Back
to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home Page
Trong phaàn hai baøn veà nhöõng chieàu höôùng trieát hoïc, chuùng toâi ñaõ nhaéc tôùi moät soá chieàu höôùng thaáy trong Vieät Trieát. Trong phaàn naøy, chuùng toâi ñi xa hôn moät chuùt, tröïc tieáp thaûo luaän Vieät Trieát. tröôùc heát chuùng toâi xin ñöôïc baøn veà baûn chaát, sau ñoù tôùi nhöõng ñaëc tính, vaø sau cuøng tôùi phöông phaùp cuûa Vieät Trieát. Ñieåm maø chuùng toâi xin caùc hoïc giaû thoâng caûm laø, nhöõng ñieåm maø chuùng toâi ñöa ra chöa chaéc ñaõ phaûn aûnh Vieät Trieát moät caùch trung thöïc cuõng nhö toaøn veïn. Moät ñieåm khaùc maø chö vò hoïc giaû deã nhaän ra laø loái chuû quan cuûa ngöôøi vieát. Noùi chuû quan, vì treân thöïc teá, tröø nhöõng kinh ñieån coù theå tham khaûo, chuùng toâi hoaøn toaøn xa laï vôùi nhöõng kieán thöùc veà xaõ hoäi, taâm lyù, lòch söû cuûa Vieät toäc, cuõng nhö nhöõng khoa hoïc lieân quan tôùi Vieät Trieát nhö khaûo coå, nhaân chuûng vaø ñòa chaát hoïc. Chính vì theá, ñieàu maø chuùng toâi coù theå laøm ñöôïc, chæ laø nhöõng suy tö coù tính chaát luaän lyù veà Vieät Trieát, cuõng nhö tìm caùch heä thoáng hoùa Vieät Trieát maø thoâi.
Moät khoù khaên khaùc nöõa, ñoù laø söï thieáu thoán nhöõng taøi lieäu khaûo cöùu, cuõng nhö nhöõng kinh ñieån cuûa Vieät Trieát. Nhö chuùng toâi ñaõ töøng nhaéc tôùi, Vieät Trieát hoaøn toaøn bò lô laø trong quaù khöù. Nhöõng suy tö veà Vieät Trieát chæ môùi baét ñaàu trong nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây maø thoâi. ÔÛ trng moät hoaøn caûnh maø chuùng toâi khoâng theå kieám ra nhöõng taøi lieäu lieân quan tôùi Vieät trieát, ñieåm maø chuùng toâi coù theå laøm ñoù laø heä thoáng caùc tö töôûng maø thoâi. Chính vì nhöõng lyù do treân, phaàn naøy, tuy baøn veà baûn chaát cuõng nhö ñaëc tính cuûa Vieät Trieát, nhöng treân thöïc teá, chuùng toâi laøm moät coâng cuoäc toång hôïp hôn laø khai quaät. Do ñoù, neáu ñoäc giaû thaáy trong nhöõng khai quaät khaùc coù nhöõng ñieåm khoâng töông ñoàng vôùi nhöõng luaän ñeà trong baøi naøy, xin cho ñoù laø yù kieán rieâng cuûa taùc giaû vaäy. treân thöïc teá, nhö chuùng toâi sô löôïc trong phaàn daãn nhaäp, trong khi coù nhieàu hoïc giaû vaãn coøn ñöông hoà nghi veà söï toàn taïi cuûa caùi goïi laø Vieät Trieát, theá maø chuùng toâi laïi daùm baøn veà baûn chaát vaø phöông phaùp cuûa Vieät Trieát. Haønh ñoäng coù theå bò chæ trích cho laø moät giaû töôûng hoaøn toaøn voâ boå.
Tröôùc tieân, chuùng toâi hieåu baûn chaát nhö moät tính chaát caên baûn nhaát, thieáu noù, chuùng ta khoâng theå nhaän ra ñöôïc Vieät Trieát. Sau ñoù, chuùng toâi cho raèng, baûn theå laø caùi theå caên baûn, ñöôïc bieåu loä bôûi nhöõng baûn chaát. Baûn chaát laø nhöõng bieåu hieäu caên baûn cuûa baûn theå. Hieåu nhö vaäy, chuùng toâi xin ñöôïc pheùp giaûi thích theâm moät chuùt veà baûn chaát. Baát cöù baûn chaát ñöôïc coi laø baûn chaát phaûi coù hai ñaëc tính: phoå bieán vaø thieát yeáuø. Tröôùc heát, phoå bieán coù nghóa laø, ôû baát cöù thôøi ñaïi naøo, ôû baát cöù ñaâu (hai yeáu tính thôøi gian vaø khoâng gian), baûn chaát naøy khoâng coù thay ñoåi, vaø luoân giöõ cuøng moät (hay nhieàu) ñaëc tính chung. Noùi caùch cuï theå hôn, baûn chaát cuûa ngöôøi Vieät laø nhöõng ñieåm maø ñaõ laø ngöôøi Vieät ta baét buoäc phaûi coù: thí duï nhö doøng maùu ngöôøi Vieät töùc coäng theå (khía caïnh sinh vaät), tieáng meï ñeû laø tieáng Vieät töùc coäng ngoân (ngoân ngöõ), loái tö duy cuûa ngöôøi Vieät töùc coäng thöùc (yù thöùc), tình caûm chung cuûa ngöôøi Vieät töùc coäng caûm, cuõng nhö nhöõng sinh hoaït chung töùc coäng hoaït. Thöù ñeán, thieát yeáu (hay taát yeáu) noùi leân tính chaát baét buoäc, maø neáu khoâng coù, thì baát cöù söï vaät naøo, baát cöù ngöôøi naøo cuõng khoâng theå hieän höõu hoaëc khoâng theå töï thöùc ñöôïc söï hieän höõu cuûa mình. Tính chaát thieát yeáu naøy thöôøng ñöôïc thaáy trong nhöõng ñònh luaät cuûa vaät lyù vaø luaän lyù (logic). Thí duï vieäc nöôùc boác hôi phaùt xuaát töø vieäc khi nöôùc ñöôïc ñun (haâm) noùng tôùi moät nhieät ñoä nhaát ñònh thí duï nöôùc soâi khi ñoä noùng ñaït tôùi 100oC. Töông töï, nhöõng caâu noùi thoâng thöôøng cuûa daân Vieät: "coù khoùi thì phaûi coù löûa" hay "löûa gaàn rôm coù ngaøy seõ chaùy"... noùi leân thieát yeáu tính trong söï töông quan giöõa hai söï vaät hay hai söï kieän. Tröôøng hôïp sau khoâng chæ noùi leân ñònh luaät cuûa vaät lyù maø coøn caû ñònh luaät nhaân quaû trong ñaïo ñöùc vaø luaän lyù. Ngoaøi hai ñaëc tính phoå bieán vaø taát yeáu, ñaëc tính thöù ba laø ñaëc thuø, hay caù tính caùch bieät (particularity, hay specifity hay individuality). Ñaëc thuø coù nghóa laø, baûn chaát hay baûn tính naøy chæ thuoäc veà moät chuûng hay moät loaïi naøo ñoù maø thoâi. Thí duï, loái tö duy töông quan laø moät loái tö duy ñaëc thuø cuûa Vieät Trieát, trong khi loái tö duy nhò nguyeân laø moät ñaëc tính cuûa trieát Hy Laïp. Theá neân, trong Vieät Trieát, tính chaát phoå bieán vaø taát yeáu (ñöôïc boå tuùc baèng ñaëc thuø tính) chæ coù phoå bieán vaø taát yeáu cho Vieät daân hay Vieät trieát maø thoâi. Nhöõng ñaëc tính chung cuûa ngöôøi mình khoâng nhaát thieát laø nhöõng ñaëc tính chung cuûa caùc saéc daân khaùc. Hieåu nhö theá, chuùng ta baét ñaàu ñi tìm kieám nhöõng ñieåm chung coù tính chaát phoå bieán vaø taát yeáu tieàm taøng trong Vieät Trieát.
Baûn chaát cuûa Vieät Trieát coù theå toùm goïn trong 3 yeáu tính: Nhaân, Trung vaø Vieät (Sieâu). Kim Ñònh tieân sinh cho laø Chí, Trung vaø Hoøa. Taïi sao chuùng toâi nhaän ñònh baûn chaát cuûa Vieät Trieát laø Nhaân, Trung vaø Sieâu Vieät , chöù khoâng hoaøn toaøn laø Chí Trung Hoøa, ñaây laø ñieåm maø chuùng toâi seõ baøn tôùi sau. Trong phaàn naøy, chæ xin ñöôïc pheùp vaén taét nhö sau: troïng ñieåm cuûa Vieät Trieát laø con ngöôøi, cuõng nhö con ngöôøi töông quan vôùi con ngöôøi, con ngöôøi töông giao vôùi Thieân Nhieân, con ngöôøi ñoái dieän vôùi Thöôïng Ñeá. Do ñoù, laøm sao ñeå giaûi ñaùp nhöõng vaán naïn phaùt xuaát töø söï töông quan giöõa con ngöôøi, giöõa con ngöôøi vaø thieân nhieân vaø giöõa con ngöôøi vaø Thöôïng Ñeá, chuùng ta baét buoäc phaûi phaùt trieån kieán thöùc, lôïi ích, ñoøi hoûi vaø hy voïng cuûa con ngöôøi. Tieáp theo, khi maø tri thöùc, lôïi ích vaø hy voïng con ngöôøi phong phuù hôn, töông giao giöõa con ngöôøi cuõng phöùc taïp hôn nhieàu. Lyù do naøy baét buoäc chuùng ta caàn phaûi coù moät loái tö duy sieâu vieät, moät haønh ñoäng bieän chöùng sieâu vieät, môùi coù theå phaùt hieän nhöõng töông giao môùi, vaø tieáp theo laø nhöõng kieán thöùc môùi, nhöõng loái giaûi quyeát môùi coù hieäu naêng hôn, v.v... Theo thieån yù cuûa toâi, Chí, Trung vaø Hoøa noùi leân ñaëc tính cuûa Nho Giaùo (hay Vieät Nho), trong khi Nhaân, Trung vaø Sieâu Vieät noùi leân baûn chaát cuûa Vieät Trieát. Nôi ñaây, chuùng ta baét ñaàu thaáy Vieät Trieát quaûng haøm hôn laø Vieät Nho, saâu xa hôn laø Phaät vaø Ñaïo Giaùo. Söï kieän Vieät Trieát sieâu vieät tam giaùo cuõng nhö toång hôïp chuùng vôùi tö töôûng ñaëc thuø cuûa Vieät daân ñöôïc thaáy roõ raøng trong ba baûn chaát Nhaân, Trung vaø Sieâu Vieät naøy.
Khi noùi Vieät trieát laø moät neàn Nhaân trieát, chuùng toâi muoán nhaán maïnh nhöõng ñieåm sau:
Thöù nhaát, trong Vieät trieát, con ngöôøi laø trung ñieåm. Noùi caùch khaùc, ñoái töôïng cuõng nhö muïc ñích laø chính con ngöôøi. Noùi nhö theá, Vieät Trieát khoâng khaùc bieät nhieàu vôùi Nho Trieát hoaëc ngay caû vôùi trieát hoïc hieän sinh. Tuy nhieân, chæ khi phaân tích truï ñieåm (ñieåm ñöùng), töông ñieåm (ñieåm töông quan) vaø ñích ñieåm (muïc ñích) cuõng nhö höôùng ñaïo (höôùng ñi vaø caùch ñi) cuûa con ngöôøi, chuùng ta môùi coù theå nhaän ra ñöôïc moät söï khaùc bieät giöõa Vieät Trieát vaø caùc neàn trieát hoïc khaùc.
