Vieät Trieát Luaän Taäp (Quyeån Thöôïng)
Truy Nguyeân Baûn Chaát Cuûa Vieät Trieát
Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn, Taiwan National University
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông VII
Khaû Theå
Cuûa Moät Neàn Vieät Trieát
Ñaët Laïi Vaán Ñeà: Coù Moät Neàn Vieät Trieát Hay Khoâng?
Trong chöông naøy, chuùng toâi xin maïn pheùp laäp laïi hai caâu hoûi, tuy cuõ kyõ, song vaãn coøn laøm giôùi trí thöùc Vieät thaéc maéc, ñoù laø coù moät neàn Vieät trieát hay khoâng? Vaø neáu coù, thì Vieät trieát ñi veà ñaâu? Caâu hoûi thöù nhaát xem ra coù veû ngöùa tai, vaø kyø cuïc, nhaát laø sau khi ñaõ vieát gaàn hai traêm trang giaáy bieän minh cho neàn Vieät trieát. Song cho raèng coù veû laäp dò, caâu hoûi vaãn khoâng maát taàm quan troïng, bôûi vì neáu khoâng coù Vieät trieát, thì nhöõng gì chuùng ta baøn veà nhö Vieät linh, Vieät ñaïo, Vieät lyù... seõ chæ laø saùo ngöõ. Töông töï, caâu hoûi Vieät trieát ñi veà ñaâu seõ chaúng coøn thöøa thaõi, ngôù ngaån, neáu chuùng ta coù moät neàn Vieät trieát. Moät caâu hoûi nhö theá lieân heä tröïc tieáp hay giaùn tieáp tôùi vaän meänh vaø töông lai cuûa tö töôûng Vieät.
Vaäy thì, thaønh thöïc maø hoûi, chuùng ta coù moät neàn Vieät trieát hay khoâng? Hay laø chuùng ta thaáy ngöôøi sang baét quaøng laøm hoï? Hay laø vì töï ti maëc caûm, töï ñoàng hoùa mình vôùi Taàu vôùi Taây, neân cho toå tieân, tö töôûng cuûa mình laø Taàu laø Taây? Hay vì quaùng gaø, thieáu nghieân cöùu, khoâng coù tinh thaàn khoa hoïc, neân chaáp nhaän moät caùch böøa baõi, ngoù gaø ra quaï, caém raâu oâng vaøo caèm baø. Chöông naøy nhaém laøm saùng toû moät phaàn naøo vaán ñeà treân. Chuùng toâi khoâng daùm döïa vaøo khaûo coå, hay chöùng tích lòch söû (phaàn vì khoâng chuyeân moân, phaàn vì nhöõng khaûo cöùu coå söû Vieät vaãn coøn ñöông tranh luaän, nghi hoaëc, hoaëc choái boû.) Chuùng toâi caøng khoâng daùm lieàu lónh quaù tin vaøo thaàn thoaïi, vaø nhaân thoaïi nhö thaáy trong moät soá taùc phaåm cuûa Kim Ñònh. Nhö ñoäc giaû ñaõ nhìn ra muïc ñích cuûa Vieät Trieát Luaän Taäp trong caùc chöông tröôùc, nhaát laø chöông thöù tö veà baûn chaát vaø ñaëc tính cuûa Vieät trieát, vaø chöông thöù naêm thaûo luaän dieãn bieán töø Haùn nho thaønh Vieät nho trong tö töôûng cuûa Nguyeãn Du, chuùng toâi ñi tìm nhöõng ñaëc tính trong loái suy tö cuûa ngöôøi Vieät qua caùc vaên baûn, vaø ngay trong loái dieãn taû, keát caáu cuûa Vieät ngöõ. Quan troïng hôn, chuùng toâi ñaøo saâu vaøo trong ca dao, tuïc ngöõ, ñeå tìm ra nhöõng ñaëc thuø cuûa loái suy tö naøy. Trong caùc chöông tröôùc, chuùng toâi ñaõ trình baøy loái suy tö maø chuùng toâi goïi laø Vieät trieát qua hai laõnh vöïc: nhöõng ñaëc thuø chæ thaáy trong tö töôûng Vieät, vaø nhöõng ñieåm chung thaáy nôi nhieàu daân toäc ñoâng phöông. Chöông sau ñaây ñi xa hôn, phaân tích hai ñaëc tính, sieâu vieät tính cuûa Vieät trieát thaáy trong vieäc toång hôïp caùc neàn tö töôûng vaø vaên hoùa maø ngöôøi Vieät giao du vôùi; vaø töông quan tính thaáy trong keát caáu cuûa theá giôùi quan (hay theá sinh) cuûa ngöôøi Vieät. Ñaây laø moät keát caáu ñöôïc noái keát qua maïng löôùi cuûa nhöõng töông quan.
