Back
to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home Page
Trieát hoïc laø moät moân hoïc veà tö töôûng thaáy trong baát cöù daân toäc naøo. Tö töôûng, hay suy tö töï noù chöa phaûi laø trieát hoïc. Chæ coù nhöõng suy tö coù heä thoáng, minh baïch xaùc ñaùng, coù hieäu naêng cuõng nhö coù tính chaát khoa hoïc môùi ñaùng ñöôïc goïi laø trieát hoïc. Theá neân töø ñoâng sang taây, töï coå tôùi kim, trieát hoïc thöôøng ñöôïc ñònh nghóa nhö laø neàn hoïc veà söï khoân ngoan (hay yeâu quyù söï khoân ngoan, ñeo ñuoåi söï khoân ngoan - philosophia), hoaëc nhö laø moät khoa hoïc thöïc haønh (practical sciences), hay nhö moät coâng cuï cuûa chaân lyù hay cuûa thaàn hoïc. Töï thôøi nhaø Chaâu (1111-249 BC), nhöõng suy tö veà vuõ truï, veà Thöôïng Ñeá vaø veà ñònh meänh cuûa con ngöôøi ñaõ ñöôïc heä thoáng cuõng nhö baøn luaän. Maëc duø danh töø trieát hoïc chæ môùi ñöôïc dòch sang tieáng Trung Hoa töø Nhaät ngöõ vaøo cuoái theá kyû 19, yù nghóa cuûa trieát hoïc nhö laø moät heä thoáng veà söï khoân ngoan, veà tính chaát thöïc haønh (ñaïo ñöùc) ñaõ thaáy ngay tröôùc thôøi Chaâu (töùc thôøi Haï vaø Thöôïng, quaõng 2183-1112 BC). Töông töï, maëc duø trieát hoïc môùi chæ xuaát hieän moät caùch chính thöùc trong caùc tröôøng hoïc töø thôøi Phaùp thuoäc, Vieät Trieát nhö laø moät heä thoáng tö töôûng veà ñònh meänh Vieät daân, veà neáp soáng, ñaïo ñöùc cuõng nhö toå chöùc xaõ hoäi cuûa daân toäc, ñaõ xuaát hieän ngay thôøi laäp quoác, töùc thôøi Hoàng Baøng. Ñieåm maø chuùng ta muoán baøn tôùi khoâng phaûi chuùng ta coù moät neàn Vieät Trieát hay khoâng, song laø Vieät Trieát coù nhöõng ñaëc tính gì, phöông phaùp chi, hieäu naêng ra sao, v.v... Lyù do deã hieåu laø, neáu chuùng ta theo moät chieàu höôùng trieát hoïc cuûa taây phöông, thí duï trieát hoïc phaân tích (analytics), hay chieàu höôùng thöïc chính (positivism), hay thöïc nghieäm (exprimentalism), hay duy nghieäm (empiricism), chuùng ta khoù coù theå kieám ra, ñöøng noùi ñeán hieåu caùi goïi laø Vieät Trieát. Song neáu coi trieát hoïc nhö laø trieát lyù thöïc haønh, trieát hoïc nhaân sinh, hay trieát lyù veà ñònh meänh, thì chuùng ta raát deã daøng nhaän thaáy coù moät neàn Vieät Trieát. Ñeå giuùp caùc baïn treû hieåu theâm veà nhöõng ñieåm chính yeáu cuûa Vieät Trieát (seõ ñöôïc baøn ñeán trong phaàn tôùi), chuùng toâi xin maïn pheùp ñöôïc maïn ñaøm veà nhöõng khuynh höôùng chính trong neàn trieát hoïc töø thôøi Hy laïp, hay töø thôøi tröôùc Khoång Töû cho tôùi hieän ñaïi, vaø sau ñoù thöû xaùc ñònh Vieät Trieát trong nhöõng chieàu höôùng naøy.
Trieát hoïc, ñöôïc söû saùch ghi laïi, phaùt hieän töø khi coù lòch söû con ngöôøi. Vaøo thôøi ñaàu, trieát hoïc ñöôïc hieåu nhö moân hoïc veà nhöõng huyeàn bí, nhöõng söï bieán ñoåi cuûa theá giôùi thieân nhieân. Nhöõng hieàn trieát Hy Laïp quan saùt söï kieän thieân bieán vaïn hoùa, vaø tìm ra moät nguyeân lyù, hay moät ñoäng löïc, hay moät yeáu toá ñeå giaûi thích hieän töôïng thieân nhieân. Hoï hoaëc nhaän nguyeân chaát nhö thuûy, hoûa, khí, hay yeáu toá nhö voâ ñònh, soá töôïng, hoaëc nguyeân töû nhö laø caên nguyeân cuûa ngöôøi Taøu veà luaät bieán hoùa cuûa vuõ truï. Ñaïo, löôõng cöïc, töù töôïng, baùt quaùi, v.v... laø nhöõng yeáu toá cuõng nhö bieán daïng cuûa vuõ truï. Trong Vieät Trieát, chuùng ta cuõng thaáy nhöõng tö töôûng veà vuõ truï (vuõ truï luaän) töông töï. Qua nhöõng huyeàn thoaïi nhö truyeän baø "Nöõ Oa ñoäi ñaù vaù trôøi", hay truyeän cuûa oâng "Baønh Toå", hay truyeän "Laïc Long Quaân vôùi baø AÂu Cô ñeû ra 100 tröùng", hay truyeän "Thaàn Kim Quy", v.v..., ta thaáy tö töôûng chính yeáu cuûa Vieät Trieát vaãn laø ñi kieám moät nguyeân lyù toái haäu giaûi thích vuõ truï, ñònh meänh con ngöôøi vaø daân toäc.