Tröôùc tieân, con ngöôøi trong Vieät Trieát laø truï ñieåm. Truï ñieåm coù nghóa laø con ngöôøi chính laø ñieåm phaùt xuaát (ñieåm alpha) cuõng nhö cuøng ñích (omega), ñoàng thôøi cuõng laø trung taâm cuûa neàn suy tö. Ñoù laø caùi ñieåm maø caùc nhaø khoa hoïc goïi laø ñieåm AÙ-Chi-Myõ-Ñöùc (the Archimedian point). Nhaän ñònh con ngöôøi nhö truï ñieåm töùc laø chaáp nhaän con ngöôøi laø trung ñieåm. Tuy nhieân neáu con ngöôøi laø trung ñieåm, trieát hoïc cuûa ngöôøi Vieät laø trieát duy nhaân. Thoaït nhìn, chuùng ta coù caûm töôûng nhö vaäy. Nhöõng kieán thöùc veà Vieät tænh hoaëc veà nhöõng kieán truùc nhö Thaùi thaát, Haï ñoà hay bieåu töôïng trong Laïc thö ñeàu vaïch roõ reät caùi truï ñieåm vaø trung ñieåm cuûa con ngöôøi trong Vieät Trieát. Song neáu nhìn kyõ vaøo keát caáu cuõng nhö luaät töông quan giöõa caùc yeáu ñieåm trong Vieät tænh, Haï ñoà hay Thaùi thaát, vaø caû trong Laïc thö (Xin xem Kim Ñònh, Goác reã Trieát Vieät, sñd, tr.85-87), chuùng ta nhaän thaáy Vieät Trieát tuy nhaän con ngöôøi nhö truï ñieåm vaø trung ñieåm, song khoâng duy nhaân. Vieät trieát laø trieát hoïc vò nhaân, ñoù laø moät neàn trieát hoïc cho con ngöôøi. Noùi ñuùng hôn, troïng ñieåm cuûa trieát lyù haønh ñoäng laø vò nhaân chöù khoâng phaûi duy nhaân. Caøng roõ reät hôn, vò nhaân coù nghóa laø coi con ngöôøi nhö muïc ñích song khoâng coi con ngöôøi nhö toaøn theå. Vò nhaân cuõng coù nghóa laø con ngöôøi töï hình thaønh, phaùt trieån töø daõ thuù tôùi con ngöôøi nhaân linh chính nhôø vaøo söï töông giao giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi. Söï töông giao naøy mang tính caùch ñoàng theå (common nature) vaø töông theå (relational nature) hay hoä theå (recipocal nature), töøng thaáy moät caùch roõ reät trong tinh thaàn "töông thaân töông trôï". Ñoù laø moät ñaëc tính noåi baät cuûa xaõ hoäi Vieät, noùi leân söï hình thaønh cuõng nhö tieán boä cuûa daân toäc Vieät.
Thöù ñeán, söï hình thaønh cuûa con ngöôøi khoâng phaûi do nhöõng theá löïc hay naêng löôïng ngoaïi taïi, song do chính nhöõng ñoäng löïc vaø quy luaät noäi taïi. Noùi caùch khaùc, neáu con ngöôøi hình thaønh con ngöôøi, caâu noùi naøy coù veû duy vaät vaø quaù ñôn sô, kieåu nhöõng trieát gia voâ thaàn nhö Hoûa-Caâu (Feuerbach), Maõ-Syõ (Marx), Hoân-Baùch (B. Holbach) hay Döông Chu thöôøng nhaän ñònh. Treân thöïc teá, khi noùi con ngöôøi hình thaønh con ngöôøi, chuùng toâi muoán nhaán maïnh:
1. Vieät trieát taùch bieät saùng taïo khoûi hình thaønh. Thöôïng ñeá tuy saùng taïo con ngöôøi, song laïi phuù baåm cho con ngöôøi baûn naêng hình thaønh chính mình. Khi ban cho nhaân loaïi töï do tính vaø lao ñoäng tính, Ngaøi ñaõ phuù baãm cho chuùng ta naêng löïc hình thaønh chính mình.
2. Hình thaønh con ngöôøi coù nghóa laø laøm cho con ngöôøi trôû thaønh con ngöôøi vò caùch (man as person), moät con ngöôøi xöùng ñaùng laø con ngöôøi nhaân caùch (man as human) taùch bieät khoûi thuù vaät vaø caùc sinh vaät khaùc.
3. Söï hình thaønh cuûa con ngöôøi coù tính chaát sieâu vieät, maø sieâu vieät coù nghóa laø tieán vuôït moät caùch voâ ñònh vaø voâ bieân. Theá neân trong maïch vaên cuûa Nho giaùo, Vieät trieát nhaän ñònh con ngöôøi coù theå trôû thaønh thaùnh nhaân, vaø trong maïch huyeát cuûa Vieät daân, con ngöôøi coù theå trôû thaønh thaàn vaø quyû.
4. Do vaäy, trieát hoïc vò nhaân cuûa ngöôøi Vieät coù theå toùm goïn trong ñaïo nhaân, ñoù töùc laø ñaïo laøm ngöôøi, phaùt trieån ngöôøi, vaø sieâu vieät con ngöôøi. Ñieåm caàn phaûi noùi theâm, quan nieäm "möu söï taïi nhaân, thaønh söï taïi thieân" khoâng hoaøn toaøn töø Vieät Trieát. Ñaây laø moät quan nieäm bò aûnh höôûng cuûa Phaät Giaùo (nhaát laø sau thôøi Toáng / Lyù). Treân thöïc teá, loái tö duy Vieät phaûi laø "ñònh meänh taïi thieân", song "thaønh söï taïi nhaân" bôûi vì con ngöôøi coù theå thay ñoåi vaän meänh cuûa chính mình (truyeän baø Nöõ Oa). Loái tö duy cuûa cuï Nguyeãn Du chöa hoaøn toaøn phaûn xaï ñöôïc caùi tinh thaàn Baø Nöõ Oa ñoäi ñaù vaù trôøi cuûa Vieät toäc laø vaäy.
Baûn chaát thöù hai cuûa Vieät Trieát töùc tính chaát trung dung trong
(1) töông quan,
(2) haønh ñoäng vaø
(3) suy tö.
Baûn chaát naøy, chuùng toâi xin goïi laø Trung Trieát. Tröôùc tieân, chuùng ta caàn phaûi giaûi thích trung trong ñaïo trung dung, cuõng nhö lyù do taïi sao trung coù theå ñaïi bieåu Vieät Trieát. Trong saùch Trung Dung, ta ñoïc thaáy:
"Baát phieân chi vò
trung,
Baát dòch chi vò dung.
Trung giaû thieân haï chi chính ñaïo,
Dung giaû thieân chi ñònh lí".
Tuy caùc hoïc giaû cho ñaïo trung dung, hay ñaïo chaáp trung laø do Khoång Töû truyeàn laïi vaø ñöôïc ñoà ñeä ghi laïi, nhaát laø töø thôøi nhaø Toáng. Thöïc söï, nhö ñöùc Khoång töøng khieâm toán chæ nhaän caùi coâng lao ghi cheùp vaø san ñònh laïi nhöõng tö töôûng cuûa coå nhaân, tö töôûng trung dung ñaõ coù tröôùc thôøi Khoång Töû, ít nhaát vaøo nhöõng thôøi Haï hay Chaâu. Trong caùi ñaïo naøy, chuùng ta nhaän thaáy hai ñieåm: "Baát phieân" vaø "baát dòch", khoâng nghieâng veà beân naøo, cuõng khoâng leäch veà beân naøo caû. Noùi caùch khaùc, ñoù laø ñaïo coâng chính, nhaân chính vaø caûm chính. Noùi laø coâng chính, vì laø chính ñaïo cuûa ngöôøi quaân töû, cuûa vua toâi (quaân thaàn), cuûa quan daân, cuûa baèng höõu, phu theâ, sö sinh (thaày troø), v.v... Laøm theá naøo ñeå giöõ ñöôïc nhöõng moái töông quan treân, ñoù laø ñaïo coâng chính. Noùi laø nhaân chính, vì chæ coù nhöõng tình caûm chaân thaät, vaø chính ñaùng môùi coù theå caûm hoùa cuõng nhö thoâng thieân, thoâng nhaân va thoâng ñòa. Cuõng chính vì tính chaát quan troïng khoâng theå thieáu soùt cuûa trung vaø dung trong caùi ñaïo laøm ngöôøi, song cuõng chính vì nhaän thaáy ñaây laø moät ñaïo lyù khoù coù theå thöïc hieän, maø Khoång Töû ñoøi hoûi chuùng ta phaûi hoïc hoûi caùi ñaïo naøy (Trung Dung, chöông 1) vaø nhaát laø trong chöông 20: "Hieáu hoïc caän hoà tri, löïc haønh caän hoà nhaân, tri só caän hoà duõng, tri tö tam giaû, taéc tri sôû dó tu thaân..."
Töû Tö, moät ñoà ñeä cuûa Khoång Töû giaûng veà ñaïo trung dung nhö sau: "Trung hoøa laø caùi tính tình töï nhieân cuûa trôøi ñaát, maø trung dung laø caùi ñöùc haïnh cuûa ngöôøi ta. Trung laø giöõa, khoâng leäch veà beân naøo, dung laø thöôøng, nghóa laø laáy ñaïo trung laøm ñaïo thöôøng". (Traàn Troïng Kim dòch Nho Giaùo, sñd, tr.214). Töû Tö chæ noùi ra ñöôïc phaàn naøo taïi vì oâng coù leõ chöa yù thöùc ñöôïc ñaïo trung dung laø moät ñaïo phaùt xuaát töø doøng Baùch Vieät. Thöïc ra dung khoâng phaûi laø ñaïo thöôøng, vì neáu chæ laø ñieàu thöôøng nhaät nhö aên uoáng, thì ai maø chaû laøm ñöôïc, caàn chi phaûi hoïc hoûi. Trung Dung khoâng phaûi laø caùi ñaïo taàm thöôøng, maø laø moät ñaëc thuø chæ coù nhöõng ai töï baûn chaát hay töï maïch maùu coù saün doøng minh trieát môùi hieåu thaáu trieät caùi "thöôøng". Gioáng nhö caùi thöôøng maø Laõo Töû trang troïng laäp ñi laäp laïi "phi thöôøng ñaïo", "phi thöôøng danh" (Ñaïo Ñöùc Kinh, chöông 1), chuùng ta môùi hieåu caùi "thöôøng" trong nghóa cuûa trung vaø dung ñöôïc.
Nhö chuùng toâi töøng quaû quyeát, moät trong nhöõng baûn chaát cuûa Vieät Trieát töùc laø trung, moät baûn chaát tieàm aån trong moïi ngöôøi Vieät (dung, thöôøng). Laøm theá naøo chöùng minh ñöôïc baûn chaát cuûa Vieät Trieát laø trung, ñaây laø moät ñieåm maø chuùng ta caàn nhieàu coâng phu hoïc hoûi. Trong phaïm vi giôùi thieäu nhöõng khaùi nieäm, chuùng toâi chæ xin ñöôïc pheùp ñöa ra vaøi chöùng minh nho nhoû thaáy trong söû, kinh cuõng nhö bieåu töôïng ngheä thuaät cuûa Vieät daân.