Chuùng toâi tham luaän veà hai caâu hoûi treân qua boán tieåu ñeà chính: (1) Nhöõng Ngoä nhaän veà Vieät trieát, (2) Vieät trieát vaø nhöõng Vaán naïn hieän taïi; (3) Baûn chaát vaø Ñaëc tính cuûa Vieät trieát; (4) vaø rieâng phaàn Töông lai cuûa Vieät trieát nhaèm traû lôøi caâu hoûi Vieät trieát ñi veà ñaâu. Ñoäc giaû, neáu chuù yù, seõ thaáy laø trong phaàn thöù hai baøn veà baûn chaát vaø ñaëc tính cuûa Vieät trieát, chuùng toâi khoâng laäp laïi nhöõng gì ñaõ baøn tôùi trong chöông thöù tö, maø ñaëc bieät chuù troïng ñeán sieâu vieät tính vaø töông quan tính cuûa Vieät trieát. Qua hai ñaëc tính sieâu vieät vaø töông quan, chuùng toâi ñeà nghò moät caâu traû lôøi taïm thôøi cho caâu hoûi treân nhö sau: Thöù nhaát, tö töôûng Vieät thaønh hình qua moät quaù trình laâu daøi nhôø vaøo chính ñoäng tính sieâu vieät cuûa ngöôøi Vieät: hoï toång hôïp vaø keát tinh (moät caùch bòeän chöùng) caùc neàn tö töôûng, toân giaùo, yù heä töùc vaên hoùa Hoa, AÁn, Phaùp vaø Ñoâng Nam AÙ. Thöù tôùi, hoï xaây döïng moät loái soáng, moät kieåu suy tö, moät caûm tính trong maïng löôùi cuûa quan heä hay töông quan. Do vaäy, Vieät trieát khoâng theå taùch rôøi khoûi theá sinh Vieät (Viet-life-world), maø theá sinh Vieät laø moät theá sinh hay moät maïng löôùi ñöôïc caáu taïo treân töông giao cuûa nhöõng ngöôøi soáng trong theá sinh naøy, vaø treân töông giao vôùi caùc theá sinh khaùc.
Töø nhaän thöùc treân, taùc giaû ñaõ phaûi suy ñi nghó laïi baøi “Vieät Trieát ñi veà ñaâu?” tuy raèng baøi naøy cuõng ñaõ töøng ñöôïc söûa laïi töø nguyeân baûn “Vieät Trieát Khaû Khöù Khaû Tuøng?” vieát vaøo naêm 1993 nhaân chuyeán du thuyeát taïi Washington D.C vaø New Orleans. Trong chöông naøy, tuy laäp laïi moät soá yù nieäm chính yeáu veà Vieät trieát ñaõ töøng trình baøy trong hai tieåu luaän treân, song chuùng toâi phaùt trieån moät caùch heä thoáng vaø roõ raøng hôn. Ngöôøi vieát cuõng ñaõ daønh nhieàu thì giôø ñeå baøn veà hai ñaëc tính töông quan vaø sieâu vieät, cuõng nhö thaûo luaän moät soá ngoä nhaän veà trieát hoïc, vôùi muïc ñích bieän hoä quan ñieåm veà söï hieän höõu cuûa Vieät trieát. Rieâng phaàn baøn veà töông lai Vieät trieát, chuùng toâi cuõng khoâng laäp laïi nhöõng ñieåm ñaõ baøn tôùi trong phaàn daãn nhaäp, hay trong chöông thöù hai “Vieät Nam Vaên Hoùa chi Ñaïo.”