Söï thöïc, nhö caùc trieát gia nhaän ra, laø khoâng coù moät yeáu toá chi, cuõng khoâng coù moät nguyeân chaát naøo, caøng khoâng coù moät ñoäng löïc naøo khaùc coù theå giaûi thích ñöôïc caùi toaøn theå, söï bieán hoùa, cuõng nhö ñònh luaät cuûa vuõ truï. Ñieàu naøy, ngay töø thôøi Su-Caùt (Socrates) töøng ngaïo cöôøi nhöõng nhaø nguïy bieän (Sophists), trieát gia baét ñaàu nhaän ra söï voâ boå cuûa nhöõng kieán thöùc veà vuõ truï. Ñoái vôùi Su-Caùt vaø ngay caû A-Lyù-Ña-Ñöùc (Aristoteles), trieát hoïc laø trieát hoïc veà con ngöôøi! Theá neân, trieát hoïc mang moät muïc ñích giuùp con ngöôøi nhaän thöùc ñöôïc chính con ngöôøi. Laàn ñaàu tieân chuùng ta thaáy xuaát hieän moân nhaân hoïc (Anthropology). Song con ngöôøi laø gì? Caâu hoûi hoùc buùa naøy, cho ñeán nay vaãn chöa tìm ra ñöôïc caâu traû lôøi thoûa maõn. Ñeå giaûi thích linh ö vaïn vaät, trieát gia baét buoäc phaûi tìm kieám nhöõng yeáu tính khoa hoïc (töùc nhöõng yeáu tính coù theå giaûi thích, phaùn quyeát, tieân ñoaùn cuõng nhö xaùc quyeát söï vaät hay hieän töôïng. Hai tính chaát phoå bieán (universal) vaø taát yeáu (necessity) ñöôïc coi nhö laø yeáu tính cuûa khoa hoïc. Theo caùc trieát gia, nhöõng yeáu tính naøy hoaëc phaûi laø lyù tính (reason) vôùi tröôøng phaùi duy lyù (rationalism), hoaëc laø tinh thaàn (Spirit) vôùi tröôøng phaùi duy linh (spiritualism), hoaëc laø nguyeân chaát vôùi tröôøng phaùi duy vaät (materialism); chuùng coù theå giaûi thích baûn chaát linh ö vaïn vaät cuûa con ngöôøi. Boà-La-Thö (Platon) goïi caùi nguyeân lyù toái haäu coù tính chaát phoå bieán vaø taát yeáu naøy laø "quan nieäm" hay "lyù hình", trong khi A-Lyù-Ña-Ñöùc cho laø nguyeân nhaân toái haäu. Duø sao ñi nöõa, trieát lyù Hy-Laïp vaãn khoâng thoûa maõn ñöôïc trí thöùc cuûa con ngöôøi veà vuõ truï. Lòch söû con ngöôøi cuõng nhö ñònh meänh cuûa con ngöôøi khoâng ñöôïc trieát Hy-Laïp giaûi thích moät caùch thoûa ñaùng. Ñaây laø moät lyù do chính yeáu khieán caùc thaàn hoïc gia nhö thaùnh AÂu-Cô-Tinh (St. Augustine) phaûi toång hôïp trieát lyù Hy-Laïp vôùi truyeàn thoáng Dothaùi: ñoái vôùi ngaøi chæ coù Thöôïng Ñeá môùi laø nguyeân lyù, ñoäng löïc cuõng nhö caên nguyeân toái haäu giaûi thích cuõng nhö quyeát ñònh vaän meänh, quy luaät cuûa vuõ truï, haïn cheá vaøo coâng vieäc tìm caùch chöùng minh söï hieän höõu cuûa Thöôïng Ñeá maø thoâi. Trieát hoïc bieán thaønh nöõ tì cuûa Thaàn Hoïc (philosophia theologiae ancilla). Trong trieát hoïc Trung Hoa, chuùng ta nhaän thaáy moät bieán thieân töông töï, tuy thieáu minh baïch vaø bieän luaän, töø vieäc giaûi thích vuõ truï nhö laø thieân, (thieân ñoàng nghóa vôùi thieân nhieân, hay theá giôùi naèm treân con ngöôøi) cho tôùi vieäc coi Thieân nhö laø chuùa teå. Ngöôøi Taøu töï tröôùc thôøi Chaâu tôùi thôøi Xuaân Thu (thôøi Khoång Töû) ñaõ coi Thieân nhö laø moät nguyeân lyù, ñoäng löïc cuõng nhö Thöôïng Ñeá ñeå giaûi thích cuõng nhö quyeát ñoaùn soá meänh cuûa vuõ truï vaø con ngöôøi. Trong Vieät Trieát, chuùng ta nhaän thaáy nhöõng suy tö töông töï. Con ngöôøi, treân con ñöôøng ñi tìm nguyeân lyù toái haäu, hay moät ñoäng löïc toái thöôïng thöôøng phaùt hieän ñaáng toái cao, töùc Thöôïng Ñeá. Neáu khoâng tìm ra Ngaøi, chuùng ta töï thaàn thaùnh hoùa con ngöôøi, vôùi muïc ñích nhôø Thöôïng Ñeá ñeå giaûi ñaùp nhöõng khoù khaên maø con ngöôøi khoâng theå töï löïc giaûi quyeát. Nhöõng khoù khaên naøy thöôøng laø nhöõng vaán naïn cuûa con ngöôøi nhö ñònh meänh, sinh meänh vaán ñeà soáng coøn, cuõng nhö nhöõng vaán naïn lieân quan nhö chuûng toäc vaø quoác gia. Theá neân khi toå tieân chuùng ta toân thôø thaùnh Doùng, toân kính thaùnh Traàn Höng Ñaïo, hay baùi thôø hai baø Tröng, ñaây khoâng phaûi chæ laø nhöõng haønh vi thieáu yù thöùc. Ngöôïc laïi, chuùng mang moät yù nghóa trieát hoïc saâu sa veà ñònh meänh cuûa daân toäc. Chính vì theá, chuùng ta khoâng ñöôïc pheùp khinh thöôøng daõ söû. Trong daõ söû, thí duï nhöõng truyeän veà baø Nöõ Oa ñoäi ñaù vaù trôøi, oâng Baønh Toå khai thieân laäp quoác, Laïc Long Quaân vaø AÂu Cô ñeû 100 tröùng, v.v..., ñeàu haøm nguï minh trieát cuûa Vieät daân. Söï gaén boù vôùi ñònh meänh cuõng nhö coâng vieäc ñi tìm kieám vaø giaûi ñaùp ñònh meänh cuûa con ngöôøi noùi leân tinh thaàn toân giaùo cuûa ngöôøi Vieät. Nôi ñaây coù moät ñieåm khaùc bieät nhoû giöõa Vieät Trieát vaø Haùn Trieát, ñoù laø neáu ôû beân Trung Hoa, Nho hoïc ñöôïc chia ra laøm hai nhaùnh: tö töôûng nho gia vaø nho giaùo, vaø neáu ngöôøi Taøu hoï troïng duïng Nho hoïc nhöng khinh thöôøng Nho giaùo, thì ngöôøi Vieät chuùng ta thöôøng chuù troïng nhieàu hôn tôùi Nho giaùo. Ñieåm naøy cuõng noùi leân, Vieät Trieát khoâng chæ bò haïn heïp trong trí thöùc, song tieàm taøng trong ñôøi soáng cuûa Vieät daân.