Thöù nhaát, trong taát caû moïi daõ söû hay huyeàn söû, troïng ñieåm vaø keát caáu cuûa caâu truyeän ñeàu xaây döïng treân trung vaø dung. Truyeän baùnh daøy baùnh chöng, truyeän traàu cau, truyeän Laïc Long Quaân vaø AÂu Cô, truyeän traïng EÁch, v.v... Taát caû nhöõng caâu truyeän treân coù nhöõng ñaëc ñieåm sau:
1. Theo caùi ñaïo trung. Thí duï, baùnh chöng hình vuoâng, baùnh daày hình troøn. Con ngöôøi giöõa troøn vaø vuoâng. Ñaïo meï con töùc ñaïo trung vì laø toång hôïp cuûa troøn vaø vuoâng (meï troøn con vuoâng). Töông töï, Laïc Long Quaân vaø AÂu Cô ñeû 100 tröùng, 50 theo meï, 50 theo cha, moät nöûa treân nuùi, moät nöûa döôùi bieån. Söï phaân chia raát coâng chính, theo löôïng soá cuõng nhö theo phaåm soá, theo tình cuõng nhö theo lyù. Khoâng nghieâng, khoâng leäch; laø nhö vaäy.
2. Theo caùi ñaïo thöôøng: truyeän traïng EÁch noùi leân chaân caûm, cuõng nhö thöôøng tính cuûa con ngöôøi Vieät. Truyeän thaùnh Doùng, truyeän Phuø Ñoång Thieân Vöông, dieãn ñaït caùi thöôøng tính tieàm aån trong tính chaát sieâu vieät.
Thöù hai, hai chuû ñaïo trung vaø dung tieàm taøng trong vaên hoùa Vieät, töø ngheä thuaät ñieâu khaéc (troáng ñoàng), kieán truùc (theo heä soá 3) cho tôùi loái suy tö (cuõng theo heä soá 3). Loái keát caáu xaây treân heä soá 3 bieåu hieän Vieät Trieát theo ñaïo Trung, khoâng nhaát nguyeân, cuõng khoâng nhò nguyeân, cuõng khoâng ña nguyeân. Soá 3 laø con soá giöõa, ñöùng trung gian giöõa nhaát vaø nhò, ñôn vaø ña.
Thöù ba, tuy loái suy tö chaáp trung laø moät loái suy tö saâu saéc nhöng raát thoâng thöôøng. Khi maø caùc hoaøng töû leân nuùi xuoáng bieån ñeå kieám ra nhöõng sôn haøo haûi vò cuùng hieán Huøng Vöông, thì oâng hoaøng treû nghe theo minh trieát, töø nôi thoâng thöôøng (thoân xoùm) kieám ra chaát lieäu thöôøng duøng (gaïo neáp) laøm ra baùnh daày baùnh chöng. Nôi ñaây, Thöôøng ñaïo vöôït khoûi ñoäc ñaïo. Thöôøng ñaïo tuy thoâng thöôøng nhöng khoâng phaûi taàm thöôøng maø chæ coù ngöôøi quaân töû môùi ñaït tôùi. Thöôøng maø khoâng phaûi thoâng thöôøng (vulgaire), ñoù môùi chính laø baûn chaát cuûa Vieät Trieát.
Baûn chaát thöù ba cuûa Vieät Trieát töùc tính chaát sieâu vieät, maø chuùng toâi taïm goïi laø Sieâu Trieát. Ñieåm ñaùng chuù yù laø chöõ Vieät töï noù ñaõ tieàm aån moät naêng löïc sieâu vieät. Vieät cuõng ñoàng nghóa vôùi vöôït vaø vöôn leân. Taïi sao chuùng toâi nhaán maïnh ñeán baûn chaát sieâu vieät cuûa Vieät Trieát. Khoâng phaûi vì chuùng toâi nhaém maét noùi böøa hay cuoàng tín ñeán ñoä goïi buït laø anh, gaùn ñaïi nhöõng caùi tinh hoa thöôïng haïng cho Vieät Trieát. Thöïc teá, nhö thaáy trong phaàn chöùng minh caùi baûn chaát trung vaø dung cuûa ngöôøi Vieät, baûn chaát sieâu vieät cuûa Vieät Trieát coù theå baøng baïc trong nhöõng ñaëc tính sau ñaây:
1. Vieät Trieát laø moät trieát hoïc toång hôïp vaø bieän chöùng (sieâu vieät bieän chöùng, ñieåm maø chuùng toâi seõ baøn tôùi trong phaàn baøn veà phöông phaùp). Nhö töøng taïm baøn veà söï kieän tam giaùo ñoàng nguyeân, cuõng nhö nhöõng toân giaùo ñaëc thuø cuûa ngöôøi Vieät nhö Cao Ñaøi vaø Hoøa Haûo. Chuùng ta thaáy trong caùc toân giaùo naøy, taát caû moïi giaùo thuyeát ñeàu ñöôïc toång hôïp thaønh moät loái tö duy cuõng nhö moät loái tin töôûng raát caù bieät. Theo thieån nghó cuûa ngöôøi vieát, thì chính loái tö duy sieâu vieät thaáy trong con ngöôøi Vieät giuùp chuùng ta coù theå toång hôïp nhöõng giaùo phaùi khaùc nhau vaøo trong moät lyù thuyeát maø khoâng vöôùng vaøo nhöõng maâu thuaån hay phaûn khaùng. (Chuùng ta ñöøng queân laø khi giaùo phaùi Nestorians muoán toång hôïp tín lyù Kitoâ giaùo vôùi nhöõng nieàm tin ngöôøi ngoaïi (pagans), hoï bò phaït vaï tuyeät thoâng. Chuùng ta cuõng khoâng ñöôïc pheùp queân caâu truyeän cuûa nhöõng trieát gia tröôøng phaùi nhaát nguyeân gaït boû taát caû nhöõng söï kieän maø hoï cho laø maâu thuaãn, khoâng phuø hôïp vôùi tieàn ñeà cuûa hoï. Trong loái tö duy cuûa Vieät Trieát, ta khoâng thaáy nhöõng caâu truyeän töông töï).
Tuy toång hôïp, nhöng Vieät Trieát khoâng coù toång hôïp moät caùch böøa baõi hoãn ñoän. Trieát hoïc Vieät Nam toång hôïp moãi trieát hoïc khaùc nhau moät caùch bieän chöùng. Bieän chöùng coù nghóa laø toång hôïp nhöõng tinh hoa cuûa ñeà (Thesis) vaø phaûn ñeà (Anti-thesis) vaøo trong toång ñeà (synthesis). Loái toång hôïp naøy theo nguyeân taéc sieâu vieät coù nghóa laø toång ñeà sau toaøn veïn hôn toång ñeà tröôùc. Loái toång ñeà naøy cuõng theo keát caáu cuûa loái tö duy Vieät: Toång ñeà theo luaät cuûa chaáp trung vaø luaät cuûa hieäu naêng con ngöôøi toaøn veïn. Ñieàu ñoù coù nghóa laø trong toång ñeà, chuùng ta thaáy nhöõng ñaïo lyù (coù hieäu naêng) cuûa tieàn ñeà cuõng nhö cuûa phaûn ñeà, song ñöôïc thaêng hoùa vaøo moät ñaïo lyù saâu xa vaø toaøn veïn hôn. Söï tích "con roàng chaùu tieân" laø moät toång hôïp giöõa hai nguyeân chaát vaø nguyeân lyù hoaøn toaøn ñoái laäp: trôøi vaø ñaát, nöôùc vôùi löûa, ngöôøi vaø vaät, thöôïng vaø haï, v.v... Söï toång hôïp naøy ñöa ñeán moät quan nieäm môùi, toaøn veïn hôn quan nieäm ñoái laäp, ñoù laø quan nieäm trung. Chính caùi trung naøy môùi phaùt sinh ra hoøa khí vaø hoøa bình. Chính caùi trung naøy laø nguyeân lyù cuûa neàn chính trò dó hoøa vi quyù.
2. Thöù ñeán, sieâu vieät cuõng coù nghóa laø vieãn vieät. Song khaùc vôùi bieän chöùng cuûa Huyeàn-Caùch (Hegel), moät bieän chöùng hoaøn toaøn bò leä thuoäc vaøo thôøi gian, vieãn vieät khoâng bò leä thuoäc vaøo thôøi gian. Ñieåm naøy coù nghóa laø, khoâng phaûi hieän ñaïi sieâu vieät quaù khöù hay töông lai sieâu vieät hieän ñaïi (nhö thaáy trong bieän chöùng cuûa Huyeàn-Caùch (Hegel) vaø Maõ-Syõ (Marx)). Vieãn vieät chæ noùi leân tính chaát khai phoùng (hay theo Anh ngöõ, openness), khai trieãn vaø khai nguyeân cuûa Vieät Trieát.
3. Sau cuøng, sieâu vieät cuõng coù nghóa laø quy nguyeân, hay giöõ vöõng tính chaát ñoàng nhaát vaø nguyeân nhaát cuûa Vieät toäc. Caâu truyeän cuûa thaàn Kim Qui noùi leân nguyeân tính cuûa Vieät Trieát: Kim Qui khoâng chæ coù nghóa con ruøa vaøng nhö lôøi giaûi ñaùp thoâng thöôøng. Qui coøn coù nghóa nhö trôû laïi nguoàn töùc quy nguyeân; quy cuõng coù nghóa laø quy tuï vaø quy cuõng laø bieåu töôïng cuûa tröôøng thoï. Ñaùnh maát nguyeân chaát hay queân ñi quy tính, töùc laø dò hoùa hay vong thaân. Ñoù laø ñaùnh maát söï soáng. Caâu truyeän cuûa Mî Nöông noùi leân giai ñoaïn vong thaân, maát nöôùc vaø dò hoùa cuûa Vieät toäc, trong khi caâu truyeän daân gian nhö truyeän "thaø laøm quyû (tinh thaàn) nöôùc Nam coøn hôn laøm vöông ñaát Baéc" cuûa Traàn Bình Troïng noùi leân söï öôùc voïng baûo veä nguyeân tính cuûa Vieät toäc. Hieåu nhö vaäy, sieâu trieát trong Vieät Trieát chính laø baûn chaát cuûa ngöôøi Vieät. Moät söï kieän khaùc chöùng minh tính quy nguyeân cuõng nhö tröôûng thaønh ñoù laø caùi chí baát khuaát vaø töï thöùc cao ñoä cuûa Vieät daân veà baûn theå cuûa mình. Lòch söû nhaân loaïi vaø cuûa caùc saéc toäc ghi nhaän moät soá voâ tieàn khoaùng haäu, coù moät daân toäc naøo, moät nöôùc naøo maø sau caû ngaøn naêm bò ngoaïi bang ñoâ hoä, nöôùc naøy, daân toäc naøy vaãn khoâng maát goác, vaãn gìn giöõ ñöôïc ngoân ngöõ, loái tö duy, ngheä thuaät cuõng nhö loái haønh chaùnh caù bieät cuûa mình nhö Vieät Nam? (Kieán truùc Chuøa Moät Coät, theo thieån yù cuûa toâi, cuõng bò aûnh höôûng cuûa loái tö duy "quy nguyeân" naøy).
Toùm laïi, theo caùch dieãn ñaït cuûa Haûi-Ñöùc-Caùch (Heidegger), ngöôøi töøng ñònh nghóa höõu theå nhö laø ñieåm saâu nhaát, ñieåm daøi nhaát, ñieåm cao nhaát, ñieåm roäng nhaát, ñieåm gaàn nhaát, v.v... (M. Heidegger, Was Ist Metaphysik?, 1963, 1949, tb laàn 5, phaàn daãn nhaäp), chuùng toâi cuõng coù theå noùi: sieâu vieät tính bieåu loä thaâm ñieåm, quaûng ñieåm, vieãn ñieåm, caän ñieåm, töông ñieåm vaø cao ñieåm cuûa Vieät tính. Sieâu vieät tính tieàm aån trong chính baûn theå cuûa Vieät Trieát. Noùi caùch khaùc, neáu thieáu sieâu vieät tính hay ñaùnh maát sieâu vieät tính, Vieät Trieát ôû trong moät traïng thaùi vong thaân hay dò hoùa. Caâu truyeän Mî Nöông ñem cung thaàn (sieâu vieät tính) taëng Troïng Thuûy gaây leân söï vong quoác, laø moät caâu truyeän noùi leân tính chaát taát yeáu cuûa baûn theå sieâu vieät cuûa Vieät Trieát.