1. Nhöõng Ngoä Nhaän veà Vieät Trieát
Tröôùc khi phaân tích baûn chaát vaø ñaëc tính cuûa Vieät trieát, chuùng toâi caàn phaûi vaïch ra moät soá nhaõn quan phieám dieän, leäch laïc vaø nguy haïi cho Vieät trieát. Lyù do chính khieán nhieàu hoïc giaû phuû ñònh Vieät trieát coù leõ do söï nhaàm laãn noäi dung vôùi hình thöùc, coi phöông phaùp nhö laø muïc ñích cuûa trieát hoïc. Ñaøng khaùc, loái nhìn nguy haïi sai laàm thaáy nôi nhöõng vò theo chuû nghóa quoác gia, hay chuû thuyeát chuûng toäc, laø do söï vieäc hoï ñaùnh laän con ñen, ñöa yù heä (ideology) leân haøng trieát hoïc. Trong phaïm vi tieåu luaän naøy, chuùng toâi chæ chuù troïng vaøo nhöõng nhaàm laãn caên baûn veà trieát hoïc maø thoâi.
Traàn Troïng Kim quaù chuù troïng tôùi hình thöùc cuûa trieát hoïc, neân cho laø Nho giaùo khoâng phaùt trieån vì hình thöùc (ñoå naùt) thieáu tu boå. Ngöôïc laïi nhoùm Töï Löïc Vaên Ñoaøn (theo goùt nhoùm Taây hoïc cuûa Taàu) laïi cho raèng Nho giaùo quaù leä thuoäc vaøo hình thöùc maø queân noäi dung, theá neân “voâ giaù trò, thoái naùt, ñoäc haïi, phaûn ñoäng, giaû nhaân giaû nghóa, thuï ñoäng, baûo thuû,” vaân vaân. Caùc nhaø trí thöùc khoa baûng taïi Ñaïi hoïc Vaên khoa Saøi Goøn cuõng khoâng maáy höùng thuù vôùi yù nieäm veà moät neàn Vieät trieát, coù leõ vì hoï khoâng thaáy trong trieát Ñoâng noùi chung, vaø tö töôûng Vieät caùch rieâng, moät phöông phaùp khoa hoïc, moät caùch trình baøy nghieâm tuùc hay heä thoáng. Cuõng coù theå laø do loái suy tö leäch laïc voïng ngoaïi, töï cao töï ñaïi vôùi ngöôøi mình, song laïi töï ti maëc caûm vôùi Taây vôùi Taàu cuûa hoï. Moät soá tö töôûng gia chòu aûnh höôûng cuûa chuû thuyeát xaõ hoäi laïi gaùn cho caùc neàn trieát hoïc khaùc, ngoaïi tröø trieát hoïc cuûa Marx, caùi toäi phong kieán, phaûn ñoäng, huû nho. Ngay cho tôùi theá heä hieän nay, khi bieát chuùng toâi chuû tröông nghieân cöùu Vieät trieát, nhieàu trí thöùc vaãn coøn ngaïc nhieân, cho laø ñaàu oùc chuùng toâi leäch laïc, "thieáu naõo taïng."
Ngöôïc laïi, cuõng coù nhöõng vò giaùm quaû quyeát laø chuùng ta khoâng nhöõng coù moät neàn Vieät trieát, maø trieát hoïc cuûa chuùng ta (hay noùi ñuùng hôn, trieát hoïc cuûa hoï) "vó ñaïi" vöôït xa caùc neàn trieát hoïc khaùc. Chuùng toâi khoâng daùm nghó nhö hoï, maëc duø chuùng toâi xaùc quyeát coù moät neàn Vieät trieát. Nhö nhöõng oâng lang vöôøn, chuùng toâi khoâng daùm ngoâng cuoàng saùnh mình vôùi caùc danh y nhö Louis Pasteur. Song cho duø laø lang vöôøn, khoâng ai coù theå phuû nhaän, lang vöôøn cuõng laø moät thaày thuoác, vaø thuoác ta cuõng laø moät moân y döôïc, daãu raèng thuoác ta chöa hieäu nghieäm ñöôïc nhö thuoác Taây. Ñieåm khaùc maø chuùng ta thöôøng hay queân, ñoù laø y hoïc taây phöông töø Hippocrates, ñaõ caàn caû treân hai ngaøn naêm môùi phaùt trieån tôùi trình ñoä khoa hoïc, vaäy thì ai coù theå phuû nhaän laø nhöõng oâng lang vöôøn, neáu coá gaéng, thì moät ngaøy naøo ñoù, cuõng coù theå trôû thaønh danh y? Chuùng toâi thieát nghó, nhöõng chuû tröông traùi ngöôïc treân khoâng giuùp gì maáy cho coâng cuoäc xaây döïng Vieät trieát, bôûi leõ, hoï ñaõ hieåu trieát hoïc moät caùch leäch laïc, neáu khoâng daùm noùi laø sai laàm, cöïc ñoan hay moät chieàu. Theá neân, choái boû Vieät trieát laø moät thaùi ñoä chöa ñuû yù thöùc; nhöng ngöôïc laïi, töï toân vinh Vieät trieát leân haøng minh trieát cuõng chæ phaûn aûnh tri thöùc haïn heïp cuûa chuùng ta maø thoâi. Nhö ñoäc giaû coù leõ ñaõ nhìn ra, chuùng toâi chuû tröông moät neàn Vieät trieát, song nhaän ñònh raèng, noù luoân ôû trong tình traïng dieãn bieán, vaø coá gaéng vöôn leân tôùi nhöõng giao ñoaïn cao hôn, haàu coù theå ñoái phoù vôùi nhöõng khoù khaên vaø thaùch ñoá cho ngöôøi Vieät trong nhöõng giai ñoaïn môùi naøy. Ñoaïn sau nhaém laøm saùng toû quan nieäm naøy.