Theá nhöng, ñònh meänh cuûa con ngöôøi khoâng theå chöùng minh moät caùch khoa hoïc ñöôïc. Ñònh meänh, Thöôïng Ñeá, khaùt voïng veà cöïc laïc, tuy chaân thaät song ta khoâng deã daøng gì chöùng minh ñöôïc söï hieän höõu cuõng nhö baûn chaát cuûa Ngaøi, cuõng nhö khoù coù theå xaùc ñònh ñöôïc nhöõng khaùt voïng con ngöôøi moät caùch minh baïch. Thöôïng Ñeá chæ maëc khaûi cho nhöõng ngöôøi tin yeâu Ngaøi. Thöôïng Ñeá chæ xuaát hieän vôùi nhöõng ngöôøi ñôn sô nhö caùc treû nhoû. Chính vì vaäy, ngay vaøo thôøi Trung Coå, caùc trieát gia ñaõ nhaän ra ñieåm naøy khi hoï xaùc ñònh tính chaát thieát yeáu vaø öu tieân cuûa ñöùc tin: credo ut intelligam (tin ñeå hieåu), hoaëc credo quia absurdum (tin vì phi lyù). Ngay caû vaøo thôøi hieän ñaïi, nhöõng trieát gia duy lyù nhö Khang-Ñöùc (Kant) cuõng phaûi chaáp nhaän moät söï kieän, ñoù laø ba nguyeân toá (postulata) nhö Thöôïng Ñeá, Töï Do vaø Linh Hoàn baát dieät laø nhöõng söï thaät hieån nhieân, song khoâng theå duøng lyù trí ñeå chöùng minh.
Söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc, nhaát laø toaùn hoïc vaø thieân vaên hoïc, khieán con ngöôøi coù aûo töôûng, quaû quyeát cho baát cöù ñieàu gì chaân thöïc, cuõng coù theå chöùng minh ñöôïc. Söï thaønh coâng cuûa caùc nhaø baùc hoïc nhö linh muïc Cô-Baïch-Ni (N. Copernicus, Kopernig), Keùp-Laân (J. Kepler) vaø Gia-Li-Leâ-AÂu (G. Galileo), vaø nhaát laø Nhö-Tuaàn (Isaac Newton) vaøo nhöõng theá kyû 16 vaø 17 khieán aûo töôûng naøy bieán thaønh moät tín lyù. Vôùi moät nieàm tin nhö vaäy, hoï coå voõ trieát hoïc töï laäp, thoaùt khoûi söï trao buoäc cuûa thaàn hoïc. Trieát hoïc ñaàu thai bieán thaønh moät coâng cuï trí thöùc. Chuùng ta khoâng laáy laøm laï gì neáu neàn trieát hoïc hieän ñaïi (epistemology hay gnoseology). Ñoái vôùi nhöõng trieát hoïc nhö Ñeä-Caùc (Reneù Descartes) hay Ba-Coâng (Francis Bacon), muïc ñích cuûa trieát hoïc haïn heïp vaøo trong coâng vieäc chöùng minh söï chaân thaät hay giaû doái, ñuùng hay sai maø thoâi. Laø moät coâng cuï cuûa trí thöùc, trieát hoïc caøng chuù troïng tôùi phöông phaùp. Moät phöông phaùp ñuùng seõ ñöa tôùi moät kieán thöùc xaùc thöïc. Theá neân, ñoái vôùi caùc trieát gia naøy, ñeå chöùng minh ñuùng hay sai, chuùng ta tröôùc heát phaûi tìm ra moät phöông phaùp coù hieäu naêng. Noùi caùch khaùc, trieát hoïc cuûa hoï chæ laø moät phöông phaùp luaän (methodology) nhieàu hôn laø tri thöùc luaän. Phöông phaùp hieäu naêng nhaát ñoái vôùi Ñeä-Caùc ñoù laø phöông phaùp cuûa toaùn hoïc, nhaát laø phöông phaùp phaân tích (analytic). Phöông phaùp naøy coù theå chöùng minh baát cöù ñieàu chaân thaät naøo cuõng phaûi tinh tuyeàn vaø minh baïch (clara et distincta) maø chuùng ta khoâng theå hoà nghi. Ñoái vôùi Ba-Coâng, phöông phaùp höõu nghieäm nhaát laø phöông phaùp quy naïp (induction): chæ nhöõng tri thöùc naøo coù theå chöùng minh ñöôïc baèng kinh nghieäm (empirical) hay thöïc nghieäm (experimental) môùi ñaùng ñöôïc goïi laø tri thöùc. Nhöõng trieát gia sau, bao goàm Khang -Ñöùc vaø Löõ-Kha (John Locke) cuõng nhö Huy-Mai (David Hume) phaùt trieån hai phöông phaùp cuûa Ñeä-Caùc vaø cuûa Ba-Coâng tôùi möùc ñieâu luyeän hôn maø thoâi.
Nhieàu ngöôøi bò aûnh höôûng cuûa trieát Taây Phöông, thöôøng nhaän ñònh laø trieát ñoâng noùi chung, vaø Vieät Trieát noùi rieâng, thieáu moät neàn trí thöùc luaän, vaø nhaát laø phöông phaùp luaän. Loái pheâ bình cuûa hoï moät phaàn naøo ñuùng, song cuõng coù phaàn sai. Treân thöïc teá, trieát ñoâng noùi chung vaø Vieät Trieát noùi rieâng, quaû thöïc khoâng coù coáng hieán ñöôïc moät phöông phaùp hoaøn toaøn khoa hoïc chaéc chaén. Ngay trong Kinh Dòch, nhöõng baûn tính toaùn cuõng khoâng ñöôïc chính xaùc nhö toaùn hoïc cuûa AÂu-Kyø-Ñeä (Euclides). Ngay vaøo thôøi goïi laø duy lyù nhö thôøi Toáng vaø Minh, nhöõng luaän lyù cuûa Coâng Toân-Döông cuõng khoù coù theå ñaït ñöôïc tính chaát chaët cheõ thaáy trong heä thoáng luaän lyù hình thöùc cuûa Taây Phöông. Song, neáu chuùng ta chuù yù tôùi loái tö duy cuûa ngöôøi Vieät, moät ñieåm maø khoâng ai coù theå töø choái ñöôïc, laø ngöôøi Vieät aùp duïng thöïc nghieäm vôùi kinh nghieäm ñeå ñöa ra moät tri thöùc xaùc ñaùng. Thí duï caâu phong dao: "Cheát cha aên côm vôùi caù, cheát meï lieám laù ñaàu ñöôøng" noùi leân moät kieán thöùc xaõ hoäi: ngöôøi meï chaêm soùc con kyõ löôõng hôn ngöôøi cha. Kieán thöùc naøy ruùt ra töø nhöõng kinh nghieäm cuûa ñaïi chuùng ñöôïc thöïc nghieäm quaûng ñaïi. Möùc xaùc ñaùng cuûa caâu phong dao treân coù theå ñaït tôùi gaàn 100%. (Tuy nhieân kieán thöùc treân khoâng theå baûo ñaûm laø ngöôøi meï yeâu con caùi hôn ngöôøi cha).