Sau khi taïm phaân tích baûn theå cuûa Vieät Trieát theo 3 baûn tính: nhaân, trung vaø sieâu, trong phaàn naøy chuùng toâi chæ xin phieám luaän ñaëc tính cuûa Vieät Trieát moät caùch raát sô löôïc. Lyù do laø nhöõng ñaëc tính cuûa Vieät Trieát chæ laø nhöõng tính chaát ruùt ra töø baûn theå cuûa Vieät Trieát maø thoâi. Thí duï nhö thaùnh Ña-Maõ-Tö (St. Thomas Aquinas), ngaøi ruùt nhöõng ñaëc tính cuûa Thöôïng Ñeá töø baûn theå cuûa Ñaáng Chí Thöôïng: thí duï, tính chaát hoaøn toaøn voâ nhieãm, voâ ngoä, voâ toäi v.v... ruùt ra töø quan nieäm toaøn thieän, toaøn naêng, toaøn myõ cuûa Thöôïng Ñeá.
Theo maïch vaên treân, chuùng ta coù theå noùi, ñaëc tính cuûa Vieät Trieát chæ laø nhöõng tính chaát quan troïng ruùt ra töø baûn theå cuûa Vieät Trieát. Noùi caùch khaùc, ñaëc tính chính laø quy tính (belongingness) hay thuoäc tính (attributes) cuûa Vieät trieát.
Ruùt ra töø baûn chaát trung, hoøa vaø dung, chuùng ta coù theå xaùc quyeát laø loái tö duy cuûa Vieät Trieát laø loái tö duy töông quan. Loái tö duy töông quan coù nhöõng ñaëc ñieåm sau:
1. Chuû theå khi suy tö, song suy tö naøy khoâng phaùt xuaát töø chuû theå (nhö thaáy trong trieát hoïc duy lyù vaø duy taâm cuûa Ñeä-Caùc (Descartes), Khang-Ñöùc (Kant), hay Hoát-Sieâu (Husserl) hay töï khaùch theå (ñoái töôïng) [nhö thaáy trong tröôøng phaùi thöïc nghieäm hay duy nghieäm], song töø ñieåm giöõa chuû vaø khaùch. Ñieåm töông quan naøy töùc trung dung vi ñaïo, töùc trung ñieåm noái lieàn chuû vôùi khaùch.
2. Chuû theå nhaän ñònh, haønh ñoäng vaø tö duy ñoái töôïng khoâng nhö moät ñoái töôïng ngoaïi taïi, nhöng nhö moät chuû theå noäi taïi. Noùi caùch khaùc, con ngöôøi coi ngöôøi khaùc ñoàng vò, ñoàng theå, ñoàng tính vaø ñoàng tình vôùi chính mình, chöù khoâng haï giaù ngöôøi khaùc thaønh moät ñoái töôïng, moät coâng cuï hay moät ngoaïi theå (nhö thaáy trong söï phaân tích veà hieän thöïc cuûa tha nhaân (l'autrui) trong trieát hoïc cuûa Sa-Thôøi (Sartre).
3. Söï phaùt trieån yù thöùc, söï tieán boä trong xaõ hoäi, vaø söï thoûa maõn caûm tình con ngöôøi cuõng phaùt xuaát töø söï töông giao giöõa caùc chuû theå. Taát caû yù thöùc veà phaùt trieån, thoaùi boä, tröôûng thaønh, v.v... cuûa chuû theå, treân thöïc teá laø söï yù thöùc veà töông quan, thí duï giöõa nam vaø nöõ, giöõa thaày vaø troø, giöõa con ngöôøi vaø Thöôïng Ñeá, v.v... Töông töï, nhöõng tình caûm nhö aùi, haän, noä, ai, hyû, v.v... taát caû ñeàu do töông quan con ngöôøi maø ra. Khi maø töông quan giaùn ñoaïn, khi maø töông quan baát thoâng, baát ngoä; khi maø töông quan hoaøn toaøn bò trung ñoaïn, luùc ñoù caùc vaán naïn con ngöôøi môùi phaùt hieän: gian, gheùt, haän, thuø, ghen töông, voâ ñaïo, voâ luaân... Noùi toùm laïi, ñoù laø caên nguyeân phaùt sinh baát nhaân. Nhöõng toäi loãi, thieáu soùt hay yeáu ñuoái chæ bieåu töôïng nhöõng haäu quaû taát nhieân cuûa baát töông giao, vaø töông giao sai laàm.
4. Tieáp theo, taát caû nhöõng neàn ñaïo ñöùc, luaân lyù, quy luaät v.v... ñöôïc laäp ra vôùi muïc ñích ñeå baûo veä vaø phaùt trieån söï töông giao cuûa con ngöôøi. Ñaïo quaân thaàn, ñaïo phuï töû, ñaïo phu theâ, ñaïo baèng höõu, ñaïo huynh ñeä, ñaïo sö thuû, v.v... maø chuùng ta thaáy trong Khoång Giaùo cuõng nhö Vieät Nho (Trung Dung, chöông 2-3), treân thöïc chaát, chæ ñöôïc thieát laäp, gìn giöõ vaø toân troïng bôûi vì chuùng coù hai coâng naêng: baûo veä vaø phaùt trieån moïi töông giao giöõa vua toâi, thaày troø, cha con, vôï choàng, baïn beø v.v...
5. Theá neân, loái suy tö vaø quy luaät suy tö (töùc luaän lyù) laø loái suy tö töông quan, töông giao vaø töông thoâng. Theá neân, luaän lyù cuûa Vieät Trieát cuõng laø luaän lyù töông quan, töông giao vaø töông thoâng. (Ñieåm maø chuùng toâi ñaõ baøn raát kyõ löôõng trong luaän taäp, Die Relationskategorie in der Sozialwissenschaft, 1996 sñd. Loái giaûi thích taïi sao ngöôøi Vieät choïn Giao Chæ laøm quoác hieäu. Chöõ Giao noùi leân baûn chaát töông quan, töông hoã cuûa ngöôøi Vieät).
Ngoaøi loái tö duy töông quan, Vieät Trieát cuõng tö duy theo phöông caùch bieän chöùng vaø sieâu vieät. Nhö ñaõ giaûi thích ñoäng tính sieâu vieät vaø ñoäng löïc bieän chöùng trong ñoaïn baøn veà Sieâu Trieát (3.1.3), ñoaïn naøy coù tính caùch boå tuùc. Theá neân, chuùng toâi xin boå tuùc theâm vaøi ñieåm sau:
1. Ñoäng löïc bieän chöùng vaø ñoäng tính sieâu vieät töï tieàm aån trong tieàm thöùc cuõng nhö phaùt hieän trong haønh ñoäng. Ñöôïc höôùng daãn bôûi yù thöùc veà trung, hoøa (toång hôïp), haønh ñoäng töï bieåu hieän trong keát caáu vaø toå chöùc haønh chaùnh cuûa xaõ hoäi. Söï töï bieåu hieän noùi leân ñoäng löïc bieän chöùng. Song yù thöùc veà muïc ñích cuûa toång hôïp, hoøa hôïp, cuõng nhö yù thöùc veà haønh ñoäng hôïp theo nguyeân lyù cuûa hoøa vaø trung, thöïc ra laïi phaùt xuaát töø ñoäng tính sieâu vieät. Trung vaø hoøa chöa giaûi quyeát ñöôïc vaán naïn moät caùch toaøn veïn hôn. Töông töï, chæ coù thaêng hoùa, vaán naïn môùi coù theå ñöôïc giaûi ñaùp moät caùch töôøng taän.
2. Chính vì theá, chuùng toâi taïm goïi loái suy tö naøy laø loái suy tö vieãn vieät. Vieãn vieät coøn nghóa laø vöôït xa, vöôït saâu vaø vöôït roäng: xa cho tôùi taän trôøi, saâu cho tôùi möïc thaàn möïc thaùnh, vaø roäng cho tôùi trình ñoä phoå bieán thí duï nhö quan nieäm töù haûi giai huynh ñeä, theá giôùi ñaïi ñoàng, v.v... Hai quan nieäm naøy ñöôïc Toân Daät Tieân, cha ñeû cuûa nöôùc Taøu hieän ñaïi toân leân nhö muïc ñích cuûa chính trò. Thöïc ra, hai quan nieäm naøy töï doøng Baùch Vieät. (Theo nhieàu söû gia, baùc syõ hoï Toân thuoäc saéc toäc Khaùch Gia, töùc moät toäc trong Baùch Vieät, raûi raùc töø vuøng Trieát Giang cho tôùi Vaân Nam. ÔÛ Vieät Nam, ngöôøi Taøu Khaùch Gia chieám phaàn ñoâng).
3. Sieâu vieät bieän chöùng cuõng toång hôïp, vaø coù theå hoøa giaûi hai theá giôùi noäi taïi vaø ngoaïi taïi. Nhôø baûn chaát sieâu vieät maø con ngöôøi coù theå trôû thaønh thaùnh vaø thaàn. Cuõng nhôø sieâu vieät maø thaùnh thaàn nhaäp theá laøm ngöôøi, maø con ngöôøi coù theå "noäi thaùnh ngoaïi vöông" (Vöông Döông Minh), "trí tri caùch vaät" (Luaän Ngöõ), töùc laø, con ngöôøi coù theå thoâng thieân ñaït ñòa, hoaøn thaønh ñöôïc ñònh meänh cuûa mình.
Loái tö duy thöù ba maø chuùng ta thaáy hieån nhieân trong Vieät Trieát, ñoù laø loái suy tö coù tính chaát ñoäng chöù khoâng tónh
1. Caùi ñoäng thaùi cuûa Vieät Trieát ñöôïc phaùt hieän töø ñoäng naêng cuûa chuû theå cuõng nhö töông naêng cuûa chuû theå vôùi chuû theå khaùc. Ñoäng thaùi naøy ñöôïc bieåu hieän trong nhöõng hình thaùi bieán ñoäng cuûa töông quan. Caâu noùi bình daân ngöôïc ñôøi "sinh con roài môùi sinh cha, sinh chaùu roài môùi sinh oâng", noùi leân tính chaát ñoäng cuûa söï töông quan giöõa cha vaø con, oâng vaø chaùu. Baát cöù ngöôøi naøo cuõng coù theå trôû thaønh ngöôøi cha. Ngöôïc laïi, trôû thaønh ngöôøi cha tröôùc, ngöôøi cha phaûi töøng laø ngöôøi con. Do ñoù, khoâng coù cha chaéc chaén seõ khoâng coù con, vaø ngöôøi laïi, khoâng coù con thì cuõng khoâng coù cha. Söï töông ñoäng phaùt xuaát töø söï töông quan quyeát ñònh yù thöùc, ñòa vò, vò caùch, v.v... cuûa con ngöôøi.
2. Ñoäng tính ñöôïc nhaän ra khoâng phaûi chæ vì kinh nghieäm töø söï bieán hoùa cuûa vuõ truï, trôøi ñaát, khí haäu. Ñoäng tính tieàm aån trong chính baûn theå cuûa con ngöôøi. Theá neân söï kieän con ngöôøi bieán ñoåi thieân nhieân, bieán bieån thaønh ruoäng ñaát, bieán nöôùc vaø non thaønh queâ vaø höông, chöùng minh caùi ñoäng tính naøy. Caøng roõ reät hôn, ñoäng tính hieån hieän trong söï kieän con ngöôøi bieán ñoåi con ngöôøi, töø con ngöôøi ñoäng vaät cho tôùi con ngöôøi nhaân caùch, töø con ngöôøi voâ thöùc cho tôùi con ngöôøi töï thöùc, töø phaøm phu tuïc töû bieán thaønh quaân töû, töø daõ nhaân bieán thaønh thaùnh nhaân...