Ñeå chöùng minh söï hieän höõu cuûa moät neàn Vieät trieát, tröôùc tieân chuùng ta phaûi xaùc ñònh laïi yù nghóa, hình thöùc cuõng nhö coâng naêng cuûa trieát hoïc. Nhö chuùng toâi ñaõ chuû tröông trong hai chöông thöù ba vaø thöù tö, khoâng ñöa ra moät ñònh nghóa coá ñònh veà trieát hoïc; nhöng chæ baøn veà nhöõng tröôøng phaùi trieát hoïc cuõng nhö veà baûn chaát vaø baûn tính cuûa Vieät trieát. Nôi ñaây, ngöôøi vieát cuõng chæ xin ñöôïc minh xaùc Vieät trieát qua vieäc vaïch ra moät soá ngoä nhaän veà trieát hoïc maø thoâi. Chính nhöõng ngoä nhaän naøy ñaõ khieán nhieàu trí thöùc Vieät khoâng daùm nhaän, hay bi ñaùt hôn, hoaøn toaøn phuû nhaän Vieät trieát.
1.1. Ngoä nhaän 1: Loái Suy Tö Moät Chieàu
Ña soá caùc trieát gia ñaõ hieåu trieát hoïc theo moät khía caïnh, moät baûn chaát, hay baûn tính. Hoï coi baûn chaát (baûn tính) naøy nhö neàn taûng sieâu hình, ñeå phaùt trieån caùc tri thöùc khaùc nhö ñaïo ñöùc hoïc, tri thöùc luaän, thaàn hoïc, taâm lyù hoïc, vaân vaân. Thuyeát duy lyù coi caùi lyù hình (eidos) nhö caùi cuøng ñích cuûa trieát hoïc. Töï Plato tôùi Descartes, vaø coù leõ cho tôùi thôøi ñaïi cuûa chuùng ta, loái suy tö duy lyù naøy luõng ñoaïn taát caû neàn trieát hoïc Taây phöông. Ngöôïc laïi, cuõng coù nhöõng vò chuû tröông duy nghieäm hay duy thöïc, hoï cho raèng neàn taûng cuûa tri thöùc, ñaïo ñöùc... laø chính kinh nghieäm, vaø coù theå thöïc chöùng hay thí nghieäm ñöôïc. Francis Bacon, John Locke, David Hume vaø caùc trieát gia theo tröôøng phaùi phaân tích vaãn coøn ñöông baùm vaøo nieàm tin naøy. Laïi coù nhöõng vò chuû tröông duy linh nhö Hegel, vaø moät phaàn naøo duy linh nhö Henri Bergson, Maurice Blondel. Hegel coi caùi lyù (logos, Vernunft) nhö laø cuøng ñích cuûa lich söû. Caùi lyù chính laø linh hoàn (Seele), tinh thaàn (Geist) vaø ñaïo lyù (Logik) daãn daét lòch söû con ngöôøi. Cuõng coù nhieàu tö töôûng gia nghieâng veà duy vaät nhö moät soá trieát gia thôøi AÙnh Saùng, vaø phaàn lôùn nhöõng ngöôøi theo Marx (maëc duø Marx khoâng chuû tröông duy vaät.) Noùi toùm laïi, hình nhö caùc neàn trieát hoïc thöôøng hay vöôùng vaøo loái suy tö haäu thieát (meta, theo nghóa cuûa tröôøng phaùi haäu hieän ñaïi, postmodernisme), hay sieâu hình (meta) naøy. Hoï cho raèng baát cöù moät neàn trieát lyù chaân thöïc naøo cuõng phaûi xaây treân moät neàn taûng duy nhaát, chaân thaät nhaát, phoå quaùt nhaát, vaø taát yeáu nhaát. Neàn taûng naøy laø ñieåm khôûi thuûy gioáng nhö ñieåm khôûi nguyeân trong toaùn hoïc Archimedes (Archimedian point) vaø cuõng laø ñieåm chung cöïc (the omega point). Nhö chuùng toâi ñaõ trình baøy, tai hoïa cuûa moät loái suy tö "duy nhaát," "duy ngaõ ñoäc toân" naøy bao goàm: (1) töï noù ñaõ gaït boû taát caû moïi khaû theå, hay baát cöù kieán thöùc naøo khaùc bieät (töùc khoâng ñoàng nhaát) vôùi noù; (2) khoâng nhìn ra toaøn theå tính cuûa con ngöôøi, söï vaät, theá sinh... (3) ñoùng kín, vaø trôû thaønh “baát toaïi” (inertia), baûo thuû, vaø (4) do ñoù khoâng theå phaùt sinh ra nhöõng tö töôûng môùi.