Nhöng haïn cheá trieát hoïc vaøo moät neàn tri thöùc luaän khoâng nhöõng chæ bieán trieát hoïc thaønh moät coâng cuï hay phöông phaùp, maø coøn laøm trieát hoïc ngheøo ñoùi theâm. Nhöõng trieát gia nhö Huyeàn-Caùch (Georg F. Hegel) vaø ngay caû Maõ-Syõ (Karl Marx) nhaän ñònh trieát hoïc nhö laø moät tinh thaàn cuûa thôøi ñaïi hay cuûa moät daân toäc (Zeitsgeist vaø Volksgeist). Nhö laø tinh thaàn, trieát hoïc höôùng daãn caû lòch söû nhaân loaïi, cuõng nhö xaùc ñònh vaø tieân ñoaùn ñöôïc caû lòch söû. Moãi thôøi kyø, moãi bieán coá, moãi neàn vaên hoùa hay ngheä thuaät, moãi toân giaùo, v.v..., chæ laø nhöõng loái xuaát hieän khaùc bieät cuûa tinh thaàn maø thoâi. Tuy phaûn ñoái Huyeàn-Caùch, Maõ-Syõ vaãn theo lòch söû quan cuûa Huyeàn-Caùch. Hoï Maõ chæ laät ngöôïc laïi caùi luaän lyù tinh thaàn cuûa Huyeàn-Caùch maø thoâi. Ñoái vôùi Maõ-Syõ, trieát hoïc khoâng nhöõng chæ höôùng daãn lòch söû maø coøn phaûn aûnh taát caû theá giôùi con ngöôøi. (Karl Marx, Theses ober Feuerbach, These 11).
Trieát ñoâng, nhaát laø trieát cuûa Nho giaùo, Ñaïo giaùo vaø Phaät giaùo, khoâng nhöõng phaûn aûnh ñöôïc taâm linh con ngöôøi, maø coøn ñoøi hoûi bieán ñoåi ñònh meänh hay lòch söû cuûa con ngöôøi. Nhöõng quan nieäm cho raèng trieát ñoâng thuï ñoäng, khoâng lieân quan tôùi lòch söû, thaät ra hoaøn toaøn sai laàm. Vieät Trieát, moät phaàn bò aûnh höôûng cuûa tam giaùo raát saâu, moät phaàn töï baûn chaát cuûa mình, khoâng nhöõng khoâng phaûi laø moät suy tö thieáu lieân quan tôùi vaän meänh con ngöôøi. Vieät Trieát, nhö thaáy trong huyeàn thoaïi, luoân ñöa ra moät caùi nhìn, hay moät luaän lyù veà lòch söû cuûa Vieät daân. Baûn Bình Ngoâ Ñaïi Caùo khoâng chæ baøn ñeán vieäc ñaùnh baïi quaân Ngoâ, baûo veä ñaát nöôùc, song coøn noùi ñeán töông lai tinh thaàn daân toäc, noùi leân caùi coäng caûm (consensus communis), coäng tính sieâu vieät (transcendence) vaø nhöõng baûn chaát khaùc cuûa ngöôøi Vieät. Bình Ngoâ Ñaïi Caùo khoâng chæ laø moät lôøi hòch; Bình Ngoâ Ñaïi Caùo laø moät baûn tuyeân ngoân (Manifesto). Ñaây laø nhöõng ñieåm maø trieát gia ngöôøi Phoå, oâng Phi-Thôøi (J. Fichte), maõi vaøo theá kyû 19 môùi nhaän ra khi vieát baûn Ñöùc Quoác Tuyeân Caùo Luaän (Reden an die deutsche Nation); nhöõng ñieåm maø Maõ-Syõ môùi nhaän thöùc ñöôïc khi soaïn thaûo baûn tuyeân ngoân cuûa coäng saûn (1848).
Nhö töøng baøn tôùi trong ñieåm treân (2.4), trieát hoïc cuõng laø moät trieát lyù haønh ñoäng. Khaùc vôùi nhöõng loái trieát hoïc ñöôïc baøn caõi taïi caùc böõa tieäc, hay trong phoøng khaùch; ngöôïc laïi vôùi nhöõng trieát hoïc ñöôïc coi nhö ñoà trang söùc cho caùc vua chuùa hay caùc baø hoaøng, hay nhö coâng cuï thuaàn tuùy, trieát ñoâng noùi chung vaø Vieät trieát noùi rieâng, laø moät neàn trieát lyù haønh ñoäng. Song khoâng hoaøn toaøn gioáng trieát hoïc cuûa Maõ-Syõ (nhö nhieàu vò bò aûnh höôûng cuûa Maõ-thuyeát (Marxism) hay coäng-thuyeát (communism) nhö nhoùm trieát gia taïi Trung Hoa ñaïi luïc, hay taïi Vieät Nam chuû tröông, trieát haønh ñoäng cuûa ñoâng phöông khoâng nhaèm gaït boû nhöõng ñieàu kieän cuûa thieân nhieân moät caùch quaù khích, song soáng theo thieân nhieân (Ñaïo Laõo), hoaëc döïa vaøo luaät thieân nhieân ñeå xaây döïng xaõ hoäi (Khoång giaùo). Ngoaïi tröø Phaät giaùo, tìm caùch thoaùt ly voøng luaân hoài cuûa sinh töû, va coi hö voâ nhö laø moät loái giaûi quyeát töôøng taän cuûa nhöõng vaán naïn nhaân sinh (sinh, laõo, beänh vaø töû). Trieát ñoâng noùi chung lieân heä tröïc tieáp vôùi con ngöôøi trong xaõ hoäi hay trong vuõ truï (thieân nhieân). Nhö chuùng toâi ñaõ nhaän ñònh, Vieät trieát khoâng chæ thuï höôûng nhöõng tö töôûng cuûa tam giaùo, maø Vieät Trieát coøn toång hôïp nhöõng tö töôûng naøy vôùi tö töôûng cuûa Vieät daân. Thí duï nhö cuï Nguyeãn Du, tuy bò aûnh höôûng cuûa Phaät giaùo veà ñònh meänh con ngöôøi:
Traêm naêm trong coõi ngöôøi
ta,
Chöõ taøi chöõ meänh kheùo laø
gheùt nhau.
Traûi qua moät cuoäc beå daâu,
Nhöõng ñieàu troâng thaáy maø
ñau ñôùn loøng.
song cuï khoâng yeám theá, bi quan tìm caùch troán laùnh cuoäc ñôøi nhö Phaät Giaùo, cuï nhaän ñònh laø tu taâm môùi chính laø phöông theá höõu hieäu ñaït thaân, hay ñi xa hôn, tu taâm laø moät phöông caùch bieán ñoåi con ngöôøi vaø theá giôùi:
Thieän caên ôû taïi
loøng ta,
Chöõ taâm kia môùi baèng ba chöõ
taøi.