3. Cuõng vì baûn theå cuûa Vieät daân laø ñoäng theå, baûn chaát cuûa Vieät Trieát laø ñoäng tính, neân taát caû nhöõng hình thaùi, keát caáu, cô naêng cuõng nhö loái bieåu taû cuûa daân Vieät cuõng luoân luoân bieán ñoåi. Theá neân, trong Vieät Trieát khoâng coù ñieåm tuyeät ñoái, cuõng khoâng coù ñieåm coá ñònh. Caùi truï ñieåm maø chuùng toâi baøn tôùi trong phaàn baøn veà baûn theå vaø baûn chaát Vieät Trieát, chæ coù nghóa laø caên baûn, thieát yeáu vaø phoå bieán. Truï ñieåm khoâng coù nghóa coá ñònh, hay baát bieán, hay tuyeät ñoái. Chính vì vaäy maø luaät phaùp cuûa ngöôøi Vieät uyeån chuyeån theo tình ngöôøi chöù khoâng theo hình thöùc. Roõ reät nhaát ta thaáy caùi ñoäng tính naøy trong Kinh Thi (moät boä kinh maø Kim Ñònh cho laø thuaàn tuùy Vieät), trong ñoù ñoäng tính ñöôïc bieåu hieän moät caùch kheùo leùo, tinh vi vaø hôïp lyù; trong ñoù tình caûm con ngöôøi khoâng bò hình thöùc boùp ngheït song phaùt trieån nhö moät boâng hoa; trong ñoù töông giao con ngöôøi khoâng bò haïn heïp, song ñaày töï do vaø töï chuû.
Ñaëc tính thöù tö cuûa Vieät Trieát laø loái suy tö coù tính chaát toaøn theå. Ñaëc tính naøy ruùt ra töø loái suy tö töông quan, phaûn ñoái nhaát nguyeân hay nhò nguyeân. Ñaëc tính naøy caøng roõ reät hôn trong loái suy tö thaáy trong Kinh Dòch: 'Thaùi xuaát sinh löôõng cöïc, löôõng cöïc sinh töù töôïng, töù töôïng sinh baùt quaùi, baùt quaùi sinh vaïn vaät" vaø trong Ñaïo Ñöùc Kinh: "Ñaïo thò vaïn vaät chi maãu". Ñeå ñoäc giaû hieåu toaøn theå tính cuûa Vieät Trieát, chuùng toâi caàn phaûi giaûi thích ñaëc tính maø chuùng toâi goïi laø toaøn theå tính (totality) nhö sau:
1. Toaøn theå khoâng coù nghóa laø söï vaät hay söï kieän "hoaøn toaøn", khoâng caàn theâm cuõng khoâng caàn bôùt. Neáu hieåu toaøn theå theo nghóa naøy, chuùng ta khoâng theå hieåu ñöôïc sieâu vieät tính cuûa Vieät Trieát.
2. Toaøn theå cuõng khoâng coù nghóa "taát caû" (ominia, all, tous, Alles) nhö thaáy trong ngoân ngöõ thoâng thöôøng. Chuùng toâi hieåu toaøn theå tính theo nhöõng khía caïnh nhö sau:
3. Ñaây laø moät loái suy tö khoâng theo nhaát nguyeân, nhò nguyeân hay ña nguyeân. Loái suy tö nhaát nguyeân quy tuï taát caû vaïn vaät vaøo moät nguyeân lyù, vaø cho ñoù laø toaøn theå (thí duï quan nieäm con ngöôøi bao goàm hai baûn chaát: linh thieâng (linh hoàn) vaø cuï theå (thaân xaùc). Ña nguyeân nhaän raèng söï vaät mang tính chaát ña tính vaø ña dieän, khoâng coù moät caên nguyeân duy nhaát hay duy nhò. Tuy nhieân ña nguyeân khoâng nhaän ra tính chaát toaøn dieän, hay moät ñoäng löïc coù toaøn theå tính, coù theå noái keát ña dieän, ña thöùc, ña caûm, ña thaùi v.v... Chính vì vaäy maø thuyeát ña nguyeân coù tính hoãn taïp.
4. Chuùng toâi hieåu toaøn theå tính nhö moät baûn tính khaùi hieän (open), khoâng gaït boû cuõng khoâng oâm ñoàm (xin xem Traàn Vaên Ñoaøn, Reflection on the Concept of Totality in Dialectic, Monograph, Fujen University Press, 1983, cuõng nhö 'Synthesis and He' - Toång hôïp vaø Hoøa in Asian Culture Quarterly, 1985, Jan. pp.1-20).
Ñaëc tính thöù naêm cuûa Vieät Trieát laø loái suy tö thöïc tieãn vaø cuï theå. Thöïc tieãn, töùc moät söï thöïc coù theå phaûn aûnh thöïc taïi, coù theå ñöa ra nhöõng vaán naïn thöïc teá ñöông phaùt sinh, ñaõ phaùt sinh vaø seõ phaùt sinh cuûa con ngöôøi. Thöïc tieãn cuõng coù nghóa thöïc duïng. Ngöôøi Vieät khoâng suy tö theo loái toaùn hoïc hay luaän lyù, töùc laø moät loái suy tö tröøu töôïng, song suy tö theo nhöõng töông quan: "Nhaäp gia tuøy tuïc, nhaäp giang tuøy khuùc" vaø theo nhöõng meänh ñeà hieän sinh. Laøm theá naøo ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán naïn nhaân sinh; laøm theá naøo ñeå giaûi quyeát moät caùch xaùc ñaùng; vaø laøm theá naøo ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích cuûa con ngöôøi. Ngoaøi ra, suy tö moät caùch thöïc tieãn cuõng coù nghóa suy tö chaân thaät: "coù sao noùi vaäy", "coù gì aên naáy" vaø "coù sao maëc ñoù". Loái suy tö chaân thaät naøy goàm nhieàu ñaëc tính:
(1) khoâng troán traùnh söï
thaät ñöông xuaát hieän
(2) chaáp nhaän söï thaät.
Ñieåm quan troïng maø chuùng toâi muoán nhaán maïnh laø ngöôøi Vieät hieåu chaân thaät khoâng theo nghóa chaân lyù (truth, veritas, veùritas, veùriteù, Wahrheit), song theo nghóa chaân thöïc (reality, realitas, realiteù, Wirklichkeit). Chaân lyù töùc moät söï chaân tuyeät ñoái, nhö töøng thaáy trong meänh ñeà toaùn hoïc 1=1. Ñaây laø moät meänh ñeà maø khoâng ai coù theå phuû ñònh, duø raèng ngöôøi ñoù khoâng thích toaùn hoïc. Ngöôøi Vieät khoâng phaûi khoâng chaáp nhaän chaân lyù, song hoï hoûi, nieàm chaân lyù naøy coù ích lôïi gì cho nhaân sinh hay cho ñònh meänh cuûa chuùng ta?
Ñieåm naøy maõi cho tôùi Huyeàn-Caùch (Hegel), ngöôøi Taây Phöông môùi baét ñaàu nhìn ra tính chaát hình thöùc cuûa chaân lyù. Huyeàn-Caùch (Hegel) töøng pheâ bình Khang-Ñöùc (Kant) cho raèng Khang-Ñöùc (Kant) sai laàm khi xaây döïng neàn ñaïo ñöùc treân quan nieäm chaân lyù, bôûi vì moät neàn ñaïo ñöùc nhö vaäy quaù tröøu töôïng vaø do ñoù thieáu thöïc tieãn. Tröôùc Huyeàn-Caùch (Hegel), toå tieân chuùng ta ñaõ nhaän ra söï thieáu soùt cuûa loái suy tö tröøu töôïng.
Theá neân, ñoái vôùi Vieät Trieát, chaân thöïc môùi laø ñieàu ñaùng ñöôïc löu taâm. Chaân thöïc coù nhöõng ñaëc tính sau:
1. Chaân thöïc ñöôïc xeùt nghieäm qua söï hình thaønh (hay thöïc hieän) cuûa quan nieäm. Baát cöù moät quan nieäm naøo, duø thaät sao ñi nöõa, neáu khoâng ñöôïc thöïc hieän (realization), cuõng khoâng theå ñöôïc coi nhö laø thöïc tieãn.
2. Chaân tính khoâng coù tính chaát vónh cöûu, baát bieán, baát ñoäng. Tuøy theo töông quan, töông giao, töông caûm vaø töông thoâng, chaân tính phaùt hieän cuõng nhö bieåu hieän trong nhöõng sinh hoaït, toå chöùc cuõng nhö loái tö duy cuûa con ngöôøi.
Moät ñaëc tính nöõa cuõng thöôøng thaáy trong loái tö duy cuûa Vieät Trieát ñoù laø loái suy tö bieåu töôïng (symbolic). Noùi laø bieåu töôïng khoâng hoaøn toaøn ñuùng song cuõng khoâng hoaøn toaøn sai. Lyù do laø, khaùc vôùi bieåu töôïng soá hoïc, nhaát laø nhöõng bieåu töôïng trong toaùn hoïc vaø luaän lyù, bieåu töôïng cuûa Vieät Trieát ñöôïc ghi laïi qua nhöõng sinh vaät, ñoà vaät, haønh ñoäng. Thí duï nhöõng bieåu töôïng khaùc treân troáng ñoàng tìm thaáy ñöôïc ôû Ñoâng Sôn, hoaëc nhöõng bieåu töôïng trong nhöõng caâu truyeän daân gian hay trong daõ söû. Nhöõng bieåu töôïng naøy coù nhöõng ñaëc tính sau:
(1) thöïc tieãn,
(2) tröïc tieáp lieân quan ñeán ñôøi
soáng nhaân sinh hay vaän meänh daân toäc,
vaø
(3) deã hieåu.
Ngoaøi loái suy tö coù tính chaát bieåu töôïng, Ngöôøi Vieät raát thích suy tö theo loái so saùnh (tæ giaûo), suy dieãn (deductive) cuõng nhö duøng bieåu ngöõ (symbol) vaø nguï ngoân (parabol) ñeå dieãn ñaït caùc söï kieän töø taâm linh cho tôùi ngoaïi taïi. Thí duï nhöõng caâu dieãn ñaït bình daân nhö "chaùy nhaø ra maët chuoät", "gaùi moät con troâng moøn con maét", "gaäy oâng ñaäp löng oâng", "ñeïp nhö tieân". Ngay trong vaên chöông baùc hoïc, chuùng ta cuõng thaáy nhöõng lôøi dieãn ñaït töông töï nhö: "Vaên nhö Sieâu Quaùt voâ tieàn Haùn" hoaëc nhö caâu thô baát huû cuûa Nguyeãn Du:
Vaàng traêng ai xeû laøm
ñoâi
Nöûa in goái chieác, nöûa soi daëm
ñöôøng. (Truyeän Kieàu, sñd)
Trong taát caû nhöõng loái dieãn ñaït treân chuùng ta thaáy ngöôøi Vieät aùp duïng loái so saùnh, nguï ngoân cuõng nhö suy dieãn ñeå ñaït taâm tình (Thuùy Kieàu), taøi naêng (Nguyeãn Vaên Sieâu, Cao Baù Quaùt) hoaëc suy dieãn söï kieän (chaùy nhaø ra maët chuoät cuûa Maõ Giaùm Sinh).