1.2. Ngoä nhaän 2: Loái Suy Tö Giaûn Hoùa
Loãi laàm thöù hai, ñoù laø vieäc vì quaù bò aûnh höôûng cuûa toaùn hoïc, neân trieát hoïc aùp duïng phöông phaùp cuõng nhö quan nieäm giaûn hoùa (reduction, simplification) trong toaùn hoïc vaøo taát caû moïi ñoái töôïng, moïi khía caïnh, moïi tri thöùc, moïi caûm giaùc, moïi haønh ñoäng, vaø moïi ngöôøi. Loái toaùn hoùa (mathematization) naøy bao goàm hai phaàn: (1) phaàn thöù nhaát ñôn hoùa (reduction) taát caû moïi khía caïnh, sinh hoaït, vaân vaân vaøo trong moät loái nhìn, moät nguyeân lyù, moät baûn naêng, moät quy luaät, moät gioáng ngöôøi... Noùi caùch khaùc, trieát gia, nhaát laø nhöõng ngöôøi theo Descartes, coi trieát hoïc nhö laø moät coâng thöùc toaùn maø nhaø toaùn hoïc, hay moät nhaø vaät lyù lyù thuyeát (theoretical physicist), hay moät nhaø vaät lyù thieân theå (astro-physicist) nhö Galileo Galilei, Isaac Newton, Albert Einstein... ñeo ñuoåi. Gioáng nhö phöông trình toaùn hoïc, trieát hoïc chæ laø moät giaûn löôïc hoùa taát caû moïi theá sinh, sinh hoïat, caûm nghó... vaøo trong moät nguyeân lyù. Theá neân, töø Thales ñeán thôøi ñaïi gaàn ñaây, caùc trieát gia ñaõ boû nhö haàu heát thôøi giôø vaøo vieäc khaùm phaù nguyeân lyù ñoäc nhaát naøy, töø Nöôùc (Thales), tôùi Löûa (Heraclite), tôùi Khí (Anaximandres) tôùi Soá (Pythagoreans), tôùi Lyù Hình (eidos, Plato); hay töø Thaùi Cöïc tôùi AÂm Döông, töø Löôõng Cöïc tôùi Töù Töôïng, roài tôùi Baùt Quaùi, roài tôùi vaïn vaät. (2) Thöù tôùi, moät khi ñaõ khaùm phaù ra nguyeân lyù (principle), trieát gia döïa treân nguyeân lyù naøy ñeå tieáp tuïc phaùt trieån thaønh nhöõng ñònh ñeà (thesis), ñònh lyù (theorem), ñònh nghóa (definition), thuoäc tính (attributes), ñaëc tính (charateristics), vaân vaân. Moät loái suy tö nhö vaäy khoâng nhöõng vaáp phaïm vaøo nhöõng loãi laàm cuûa loái suy tö duy ngaõ (solipsism) hay ñôn chaát (monism), maø quan troïng hôn, khoâng theå nhìn ra toaøn dieän tính cuûa söï vaät, cuûa theá sinh... Caùi nguy hieåm hôn caû, ñoù chính laø noù khieán theá sinh trôû thaønh ngheøo naøn; noù giaûn löôïc yù nghóa nhaân sinh vaøo moät yù nghóa duy nhaát; hay bieán taát caû moïi sinh hoaït cuûa con ngöôøi vaøo moät maãu möïc duy nhaát (uniformed); vaø raát coù theå laøm cuoäc soáng con ngöôøi hoaøn toaøn maát heát yù nghóa.