Nhö cuï Nguyeãn Du, ña soá caùc trieát gia Vieät höôùng theo trieát lyù thöïc haønh, toång hôïp loái nhìn cuûa tam giaùo vôùi loái tö duy cuûa Vieät Trieát ñeå caûi bieán con ngöôøi vaø xaõ hoäi Vieät. Veà phöông dieän naøy, aûnh höôûng cuûa Nho Hoïc treân tö töôûng Vieät Trieát raát roõ reät: quan nieäm "Tu thaân, teà gia, trò quoác, bình thieân haï" (Ñaïi Hoïc, chöông I) aûnh höôûng tôùi thuyeát thieän taâm (Maïnh Töû) vaø tu taâm (Khoång Töû) cuûa Nguyeãn Du.
Töông töï nhö khuynh höôùng treân (2.5), trieát hoïc thöïc haønh ñoøi hoûi moät trieát hoïc töï thöùc (self-consciousness). Moät trieát gia ngöôøi Ñöùc, Khang-Ñöùc tieân sinh (Kant) töøng nhaän ñònh moät caùch raát xaùc ñaùng veà töï thöùc. OÂng cho töï thöùc nhö laø töôïng tröng cuûa töï do, lyù tính vaø ñaïo ñöùc. Thieáu töï thöùc, con ngöôøi khoâng yù thöùc ñöôïc töï do, ñaïo ñöùc. Noùi caùch khaùc, con ngöôøi thieáu lyù tính. Trieát hoïc töï thöùc, coù leõ tröø Tröông Töû vaø caùc trieát gia bò aûnh höôûng cuûa Phaät Giaùo töøng nhaán maïnh tôùi töï thöùc, ña soá caùc trieát gia ñoâng phöông khoâng ñeå taâm nhieàu tôùi caùi töï ngaõ. Nhö chuùng ta bieát, töø Ñeä-Caùc qua Khang-Ñöùc tôùi trieát hoïc ñöông thôøi nhö Hoát-Sieâu (Edmund Husserl), töï thöùc laø ñieåm toái yeáu cuûa suy tö. Trong Vieät Trieát, chuùng ta khoâng kieám ra moät trieát gia naøo chuù troïng tôùi vaán ñeà töï thöùc. Ngay vaøo nhöõng thôøi nhaø Ñinh, Leâ, Lyù vaø Traàn, khi maø Phaät giaùo raát höng thònh, trieát lyù nhaäp theá vaãn laán aùt nhöõng khaùi nieäm veà töï tính vaø chaân taâm hay phaät tính. Ñaây coù leõ laø moät nguyeân do, taïi sao treân thöïc haønh, Ngöôøi Vieät coù moät neàn ñaïo ñöùc cao ñoä, song treân lyù thuyeát, chuùng ta chöa coù moät neàn ñaïo ñöùc caù bieät naøo. Söï thieáu lyù thuyeát veà ñaïo ñöùc khieán chuùng ta thieáu moät neàn khoa hoïc ñaëc bieät veà ñaïo ñöùc cuûa ngöôøi Vieät.
Töông töï, vì thieáu moät lyù thuyeát caên baûn, chuùng ta thöôøng döïa vaøo caûm tính hôn laø lyù tính. Söï kieän naøy coù theå thaáy roõ raøng trong vieäc chuùng ta toân troïng con ngöôøi, song khoâng coù moät neàn luaät phaùp baûo veä giaù trò con ngöôøi. Vieät Trieát, ñeå coù theå phaùt xuaát hieäu naêng trong nhöõng laõnh vöïc thöïc haønh nhö ñaïo ñöùc, chính trò, baét buoäc phaûi chuù troïng nhieàu hôn ñeán vaán ñeà töï thöùc. Loái töï thöùc naøy khoâng phaûi kieåu töï thöùc cuûa Laõo-Tröông hay Phaät giaùo, maø haønh ñoäng töï thöùc maø Khang-Ñöùc töøng nhaán maïnh. Ñoù laø haønh ñoäng töï thöùc veà quyeàn töï laäp (autonomy) cuûa con ngöôøi trong nhöõng haønh vi laäp phaùp, laäp ñöùc. Ñoù cuõng laø haønh ñoäng töï thöùc veà töï do tính do Thöôïng Ñeá phuù baåm cho moïi ngöôøi.
Nhö trong 2.4 vaø 2.5 cuõng nhö 2.6 lieân heä tôùi trieát lyù thöïc haønh, Vieät Trieát raát chuù troïng tôùi vieäc laøm sao coù theå giaûi ñaùp nhöõng vaán naïn toái haäu cuûa con ngöôøi. Thöïc ra, loái giaûi ñaùp maø toå tieân chuùng ta chaáp nhaän, phaàn naøo aûnh höôûng cuûa Phaät giaùo, song phaàn lôùn phaùt xuaát töï coõi loøng cuûa daân toäc. Neáu Phaät giaùo nhaän ñònh nieát-baøn (nivana) nhö laø loái giaûi ñaùp toái haäu (theo ñoù, con ngöôøi hoaøn toaøn thoaùt ly vaän meänh, ñi vaøo moät chaân khoâng: khoâng coøn sinh, khoâng coøn töû, cuõng khoâng coù chi lieân heä ñeán theá gian). Neáu Kitoâ giaùo vaø caû neàn vaên hoùa AÂu Myõ nhaän ñònh laø, chæ khi naøo con ngöôøi töï thoaùt khoûi nhöõng dô buïi traàn theá (toäi loãi), vaø trôû laïi keát hieäp vôùi Thöôïng Ñeá, thì luùc ñoù chuùng ta môùi tìm ra ñöôïc chung cöïc, thì Vieät trieát nhaän ñònh, giaûi ñaùp veà nhöõng vaán naïn cuûa con ngöôøi, tuy theo taàm möùc khoù khaên cuûa moïi vaán naïn, ñoøi hoûi chuùng ta phaûi coù nhieàu loái giaûi quyeát khaùc bieät:
1. Loái giaûi quyeát toái haäu thaáy trong Phaät giaùo vaø Kitoâ giaùo lieân quan tôùi nhöõng vaán naïn haèng höõu veà ñònh meänh cuûa con ngöôøi, veà söï töông quan giöõa con ngöôøi vaø Thöôïng Ñeá vaø veà töông lai cuûa con ngöôøi vaø vuõ truï.