Nhö ñaõ trình baøy trong phaàn giaûi thích nhöõng khuynh höôùng trieát hoïc, chuùng toâi nhaän ñònh raèng, ñaïi ña soá caùc tröôøng phaùi trieát hoïc töø thôøi hieän ñaïi (modern) ñeán ñöông ñaïi (contemporary) ñeàu chuù troïng tôùi phöông phaùp hoïc. Nhöõng cha ñeû cuûa trieát hoïc hieän ñaïi nhö Baù-Coâng vaø Ñeà-Caùc laø nhöõng nhaø phaùt minh phöông phaùp môùi, hay tinh vi hoùa phöông phaùp cuõ. Nhöõng nhaø trieát gia vaøo theá kyû 20 cuõng laøm coâng vieäc töông töï nhö theá. Töø Hoát-Sieâu vôùi Vyõ-Can-Ñan, töø Haûi-Ñöùc-Caùch tôùi Cao-Ñaït-Mai (Hans-Georg Gadamer), töø Leâ-Vi-Chaâu (Levi-Strauss) cho tôùi nhöõng trieát gia cuûa haäu-hieän-ñaïi (post-modenism) nhö Phu-Coân (Michel Foucault), Döông-Leä-Ña (Jaques Derrida) hay Lyù-AÂu-Ñaéc (Francois Lyotarad), vaân vaân..., taát caû ñeàu taäp trung vaøo vaán ñeà cuûa phöông phaùp hoïc. Theo nhöõng trieát gia naøy, moät phöông phaùp chính xaùc coù theå ñöa ñeán moät tö töôûng chöùng minh, moät keát quaû hoaøn haûo. Noùi caùch khaùc, phöông phaùp quyeát ñònh tính chaát khoa hoïc cuûa trieát hoïc.
Chuùng toâi tuy ñoàng yù moät phaàn lôùn vôùi quyù vò, song nhaän ñònh raèng: khoâng phaûi phöông phaùp töï noù coù theå quyeát ñònh vaän maïng cuûa trieát hoïc. Phöông phaùp chöa phaûi laø muïc ñích toái thöôïng cuûa trieát hoïc. Moät lyù do raát ñôn sô coù theå chöùng minh caùi quaù khích cuûa nhöõng ngöôøi nhö Ñeä-Caùc hay Ba-Coâng, vaø nhaát laø nhöõng trieát gia thuoäc tröôøng phaùi phaân tích, ñoù laø: khoâng phaûi phöông phaùp giuùp chuùng ta phaùt hieän muïc ñích toái thöôïng cuûa trieát hoïc, song chính caùi muïc ñích toái thöôïng naøy ñoøi hoûi chuùng ta phaûi ñi kieám moät phöông phaùp höõu hieäu ñeå coù theå ñaït tôùi muïc ñích. Lyù thuyeát veà muïc ñích vaø phöông phaùp trong caû moät quaù trình suy tö coù tính chaát lyù tính maø nhaø khoa hoïc xaõ hoäi Ñöùc, Veä-Baùc (Max Weber) tieân sinh töøng ñöa ra vaøo thaäp nieân 1920 giuùp chuùng ta hieåu raèng, phöông phaùp khoâng theå kieán caáu neáu khoâng coù moät muïc ñích. Hieåu trong maïch vaên naøy chuùng toâi thöû laàn moø ñi tìm nhöõng phöông phaùp maø Vieät Trieát töøng aùp duïng. Trong phaàn treân, chuùng toâi ñaõ taïm nhaéc ñeán nhöõng phöông phaùp nhö suy dieãn, so saùnh, töôïng tröng, v.v... Chuùng ta cuõng coù theå noùi ñeán phöông phaùp phaân tích taâm linh, hieän sinh cuõng nhö phöông phaùp chuyeån thích hay thoâng dieãn. Tuy nhieân, nhöõng phöông phaùp naøy coù theå thaáy trong baát cöù neàn trieát hoïc naøo, töø loái suy tö coù tính caùch nguyeân sô hay "man daõ", cho tôùi nhöõng phaân tích coù taàm möùc kyõ thuaát cao ñoä. Nôi ñaây, ngöôøi vieát xin maïn pheùp chæ vaïch ra nhöõng phöông phaùp maø ngöôøi Vieät thích duïng, ham duïng cuõng nhö raát caù bieät ít thaáy trong nhöõng neàn trieát hoïc khaùc. Hai phöông phaùp ñöôïc ñaëc bieät chuù troïng tôùi bao goàm töông quan bieän chöùng vaø sieâu vieät bieän chöùng. Töông quan bieän chöùng phaùt xuaát töø loái suy töông quan, ruùt töø cuoäc soáng töông quan, sinh hoaït töông quan, cuõng nhö caûm tính töông quan. Sieâu vieät bieän chöùng ñöôïc thaáy trong loái toång hôïp vaø vieãn vieät cuõng nhö sieâu vieät thaáy trong ngoân ngöõ, tö töôûng, chính trò, toân giaùo vaø luaân lyù. Ñeå ñoäc giaû nhaän ra hai phöông phaùp töông quan bieän chöùng vaø sieâu vieät bieän chöùng, chuùng toâi maïo muoäi thaûo luaän ba ñieåm then choát cuûa phöông phaùp naøy: theá naøo laø bieän chöùng, theá naøo laø töông quan vaø theá naøo laø sieâu vieät.
ÔÛ vaøo moät thôøi ñaïi khi maø bieän chöùng bò moät cheá ñoä giöõ ñoäc quyeàn giaûi thích vaø toân kính nhö laø moät phöông phaùp khoa hoïc tuyeät ñoái; ôû vaøo luùc maø hoï gaén cho bieän chöùng quyeàn löïc vaïn naêng, gioáng nhö gaäy thaàn cuûa naøng tieân, coù giaûi quyeát moïi vaán ñeà töø tri thöùc tôùi ñaïo ñöùc, töø kinh teá tôùi chính trò, töø taâm linh tôùi vaät chaát, thì nhöõng ngöôøi bieát suy tö, nhöõng ngöôøi yeâu quyù töï do baét ñaàu ngôø vöïc phöông phaùp naøy. Chính vì theá, khi baøn veà bieän chöùng, chuùng toâi raát deã daøng bò xeáp moät caùch laàm laãn vaøo cuøng haøng vôùi nhöõng "trieát gia quoác doanh" töøng thaáy ôû Baéc Kinh hay Maïc Tö Khoa. Nôi ñaây ñeå traùnh ngoä nhaän, chuùng toâi xin thanh minh laø, khi duøng tôùi bieän chöùng, chuùng toâi hieåu theo nhöõng yù nghóa sau:
1. Bieän chöùng laø moät sinh hoaït hôn laø moät phöông phaùp.
2. Nhö laø moät sinh hoaït cuûa con ngöôøi (chöù khoâng phaûi cuûa thieân nhieân nhö AÂn-Caùch (Friedrich Engels) töøng laàm laãn trong caùc taùc phaåm Dialektik der Natur, bieän chöùng noùi leân, vaïch ra, cuõng nhö tieân ñoaùn taát caû quaù trình lòch söû cuûa hoaït ñoäng nhaân sinh.
3. Nhö laø moät hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi, taát caû quaù trình coù baûn chaát ñoäng, hoaëc tieán, hoaëc luøi, hoaëc ngöng ñoäng. Tuy nhieân, noùi caùch chung, bieän chöùng tieán veà töông lai.
4. Söï tieán veà töông lai noùi leân söï phaùt trieån cuûa con ngöôøi. Con ngöôøi phaùt trieån ñöôïc nhôø vaøo nhöõng ñaëc ñieåm nhö caûi hoùa thieân nhieân, caûi hoùa con ngöôøi. (Phaù hoaïi thieân nhieân, duøng baïo löïc dieät chuûng, v.v..., khoâng laøm con ngöôøi tieán boä, song chæ huûy dieät con ngöôøi vaø thieân nhieân).
5. Ñeå caûi hoùa thieân nhieân vaø caûi hoùa con ngöôøi, chuùng ta buoäc phaûi söûa khuyeát ñieåm vaø phaùt trieån öu ñieåm.
6. Ñeå söûa khuyeát ñieåm, chuùng ta phaûi tìm ra nhöõng khoù khaên (vaán naïn), baèng caùch pheâ bình hay phuû ñònh (giai ñoaïn hai töùc phaûn ñeà trong bieän chöùng).
7. Song tìm ra khuyeát ñieåm cuõng khoâng theå laøm cho lòch söû tieán boä, neáu chuùng ta khoâng söûa chöõa khuyeát ñieåm treân.
8. Söûa chöõa khuyeát ñieåm chæ laøm cho chuùng ta coù theå baûo veä tình traïng hieän thôøi, nhöng chöa coù theå khieán chuùng ta hoaøn toaøn tieán boä. Chính vì theá maø
9. ñeå tieán boä, chuùng ta baét buoäc phaûi tìm ra nhöõng giaûi ñaùp hay hôn, höõu hieäu hôn vaø nhöõng tö töôûng tuyeät hôn, v.v... Chæ khi naøo coù moät kieán thöùc hay hôn, phöông phaùp höõu hieäu hôn, toå chöùc hoaøn haûo hôn, luùc ñoù chuùng ta môùi thaät söï tieán boä.
Trong nhöõng phaân tích treân, chuùng ta nhaän thaáy, bieän chöùng tieán trieån qua hai giai ñoaïn: giai ñoaïn hieän taïi vaø giai ñoaïn pheâ bình nhöõng khuyeát ñieåm cuûa giai ñoaïn hieän taïi. Noùi theo ngoân ngöõ cuûa Huyeàn-Caùch vaø Maõ-Syõ, ñaây laø hai giai ñoaïn ñeà (thesis), vaø phaûn ñeà (anti-thesis) trong bieän chöùng tam theå (triad).
Tuy nhieân, chæ khi naøo chuùng ta tìm ra moät giaûi ñaùp höõu hieäu hôn, toaøn veïn hôn, hôïp lyù hôn cuõng nhö phoå bieán vaø taát yeáu hôn, luùc ñoù bieän chöùng môùi ñaït tôùi giai ñoaïn thöù ba töùc toång ñeà (synthesis).
Ñieåm tranh luaän giöõa caùc nhaø bieän chöùng khoâng phaûi hoï baát ñoàng yù kieán veà quaù trình cuõng nhö giai ñoaïn cuûa bieän chöùng, maø ôû giai ñoaïn toång hôïp. Huyeàn-Caùch nhaän ñònh laø trong phaàn toång hôïp, söï ñoái laäp giöõa ñeà vaø phaûn ñeà seõ bò lyù tính gaït boû. Ñieåm khoù khaên cuûa Huyeàn-Caùch laø ít ai hieåu ñöôïc söï bí maät hoaëc huyeàn nhieäm cuûa lyù tính, ñöøng noùi ñeán, coù theå vaän duïng naêng löïc cuûa lyù tính ñeå huûy boû söï maâu thuaån giöõa ñeà vaø phaûn ñeà. Ñoái vôùi Maõ-Syõ, ñeà tieâu dieät söï töông khaéc giöõa ñeà phaûn ñeà (giöõa hai giai caáp), toång ñeà baét buoäc phaûi gaït boû ñeà cuõng nhö phaûn ñeà. Nhö Huyeàn-Caùch nhöng cuõng moät luùc ngöôïc laïi vôùi Huyeàn-Caùch, hoï Maõ nhaän ñònh laø chæ khi naøo caùi lyù tính nhaäp theá, chæ khi naøo lyù tính bieán thaønh thöïc theå, luùc ñoù noù môùi coù theå hoøa giaûi söï maâu thuaån giöõa ñeà vaø phaûn ñeà. Theá neân, Maõ-Syõ nhaän ñònh laø, caùi lyù tính nhaäp theá, caùi lyù tính thöïc tieãn vaø coù naêng löïc naøy chính laø giôùi voâ saûn, maø theo Maõ-Syõ, laø toång ñeà toái haäu cuûa lòch söû, bôûi vì "giai caáp" naøy hoaøn toaøn baõi boû yù nieäm veà giai caáp. Khoâng coøn giai caáp, khoâng coøn ñoái laäp, taát nhieân seõ khoâng coøn ñaáu tranh.