2. Loái giaûi quyeát baèng caùch bieán hoùa baûn tính cuûa con ngöôøi nhaèm ñaït tôùi moät muïc ñích thieän höõu. Thí duï quan nieäm nhaân quaû nhö troàng thieän ñaït thieän, gieo gioù gaët baõo, aùc giaû aùc baùo, v.v... Loái giaûi quyeát baèng nhöõng caùch caûi ñoåi baûn chaát cuûa con ngöôøi coù theå giaûi quyeát nhöõng vaán naïn moät caùch hieäu quaû vaø töông ñoái laâu daøi. Ñaây cuõng laø moät loái giaûi ñaùp maø chuùng ta thöôøng thaáy trong Phaät giaùo vaø trong moät töông quan thöôøng nhaät cuûa con ngöôøi. Treân thöïc teá, tuy ngöôøi Vieät theo nhaân quaû, song hoï khoâng hoaøn toaøn theo lyù thuyeát cuûa Phaät giaùo. Bôûi vì neáu haønh thieän chæ ñeå coù theå thoaùt khoûi voøng luaân hoài, theo ngöôøi Vieät, vaãn chöa ñuû. Chuùng ta haønh thieän, muïc ñích chính laø ñeå caûi hoùa hieän sinh vaø haäu sinh. Chính nôi ñaây, chuùng ta nhaän thaáy loái suy tö cuûa ngöôøi Vieät khoâng hoaøn toaøn theo ñònh luaät cuûa nhaân quaû, theo luaän lyù cuûa töông quan hieän sinh, moät hieän sinh tröôøng cöûu noái daøi töø ñôøi naøy ñeán ñôøi khaùc; moät loái hieän sinh cuûa doøng doõi vaø cuûa moät daân toäc. Chính vì vaäy maø chuùng ta haønh thieän muïc ñích ñeå nhaân laïi cho theá heä sau, giuùp ngöôøi noái doõi coù theå ñaït ñöôïc thieän quaû. Theá heä sau, nhaát laø tröôûng nam, ñöôïc coi nhö noái doõi toâng ñöôøng, bieåu hieän cho söï hieän sinh cuûa chính chuû theå.
3. Loái giaûi quyeát thöù ba cuõng laø moät loái giaûi quyeát hieän thöïc, töùc caûi thieän cheá ñoä hay chính trò vaø kinh teá. Nhö chuùng ta thaáy, caùc trieát gia Vieät chia laøm ba tröôøng phaùi, moãi phaùi choïn löïa moät loái giaûi quyeát khaùc bieät, nhöng khoâng hoaøn toaøn taùch bieät. Nhieàu hoïc giaû, thoaït nhìn ba loái giaûi ñaùp khaùc nhau ñaõ voäi keát luaän laø ba phaùi chính, töùc phaùi Phaät giaùo, phaùi Ñaïo giaùo, vaø phaùi Khoång giaùo, hoaøn toaøn khaùc nhau, bôûi vì hoï choïn löïa ba loái giaûi ñaùp khaùc nhau: dieät theá (Phaät), thoaùt theá (Ñaïo) vaø Nhaäp theá (Khoång). Treân thöïc teá, ña soá Vieät daân khoâng phaân bieät tam giaùo, hoaëc ña soá nhaän ñònh tam giaùo ñöôïc ñoàng nguyeân, neân ba giaûi ñaùp treân ñeàu ñöôïc chaáp nhaän, vaø nhaát laø ñöôïc toång hôïp moät caùch sieâu vieät (ñieåm naøy seõ baøn roäng hôn trong phaàn baøn veà Sieâu Vieät Bieän Chöùng phaàn 3.2.2). Hieåu theo loái naøy, Vieät Trieát mang tính chaát thöïc duïng song khoâng duy vaät, thöïc tieãn song laïi laõng maïn, vò lyù song khoâng duy lyù, vò caûm song khoâng duy caûm.
Thoaït nhìn coù veû maâu thuaãn, nhöng treân thöïc teá vaø treân bình dieän hieän sinh, Vieät trieát coù theå phaùt xuaát nhieàu hieäu naêng hôn baát cöù caùc neàn trieát hoïc duy taâm, duy lyù, duy linh, duy nghieäm, hay duy vaät. Nhöõng toân giaùo nhö Phaät giaùo Hoøa Haûo, Phaät giaùo Cao Ñaøi, ñaïo Döøa, v.v..., tuy môùi xuaát hieän vaøo ñaàu theá kyû 20 song ñaõ ñöôïc haøng trieäu ngöôøi Vieät tin theo, chöùng minh laø nhöõng toân giaùo naøy bò aûnh höôûng naëng neà cuûa Vieät Trieát, hay ñuùng hôn, loái tö duy cuûa Vieät Trieát. Nhöõng ñaïo naøy coù theå ñöôïc goïi moät caùch khoâng sai laàm laø ñaïo daân gian (Volksreligion), vì chuùng ñaïi bieåu tinh thaàn cuûa quaàn chuùng Vieät.
Phaàn naøy, tuy laäp laïi phaàn naøo muïc ñích thaáy trong caùc phaàn treân song caøng thöïc tieån. Noù noùi leân phaàn quan troïng nhaát cuûa trieát lyù thöïc haønh. Nhö laø moät trieát lyù thöïc haønh, trieát hoïc phaûi vaïch roõ reät vaø cuï theå caùi muïc ñích cuûa mình. Theá neân, trieát hoïc phaûi nhaém tôùi giaûi ñaùp nhöõng vaán naïn khoâng phaûi cuûa caù nhaân maø coøn cuûa caû daân toäc. Chính vì theá, trieát hoïc coøn ñaïi bieåu cho moät yù thöùc heä, hay tinh thaàn cuûa daân toäc cuõng nhö cuûa moät thôøi ñaïi. Neáu chuùng ta hieåu yù thöùc heä, toân giaùo, hay trieát hoïc nhö tinh hoa, cuõng nhö söï bieåu töôïng vaø döï phoùng tính cuûa con ngöôøi thöïc teá trong moät xaõ hoäi hieän thöïc thì ñieåm maø chuùng ta baét buoäc phaûi thaûo luaän laø trieát hoïc coù theå ñaïi bieåu Vieät daân vaø tinh thaàn cuûa daân toäc hay khoâng. Nhö thöôøng thaáy, caùc neàn tö töôûng Vieät thöôøng bieåu loä loái suy tö cuûa daân toäc trong moät thôøi ñaïi cuõng nhö trong moät khoâng gian naøo ñoù. Thí duï, tö töôûng yeám theá cuûa Traàn Teá Xöông, hay Taûn Ñaø phaûn aûnh thôøi loaïn ly, ñaïo ñöùc suy ñoài vaø taâm lyù baát löïc cuûa keû só. Nhöõng caùi nhìn baát caàn ñôøi cuûa Tuù Xöông noùi leân nhöõng vaán naïn cuûa daân toäc vöôït khoûi khaû naêng cuûa keû só. Töông töï, tö töôûng cuûa Hoà Bieåu Chaùnh, phaàn naøo bò aûnh höôûng cuûa xaõ hoäi thôøi Phaùp thuoäc taïi mieàn Nam, phaàn do ñòa lyù thuaän hoøa cuõng nhö söï chaát phaùc cuûa noâng daân mieàn Nam vaøo ñaàu theá kyû 20. Chính vì theá maø chuùng ta coù theå xaùc quyeát laø, moãi thôøi ñaïi ñeàu coù moät neàn trieát hoïc. Trieát hoïc, cuõng nhö toân giaùo, gioáng nhö taám göông, phaûn chieáu laïi thôøi ñaïi vaø con ngöôøi trong thôøi ñaïi naøy.
Trieát hoïc khoâng chæ phaûn aûnh thôøi ñaïi hay taâm lyù quaàn chuùng (thaáy trong caùc vaên phaïm, thí duï cuûa Taûn Ñaø hay Hoà Bieåu Chaùnh). Trieát hoïc tìm caùch giaûi quyeát nhöõng ñieàu khoù khaên maø chính trò, kinh teá hay vuõ löïc khoâng theå giaûi quyeát. Chæ ôû vaøo thôøi ñaïi loaïn ly nhö thôøi Xuaân thu (480-BC) khi maø maïng soáng con ngöôøi hoaøn toaøn maát giaù trò, chuùng ta môùi thaáy ñöôïc khaùt voïng hoøa bình cuûa ngöôøi daân. Chæ vaøo thôøi loaïn quoác, khi maø vuõ löïc, uy löïc, quyeàn löïc khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc chieán tranh, khoâng theå taïo hoøa bình vaø haïnh phuùc, con ngöôøi môùi noã löïc ñi tìm kieám moät giaûi ñaùp. Trieát hoïc cuûa Khoång Töû khoâng nhöõng noùi leân khaùt voïng naøy maø coøn coá gaéng ñöa ra moät bieän phaùp nhaèm giaûi quyeát, cuõng nhö mang hoøa bình laïi cho ñaát nöôùc, mang hoan laïc cho quaàn chuùng. Töông töï, tö töôûng cuûa nhoùm Töï Löïc Vaên Ñoaøn phaûn aûnh loái nhìn chung cuûa giôùi trí thöùc muoán caûi ñoåi ñaát nöôùc vaøo ñaàu theá kyû naøy. Nhöõng chöùng minh treân khieán chuùng toâi ñi ñeán moät soá ñieåm maø, trieát hoïc baét buoäc phaûi coù nhö sau:
1. Trieát hoïc phaûi noùi leân khaùt voïng chung cuûa daân toäc trong moät thôøi ñaïi;
2. Trieát hoïc phaûi tìm ra nhöõng vaán naïn cuûa con ngöôøi cuõng nhö cuûa ñaát nöôùc;
3. Trieát hoïc phaûi coá gaéng ñi tìm giaûi phaùp höõu hieäu nhaèm giaûi quyeát nhöõng vaán naïn naøy.
Noùi chung, trieát hoïc coù theå ñöôïc coi nhö laø moät yù thöùc heä, cuõng nhö phaûn tænh vaø tu chính neàn yù thöùc heä naøy. Ñoàng thôøi, trieát hoïc cuõng laø moät neàn trieát hoïc thöïc haønh, chöùng nghieäm, gaït boû vaø boå tuùc nhöõng yù thöùc heä. Trieát taây tieán boä hôn Trieát Ñoâng, lyù do chính laø hoï bieát phaûn tænh vaø pheâ bình nhöõng yù thöùc heä cuõ. Trong khi ôû ñoâng phöông, nhöõng tö töôûng nhaát laø phaàn huû baïi cuûa Nho giaùo, Ñaïo giaùo, Phaät giaùo khoâng heà ñöôïc phaûn tænh ñöøng noùi ñeán pheâ bình vaø caûi tieán.
Tuy höôùng veà quan nieäm cuûa moät neàn trieát lyù thöïc haønh, chuùng ta cuõng khoâng ñöôïc pheùp gaït boû nhöõng quan nieäm veà trieát hoïc nhö moät loái bieåu töôïng cuûa con ngöôøi caù nhaân, hay con ngöôøi taïi theá, hay cuûa con ngöôøi yù thöùc veà thaân theå, caûm giaùc cuõng nhö ñònh meänh cuûa mình. Vaøo ñaàu theá kyû 20, khi nhaän ra hieän tính cuûa con ngöôøi, töùc baûn chaát taïi theá, hieän sinh, hieän thöïc, cuõng nhö caûm giaùc ñaõ töøng bò caùc trieát hoïc duy lyù, duy linh, duy vaät vaø duy taâm gaït boû, nhöõng nhaø trieát gia thuoäc tröôøng phaùi hieän sinh khai quaät nhöõng tö töôûng cuûa Nghòch-Taøi (Friedrich Nietzche) vaø Kyø-Cô-Nhaõ (Soren Kierkegaard) (hai trieát gia vaøo cuoái theá kyû 19) veà hieän thöïc tính cuûa höõu theå. Nhöõng trieát gia nhö Haûi-Ñöùc-Caùch (Martin Heidegger), Gi-Phi (Karl Jaspers) taïi Ñöùc, Maïc-Sen (Gabriel Marcel), Sa-Thôøi (Jean-Paul-Satre), Ca-Myõ (Albert Camus), v.v..., taïi Phaùp phaùt ñoäng phong traøo toàn sinh vaø hieän sinh nhaän ñònh öu tieân tính cuûa hieän tính vuôït khoûi baûn theå tính cuûa con ngöôøi (existence prior to essence).
Suy tö veà hieän tính cuûa con ngöôøi laø moät phaàn quan troïng trong trieát ñoâng nhaát laø Vieät Trieát. Tuy khoâng hoaøn toaøn ñoàng yù vôùi nhieàu chuyeân gia nhaän ñònh laø trieát ñoâng thieáu höõu theå hoïc (ontology) cuõng nhö trí thöùc luaän (epistemology) vaø sieâu hình hoïc (metaphysics), chuùng toâi phaûi chaáp nhaän laø, trieát hoïc ôû Vieät Nam treân thöïc teá laø trieát hieän sinh. Hai luaän vaên cuûa Giaùo Sö Vuõ Ñình Traùc veà trieát hoïc cuûa Nguyeãn Coâng Tröù vaø Nguyeãn Du chöùng minh roõ ñieàu naøy. Tuy theá, chuùng ta phaûi chuù yù laø, khi noùi tôùi hieän sinh, yù nghóa chính laø hieän tính töùc tính chaát hieän theå vaø thöïc theå cuûa cuoäc soáng nhaân sinh, chöù khoâng phaûi caùi hieän töôïng cuûa thaân theå nhö thaáy trong caùc phaân tích cuûa Sa-Thôøi, Ca-Myõ vaø nhaát laø Maëc-Löï Phong-Ñeä (Merleau-Ponty).