Theo chuùng toâi, nhöõng loái toång hôïp nhö theá khoâng hoaøn toaøn ñuùng maëc duø khoâng hoaøn toaøn sai. Lyù do, nhö chuùng toâi seõ trình baøy trong phaàn töông quan bieän chöùng vaø sieâu vieät bieän chöùng, raát ñôn giaûn: chuùng ta ñi ñeán moät toång hôïp môùi khoâng phaûi vì lyù tính ñoøi hoûi (Huyeàn-Caùch), cuõng khoâng phaûi chæ ñeå giaûi quyeát söï maâu thuaån cuûa caùc lyù thuyeát hay giai caáp (Maõ-Syõ). Chuùng ta ñi tìm moät toång hôïp vôùi moät muïc ñích. Gioáng heät nhö vieäc con ngöôøi ñi tìm moät giaûi ñaùp ñeå giaûi quyeát vaán naïn vaø, quan troïng hôn, ñeå ñaït tôùi moät cuoäc soáng ñaày ñuû hôn veà vaät chaát cuõng nhö tinh thaàn, caùi toång hôïp chæ coù theå goïi laø toång hôïp neáu noù coù theå mang laïi moät keát quaû toaøn veïn hôn, ñaày nghóa hôn, vaø ñaày tình ngöôøi hôn. Noùi toùm laïi, toång hôïp chæ coù nghóa neáu toång hôïp coù theå mang laïi cho con ngöôøi moät cuoäc soáng haïnh phuùc. Nhöõng yù nieäm naøy ñöôïc thaáy moät caùch roõ raøng trong Vieät Trieát.
Hieåu bieän chöùng nhö theá, chuùng ta coù theå noùi maø khoâng sôï bò hieåu laàm, ñoù laø phöông phaùp cuûa Vieät Trieát laø töông quan bieän chöùng. Neáu baûn chaát cuûa Vieät Trieát laø vò nhaân, vaø neáu ñaëc tính cuûa Vieät Trieát ñöôïc thaáy trong nhöõng töông quan cuûa con ngöôøi, giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi, giöõa con ngöôøi vôùi vaïn vaät vaø giöõa con ngöôøi vôùi Thöôïng Ñeá, thì ñi tìm moät toång hôïp giaûi quyeát nhöõng vaán naïn phaùt xuaát töø nhöõng töông quan treân ñöông nhieân laø troïng taâm cuûa Vieät Trieát. Ñeå hieåu töông quan bieän chöùng, chuùng toâi xin taïm baøn nhöõng giai ñoaïn sau ñaây:
(1) Töông quan trong quaù trình
phaùt sinh,
(2) Töông quan vaø nhöõng vaán naïn
töông quan,
(3) Töø söï vieäc giaûi quyeát
vaán naïn tôùi söï phaùt sinh
cuûa nhöõng töông quan môùi.
Tröôùc khi phaân tích töông quan, chuùng toâi caàn phaûi nhaán maïnh laø, moái töông quan maø chuùng toâi thaûo luaän thuoäc töông quan con ngöôøi, chöù khoâng phaûi töông quan thieân nhieàn.
Töông quan thieân nhieân, hay töông quan töï nhieân laø nhöõng töông quan maø chuùng ta khoâng theå hay khoù theå thay ñoåi. Noù coù tính chaát thuï ñoäng nhieàu hôn chuû ñoäng. Noù coù tính caùch cô caáu (organic) vaø keát caáu (stuctural) nhieàu hôn laø kieán caáu (constructive) vaø bieán hoùa. Thí duï töông quan giöõa con ngöôøi vôùi trôøi, vôùi ñaát, hay vôùi thieân nhieân caùch chung. Chuùng ta khoâng theå baét buoäc phaûi theo luaät cuûa thieân nhieân ñeå coù theå coäng-toàn (co-existence) vôùi thieân nhieân. Trôøi laïnh, chuùng ta phaûi theâm aùo; trôøi noùng, chuùng ta phaûi bôùt aùo, v.v... Noùi caùch chung, khi ñoái dieän vôùi thieân nhieân, trôøi ñaát, v.v..., con ngöôøi chæ coù theå "thuaän", vaø "phuïc" nhöng khoâng theå "caûi caùch". Caâu ca dao:
"Laïy Trôøi möa
xuoáng,
Laáy nöôùc toâi uoáng;
Laáy ruoäng toâi caày:
Laáy baùt côm ñaày;
Laáy caù roâ to."
laø moät ñieån hình noùi leân söï töông quan töï nhieân naøy.
Theá neân, ñieåm maø chuùng toâi nhaán maïnh laø moái töông quan giöõa con ngöôøi. Moái töông quan naøy coù tính chaát kieán caáu (constructive) vaø bieän chöùng (dialecttical), neân naêng ñoäng, bieán ñoåi vaø phaùt trieån.
Con ngöôøi yù thöùc ñöôïc söï hieän höõu cuûa mình cuøng moät luùc vôùi taùc ñoäng, yù thöùc ñöôïc söï hieän höõu cuûa tha nhaân. YÙ thöùc ñöôïc mình cuõng nhö tha nhaân, thöïc söï laø yù thöùc ñöôïc söï töông quan giöõa mình vaø tha nhaân. Töông quan caøng gaàn (khoâng gian cuõng nhö thôøi gian), yù thöùc caøng saâu ñaäm. Töông quan caøng saâu caøng ñaäm, töông quan ñoù caøng maïnh vaø daøi.
YÙ thöùc ñöôïc söï töông quan, töùc laø yù thöùc ñöôïc moïi haønh ñoäng cuõng nhö haäu quaû lieân quan tôùi chuû theå vaø khaùch theå. Thí duï yù thöùc veà tình yeâu töùc laø yù thöùc ñöôïc söï taùc ñoäng thaân maät, cuõng nhö haäu quaû (phaûn öùng) cuûa taùc ñoäng aáy giöõa hai chuû theå.
Moät töông quan phaùt sinh khi chuû theå nhaän thöùc ñöôïc
(1) Caùi nhu caàu cuûa chuû
theå,
(2) caùi nhu caàu naøy chæ coù theå
ñöôïc thoûa maõn nhôø
vaøo tha theå (the other) hay ngoaïi theå (object),
(3) Theá neân chuû theå nhaän ra ñöôïc
söï thieát yeáu cuûa tha nhaân, ngoaïi
theå, ngoaïi vaät, töùc laø nhaän
ra söï töông quan giöõa ngoaïi theå
vôùi chính mình.
ÔÛ giai ñoaïn hai, khi chuû theå phaùt hieän moái töông quan giöõa chuû theå vaø theá giôùi cuûa mình hay lieân quan vôùi chính mình, chuû theå cuõng cuøng moät luùc phaùt hieän ra nhöõng nhu caàu môùi, nhöõng ham muoán môùi, nhöõng yù töôûng môùi, v.v... Nhöõng nhu caàu môùi... ñoøi buoäc chuû theå, ñeå coù theå thoûa maõn ñöôïc nhöõng tham muoán naøy, baét buoäc phaûi ñi tìm nhöõng töông quan môùi. Chuùng ta laáy thí duï cuûa ngöôøi sinh vieân: khi anh ñang theo hoïc, muïc ñích cuûa anh laø toát nghieäp vaø coù moät baèng caáp. Song neáu trong thôøi gian anh theo hoïc, anh yeâu moät ñoàng hoïc, vaø keát hoân. Söï töông quan naøy, ñoøi buoäc anh phaûi kieám moät coâng vieäc ñuû tieàn ñeå nuoâi gia ñình. Ñeå kieám tieàn, anh caàn phaûi laøm quen vôùi nhöõng ngöôøi coù theå giuùp anh. Khi quen hoï, anh phaùt hieän nhöõng nhu caàu môùi, ñoøi hoûi anh phaûi ñi kieám nhöõng töông quan môùi. Noùi toùm laïi, cuoäc ñôøi cuûa anh ñöôïc kieán caáu bôûi nhöõng nhu caàu, töông quan, nhu caàu môùi, töông quan môùi, v.v... Moät quaù trình (hay moät cuoäc ñôøi) nhö theá luoân luoân bieán ñoäng. Khi ngöng bieán ñoäng, khi khoâng coù töông quan môùi, khi khoâng caàn caùc nhu caàu môùi, cuoäc soáng con ngöôøi baét buoäc phaûi ñi vaøo chieàu saâu (thí duï laøm cho töông quan coù saün caøng saâu ñaäm, caøng beàn chaët, neáu khoâng cuoäc soáng hoaøn toaøn maát yù nghóa).
Noùi caùch khaùc, töông quan ñöôïc kieán caáu bôûi nhu caàu (needs), lôïi ích (interest), nhöõng thieát yeáu (belongings), nhöõng yù höôùng (interest, ideals) chung giöõa chuû theå phaùt hieän. Thí duï cuï theå cuûa tình yeâu chöùng minh moät caùch raát chính xaùc luaän ñieåm maø chuùng toâi ñöa ra: hai ngöôøi nam nöõ deã yeâu nhau neáu hai ngöôøi ñeàu caûm thaáy hoï raát caàn nhau. "Caàn nhau" mang yù nghóa laø "caàn ñöôïc hieåu", "caàn ñöôïc chaêm soùc", "caàn ñöôïc chuù yù", "caàn cho cuoäc soáng", "caàn moät toå aám", v.v... Thieáu nhöõng nhu caàu chung, hay nhöõng taâm tình chung, hay nhöõng chí höôùng chung, nam nöõ khoù coù theå ñi ñeán tình yeâu ñöøng noùi tôùi hoân nhaân.
Neáu vì nhu caàu, con ngöôøi baét buoäc phaûi tìm töông quan, thì cuõng coù theå laø chính vì nhu caàu maø töông quan tan vôõ. Taát caû nhöõng keát caáu, bieán hoùa cuõng nhö bieán daïng hay bieán maát cuûa töông quan ñeàu coù nhöõng nguyeân do lieân quan tôùi nhu caàu, ích lôïi, yù höôùng chung nhö lyù töôûng cuûa con ngöôøi. Noùi moät caùch chung, moái töông quan khi phaùt sinh, töï noù ñaõ tieàm aån moät vaán naïn naøo ñoù. Chuùng ta coù theå toùm taét trong nhöõng ñieåm sau:
- Moãi töông quan ñeàu ñöôïc kieán caáu bôûi nhöõng nhu caàu, thì khi nhu caàu khoâng coøn, töông quan naøy hoaëc seõ bieán maát, hoaëc bieán daïng.
- Baát cöù töông quan naøo cuõng phaùt sinh nhöõng nhu caàu môùi. Khi töông quan naøy khoâng theå thoûa maõn ñöôïc nhu caàu caên baûn, söï töông quan seõ bieán maát. Neáu nhu caàu chæ phuï thuoäc, maø neáu söï töông quan naøy cuõng khoâng thoûa maõn ñöôïc, thì töông quan seõ bieán daïng.
- Söï bieán maát, hay bieán daïng ñi theo moät quaù trình cuûa bieän chöùng hay phaûn bieän chöùng. Ñieàu maø chuùng toâi ñaõ thaûo luaän raát kyõ löôõng trong nhöõng taùc phaåm khaùc. Theá neân, nôi ñaây chuùng toâi chæ xin ñöa ra moät thí duï raát cuï theå trong vaên chöông Vieät ñeå noùi leân nhöõng ñieåm treân:
"Coù taøi, lo laùo,
lo kieâu,
Con ngu thì laïi lo sao kòp ngöôøi."