Ñaây laø moät loái nhìn cho trieát hoïc chæ laø moät coâng cuï ñeå giuùp tö töôûng, hay ngoân ngöõ minh baïch, vaø khoâng hoà ñoà. Loái nhìn naøy, tuy keá tieáp truyeàn thoáng duy nghieäm vaø thöïc nghieäm cuûa caùc nhaø trieát hoïc ngöôøi Anh, phaùt trieån maïnh meõ vaøo ñaàu theá kyû 20 taïi Anh vaø Myõ. Nhaø trieát hoïc ngöôøi AÙo, oâng Vyõ-Caân-Ñan (ludwig Wittgenstein) coù theå noùi laø moät trong nhöõng trieát gia quan troïng nhaát cuûa tröôøng phaùi naøy. Tuy veà cuoái ñôøi, trieát gia hoï Vyõ coù ñoåi loái nhìn, nhaän ñònh vai troø cuûa trieát hoïc vuôït khoûi vai troø phaân tích, vaø trieát hoïc nhö laø moät cuoäc phaûn aûnh cuûa theá giôùi, song caùc ñoà ñeä cuûa oâng phaùt trieån nhöõng kyõ thuaät, nhaát laø moân luaän lyù [bao goàm töôïng tröng (symbol logic), hình thaùi (modal logic), vaø hình thöùc (formal logic) cuõng nhö luaän lyù thöïc chính luaän (logical positivism)] vaø ngoân ngöõ [nhaát laø ngoân ngöõ nguyeân töû (linguistic atom, hay atomic language)] ñeán moät möùc ñoä tinh vi. Chính vì theá, tuy trieát hoïc phaân tích khoâng ñöa ra ñöôïc nhöõng tö töôûng caûi ñoåi theá giôùi, tröôøng phaùi naøy hieän laøm möa laøm gioù trong caùc ñaïi hoïc taïi Anh vaø Myõ. Neân trieát hoïc naøy töông ñoái xa laï vôùi trieát ñoâng vaø Vieät Trieát. Tuy theá, chuùng ta khoâng ñöôïc pheùp gaït boû, song phaûi sieâu vieät trieát hoïc phaân tích, baèng caùch aùp duïng nhöõng kyõ thuaät tinh vi cuûa trieát hoïc naøy ñeå tìm ra chaân tính (truth) cuõng nhö xaùc thöïc tính (exactitude) cuûa Vieät trieát.
Ngoaøi nhöõng tröôøng phaùi treân, chuùng ta nhaän thaáy coøn coù raát nhieàu tröôøng phaùi khaùc nhö phaùi lòch söû, phaùi Taân-Maõ-Syõ (Neo-Marxism), phaùi Keát-Caáu (Structuralism), phaùi Chuyeån-Thích hay Thoâng-Dieãn (Hermeneutics) vaø phaùi Haäu-Hieän-Ñaïi (Post-modernism). Nhöõng phaùi naøy töông ñoái xa laï vôùi trieát ñoâng. Tuy theá aûnh höôûng cuûa chuùng caøng ngaøy caøng lôùn maïnh trong caùc giaûng ñöôøng ñaïi hoïc taïi AÙ Chaâu. Coù nhöõng ñöôøng loái trieát hoïc coù theå giuùp ích cho chuùng ta trong vieäc nghieân cöùu Vieät trieát nhö lyù thuyeát chuyeån thích, hay nhöõng pheâ bình cuûa moät soá trieát gia thuoäc tröôøng phaùi Taân Maõ-Syõ. Cuõng coù nhöõng luaän ñeà raát ñoâng phöông thaáy trong Haäu Hieän-Ñaïi thuyeát. Trong baøi coù tính chaát nhaäp moân naøy, chuùng toâi xin ñöôïc pheùp taïm gaùc laïi moät beân. Chæ xin ñöôïc baøn theâm vaøi lôøi veà trieát thuyeát caâu thoâng cuûa oâng Haø-Baùc-Maõ (Jorgen Habermas), lyù do toâi thaáy trong lyù thuyeát naøy coù moät soá ñieåm maø Vieät trieát ñaõ töøng phaùt hieän. Moät lyù do khaùc laø lyù thuyeát cuûa oâng Haø-Baùc-Maõ toång hôïp nhieàu lyù thuyeát cuûa nhoùm Taân Maõ-Syõ, trieát hoïc chuyeån thích vaø trieát hoïc phaân tích. Trong phaàn baøn veà baûn chaát cuûa Vieät Trieát, chuùng toâi seõ ñi saâu hôn vaøo nhöõng chi tieát cuûa trieát thuyeát naøy.
Theo Haø-Baùc-Maõ, vaán naïn chính yeáu cuûa con ngöôøi laø söï baát khaû trong caâu thoâng (communication) hay töông thoâng. Caùi khoù khaên cuûa töông thoâng phaùt sinh töø söï vieäc:
1. hai chuû theå khoâng coù nhöõng ngoân ngöõ töông ñoàng;
2. do söï khaùc bieät hay töông khaéc veà yù-höôùng, trí höôùng vaø tö lôïi cuûa hai chuû theå;
3. do söï khaùc bieät cuûa moâi tröôøng cuõng nhö ñieàu kieän aûnh höôûng tôùi söï hình thaønh cuûa con ngöôøi sinh vaät vaø con ngöôøi xaõ hoäi, vaø do ñoù aûnh höôûng tôùi loái tö duy cuûa moïi ngöôøi;
4. söï khaùc bieät cuûa phöông phaùp maø moãi chuû theå aùp duïng. Ngay caû phöông phaùp cuõng bò aûnh höôûng cuûa loái soáng cuûa con ngöôøi. Khoâng caàn ñi saâu vaøo chi tieát cuûa lyù thuyeát Haø-Baùc-Maõ, chuùng ta ñaõ nhaän ra moät ñieåm, ñoù laø vieäc hoï Haø nhaán maïnh ñeán tính chaát töông quan cuûa töông hoä chuû theå (Inter-Subject), chöù khoâng theo loái nhìn cuûa nhoùm duy lyù, phaân bieät chuû theå vaø khaùch theå (subject-object), vaø nhaán maïnh tôùi chuû theå, hay loái nhìn nhò nguyeân coi khaùch theå nhö laø moät ngoaïi taïi ñoái laäp vôùi chuû theå (objecttum). Ñoàng thôøi, oâng cuõng toång hôïp hai loái nhìn cuûa duy vaät vaø duy linh: ñoái vôùi oâng caùi lôïi ích (interest) ñoàng thôøi cuõng laø tri höôùng (intellectual interest), vaø laø chí höôùng (emancipatory interest). Do ñoù con ngöôøi laø moät con ngöôøi toaøn theå chöù khoâng chæ duy vaät hay duy taâm, hay duy linh. Nhöõng loái nhìn naøy raát töông ñoàng vôùi loái nhìn cuûa Vieät Trieát veà con ngöôøi vaø xaõ hoäi, con ngöôøi vaø Thöôïng Ñeá, vaø con ngöôøi vôùi con ngöôøi (Thieân, Ñòa, Nhaân).
Trong phaàn tôùi, khi baøn veà baûn chaát cuûa Vieät Trieát, chuùng toâi seõ trôû laïi vaán ñeà töông quan giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi (ñaïo nhaân), con ngöôøi vôùi vaïn vaät (ñaïo vaät), vaø con ngöôøi vôùi Thöôïng Ñeá (Thieân Ñaïo).
Back
to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home Page