Caâu ca dao treân noùi leân söï thöïc trong töông quan con ngöôøi: nhu caàu caøng nhieàu thì töông quan cuõng caøng nhieàu. Maø töông quan caøng nhieàu, thì nhu caàu laïi caøng nhieàu hôn. Do ñoù, vaán naïn caøng nhieàu hôn. Ngu thì muoán coù taøi, maø coù taøi laïi sôï ngöôøi ngoaøi gieøm ngoù. Theá neân caâu than thôû bình daân "ôû sao cho ñeïp loøng giôøi" hay nhöõng vaàn thô trong Thuùy Kieàu: "Chöõ taøi, chöõ meänh kheùo laø gheùt nhau", hay "Trôøi xanh quen thoùi maù hoàng ñaùnh ghen", ñeàu noùi leân moät söï thöïc: baát cöù töông quan naøo cuõng coù theå phaùt sinh caùc vaán naïn.
Tieáp theo ñoù, chuùng ta cuõng nhaän thaáy, moät khi maø nhöõng vaán naïn môùi xuaát hieän, chuùng ñoøi buoäc chuùng ta phaûi coù nhöõng töông quan môùi. Thí duï, khi khoâng theå töï mình giaûi quyeát ñöôïc nhöõng khoù khaên treân, con ngöôøi baét buoäc phaûi tìm ñeán Thöôïng Ñeá xin Ngaøi giuùp. Nôi ñaây, chuùng ta thaáy phaùt hieän moät töông quan môùi, giöõa con ngöôøi vaø Thöôïng Ñeá. Töông töï, khi con ngöôøi thaáy Thöôïng Ñeá haïn heïp mình, hoaëc Thöôïng Ñeá khoâng muoán giaûi quyeát nhöõng vaán naïn maø con ngöôøi ñoøi hoûi (moät caùch voâ lyù), thì khi ñoù töông quan giöõa Thöôïng Ñeá vaø con ngöôøi seõ raïn nöùt: "Trôøi xanh quen thoùi maù hoàng ñaùnh ghen". Neáu Thöôïng Ñeá giuùp con ngöôøi, töông quan seõ bieán ñoåi thaønh "Laïy Trôøi, laïy Chuùa, laïy Cha", hay "Cuõng ñöøng traùch laãn Trôøi gaàn, trôøi xa."
Nhö trong phaàn baøn veà baûn tính sieâu vieät chuùng ta nhaän thaáy sieâu vieät bieän chöùng khoâng phaûi chæ laø moät phöông phaùp (bôûi vì phöông phaùp ruùt ra töï baûn theå) maø coøn laø baûn chaát cuûa Vieät Trieát. Trong tieåu tieát naøy, chuùng toâi chæ phaùc hoïa qua vaøi yù nieäm, hay nguyeân taéc nhaèm hieåu Vieät Trieát maø thoâi.
Thöù nhaát, sieâu vieät laø vöôït hôn, vuôït xa, vöôït cao cuõng nhö vöôït saâu. Ñieåm maø chuùng toâi muoán thaûo luaän, laø laøm theá naøo ñeå vöôït hôn, vöôït xa, vöôït cao vaø vöôït saâu. Kieåu giaûi thích cuûa Kim Ñònh tieân sinh "vieät töùc nhaûy töø ñaát vaøo trôøi" chöa noùi leân ñöôïc phöông phaùp sieâu vieät maø chæ veõ ra ñöôïc phöông höôùng cuûa Vieät trieát maø thoâi. Theo chuùng toâi, ñeå sieâu vieät (vöôït hôn, vöôït xa, vöôït cao, vöôït saâu) chuùng ta baét buoäc phaûi phaùn ñoaùn töø nhöõng ñieåm sau:
- Phöông phaùp maø chuùng
ta ñöa ra coù hieäu quaû hay khoâng?
(yeáu toá lyù tính).
- Caùc hieäu quaû naøy coù laâu daøi
hau khoâng? (yeáu toá thôøi gian).
- Caùc hieäu quaû naøy coù theå aùp
duïng cho ñaïi chuùng, cho moïi saéc
toäc hay khoâng? (yeáu toá toaøn theå).
- Caùc hieäu quaû naøy coù theå laäp
laïi trong caùc moâi tröôøng khaùc
nhau hay khoâng? (yeáu toá khoâng gian).
- Caùc hieäu quaû naøy coù phaùt
sinh taùc haïi, hay phaûn öùng tieâu
cöïc hay khoâng? (negative consequences).
Chuùng toâi nhaän ñònh raèng, chæ khi naøo phöông phaùp maø chuùng ta ñöa ra coù theå giaûi quyeát caùc vaán naïn coù hieäu quaû hôn (töùc laâu daøi, khoâng coù haäu quaû, aùp duïng cho caøng nhieàu ngöôøi ôû moïi nôi vaø trong baát cöù thôøi gian naøo), luùc ñoù chuùng ta môùi coù theå noùi phöông phaùp cuûa chuùng ta sieâu vieät.
Thöù hai, khi phaân tích nhöõng phöông phaùp giaûi quyeát nhöõng vaán naïn thöôøng nhaät, chuùng ta thaáy ngöôøi Vieät giaûi ñaùp hay hôn, coù tình hôn, vaø uyeån chuyeån hôn. Ñaây laø nhöõng ñaëc tính maø chuùng toâi goïi laø sieâu vieät. Thí duï veà töông quan trong gia ñình Vieät: ñeå giaûi quyeát tranh chaáp quyeàn haønh, chuùng ta ñöa ra phöông phaùp phaân quyeàn "nöõ noäi nam ngoaïi", hay "leänh oâng khoâng baèng coâng baø". Thí duï ñeå haønh chaùnh thuaän tieän, chuùng ta aùp duïng phöông phaùp "pheùp vua thua leä laøng"; hoaëc ñeå giaûi quyeát xung khaéc cha con, vôï choàng, nam nöõ, ngöôøi Vieät khoâng hoaøn toaøn theo luaät leä cuûa Nho giaùo (xuaát giaù toøng phu, phu töû toøng töû), song theo moät loái haønh ñoäng töông quan phaùt xuaát töø coäng caûm (sensus communis): "coù con roài môùi coù cha", hay:
"Bao giôø cho ñeán
thaùng hai,
Con gaùi laøm coû, con trai beá bôø".
Noùi caùch khaùc, loái giaûi ñaùp nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi cuûa chuùng ta vöôït xa loái giaûi ñaùp cuûa Hy-laïp (taäp trung quyeán haønh), La Maõ (phaùp trò), Trung Hoa (hoaøng trò), hay ngay caû chính trò hieän ñaïi (daân chuû song khoâng phaûi daân trò, hoaøn toaøn hình thöùc, thieáu tình ngöôøi).
Tuy nhieân chuùng ta cuõng caàn phaûi nhaán maïnh laø, veà söï vieäc ñi giaûi ñaùp nhöõng vaán naïn khoa hoïc hay tri thöùc, chuùng ta chöa ñuû sieâu vieät. Lyù do coù leõ laø Vieät Trieát laø moät neàn trieát lyù thöïc haønh chöù khoâng phaûi tri thöùc thuaàn tuùy. Ñieåm naøy chuùng toâi seõ baøn kyõ hôn trong nhöõng luaän vaên tôùi.
Thöù ba, sieâu vieät song theo loái bieän chöùng. Cuõng chính vì vaäy maø loái tö duy cuûa ngöôøi Vieät khoâng quaù khích, vaø ñoäc ñoaùn. Chuùng ta tö duy theo loái:
(1) Nhaän ñònh nhöõng
giaù trò truyeàn thoáng.
(2) Nhaän ñònh moät soá khuyeát ñieåm
cuûa truyeàn thoáng,
(3) Hoïc caùi hay cuûa ngöôøi ngoaøi,
(4) Toång hôïp vôùi caùi öu tö
cuûa mình.
Veà ñieåm naøy chuùng ta thaáy trong: ngoân ngöõ Vieät, phaùp luaät Vieät, toân giaùo Vieät vaø vaên chöông Vieät. Nôi ñaây, chuùng toâi chæ laáy ngöõ hoïc laøm moät thí duï ñeå chöùng minh tính chaát sieâu vieät vaø bieän chöùng treân.
Ngoân ngöõ Vieät coù nhöõng ñaëc tính (sieâu vieät) nhö sau:
a. Chaáp nhaän baát cöù ngoân ngöõ ngoaïi lai naøo coù theå dieãn ñaït moät caùch chính xaùc, moät caùch phong phuù, cuõng nhö moät caùch thaåm myõ söï kieân, taâm tình cuõng nhö nieàm tin cuûa ngöôøi Vieät.
b. Bieán hoùa ngoaïi ngöõ thaønh Vieät ngöõ (thí duï: gare = nhaø ga, cafeù = caø pheâ, durian = saàu rieâng...).
c. Bieán ngoaïi ngöõ thaønh Vieät ngöõ song vôùi nhöõng nguï yù môùi, giaøu hôn vaø saâu ñaäm hôn (thí duï: ngöôøi taàu chæ coù hai ba tieáng ñeå goïi ngöôøi cha nhö: phuï, thaân phuï, tía; thì ngoân ngöõ Vieät coù raát nhieàu: ba, cha, phuï, thaân phuï, tía, thaày, oâng giaø toâi, v.v...).
d. Khoâng hoaøn toaøn gaït boû nhöõng ngoân ngöõ loâi thoâi song thaêng hoùa chuùng (thí duï: nhöõng danh töø Haùn Vieät).
Töø khía caïnh ngöõ caáu vaø ngöõ yù (syntactic vaø semantic), chuùng ta cuõng thaáy ngoân ngöõ Vieät coù ñaëc tính sieâu vieät treân. Thí duï toång hôïp caùc ngoân, yù, töôïng bieán thaønh moät ngoân ngöõ môùi. Thí duï nhö computer coù theå dòch sang laø ñieän naõo, ñieän toaùn, v.v... Ñieän naõo bao goàm hai danh töø vaø hai coâng naêng: ñieän vaø naõo, mang nghóa, naõo boä laøm baèng ñieän. Ñieän toaùn bao goàm moät danh töø (ñieän) vaø moät ñoäng töø (tính toaùn), mang nghóa naõo boä tính toaùn nhanh nhö ñieän.
Töø khía caïnh ngöõ phaïm (grammatic), ngoân ngöõ Vieät khoâng cöùng nhaéc, song laïi coù theå bieåu taû moät caùch xaùc thöïc hôn. Thí duï caâu noùi "anh yeâu em". Veà hình thöùc, caâu noùi naøy hoaøn toaøn ñuùng vaên phaïm cuûa chuû ñeà, ñoäng töø vaø ñoái töôïng thaáy trong ngoân ngöõ taây phöông. Song yù nghóa cuûa caâu noùi trong ngoân ngöõ Vieät laïi chính xaùc hôn taây phöông. Neáu trong anh ngöõ hay phaùp ngöõ, chuùng ta vieát: I love you, vaø ngöôïc laïi you love me hay je t'aime, vaø tu m'aimes. Chuùng ta thaáy, ngöôøi yeâu vaø ñöôïc yeâu (you, me, tu, me) khoâng ôû cuøng moät beà theá: moät ngöôøi laø chuû, moät ngöôøi laø khaùch (hay ñoái töôïng). Moät tình yeâu khoâng caân baèng nhö theá chöa noùi leân ñöôïc tình yeâu chaân thaät. trieát gia Sa-Thôøi töøng phaøn naøn laø khoâng theå coù moät tình yeâu chaân thaät. Caâu phaøn naøn naøy raát coù lyù neáu xeùt töø ngoân ngöõ cuûa taây phöông. Trong caâu "anh yeâu em" hay ngöôïc laïi "em yeâu anh", anh hay em khoâng bò phaân bieät thaønh hai hình thaùi khaùc nhau cuûa chuû theå vaø ñoái töôïng.
Back
to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home Page