1.3. Ngoä nhaän 3: Loái Suy Tö Baûn Vò
Caùi sai laàm thöù ba maø chuùng ta thaáy nôi theá giôùi AÂu Myõ, ñoù laø hoï cho loái suy tö, phöông phaùp trieát hoïc, cuõng nhö nhöõng ñeà aùn maø hoï thaûo luaän nhö laø nhöõng maãu möïc cho trieát hoïc treân theá giôùi. Vaø tröïc tieáp hay giaùn tieáp, döïa vaøo baïo löïc quaân söï, kinh teá, vaø toân giaùo, hoï baét nhöõng nöôùc nhöôïc tieåu phaûi theo, theo ñuùng phöông chaâm “theo thì soáng, phaûn thì cheát” (to be or not to be), cuûa ñaïi thi haøo Shakespeare. Loái suy tö baûn vò, laáy AÂu chaâu laøm trung taâm (euro-centrism), vaø phaùt xuaát töø baûn ngaõ, coi baûn ngaõ nhö laø chuû theå (töø Descartes tôùi Husserl), hay coi ñoái töôïng nhö laø chính chuû ñeà (subject) cuûa trieát hoïc (töø Locke cho tôùi neàn trieát hoïc Anh-Myõ hieän ñaïi) gaït boû taát caû nhöõng loái suy tö khaùc. Loái suy tö duy ngaõ ñoäc toân thöôøng thaáy trong toân giaùo naøy bieán thaønh moät vuõ khí, moät baûn giaù trò, cuõng nhö taàm möùc ño löôøng moïi vaên hoùa. Theá neân, hoï gaêùn caùi nhaõn hieäu "man di," "moïi rôï," "röøng ruù," "man daõ," "phaûn khoa hoïc," "meâ tín, dò ñoan" vaøo maët, leân vai... caùc neàn vaên hoùa khaùc. Hoaëc neáu hoï lòch söï hôn moät chuùt, hoï coi caùc neàn vaên hoùa khaùc nhö theå nhöõng böôùc ñaàu thoâ thieån (primitive) cuûa neàn vaên minh nhaân loaïi, hay phaûn aûnh caùi cô caáu caên baûn tieàn vaên minh (pre-civilization), hay nhö laø söï doïn ñöôøng cho neàn vaên hoùa Kitoâ giaùo (preambula fidei) nhö nhieàu nhaø truyeàn giaùo ñaõ töøng xaùc tín. Moät loái nhìn nhö vaäy thöïc ra khoâng chæ loãi thôøi, maø phaûn aûnh söï thieáu tri thöùc cuûa nhöõng ngöôøi chuû tröông, vaø nhaát laø sai laàm. Chuùng ta coù leõ khoâng caàn phaûi bieän hoä cho vaên hoùa AÙ chaâu, bôûi vì chính nhöõng nhaø trí thöùc AÂu Myõ laø nhöõng ngöôøi ñaàu tieân nhaän ra giaù trò cuûa tö töôûng ñoâng phöông. Ñieåm maø chuùng toâi muoán ñoäc giaû chuù yù, laø loái nhìn baûn vò treân, tieác thay laïi bò moät phaàn lôùn giôùi trieát hoïc AÙ chaâu, vaø Vieät Nam chaáp nhaän moät caùch thieáu suy tö, thieáu töï troïng. Töø nhoùm Nguõ Töù Vaän Ñoäng nhö Hoà Thích, Taøi Nguyeân Phieät ôû beân Taàu (1919), cho tôùi caùc nhaø Taây hoïc taïi Vieät Nam vaøo thaäp nieân 1930s, ngöôøi AÙ ñoâng chuùng ta coi Taây, coi Myõ nhö laø thieân ñöôøng, laø muïc ñích cuûa cuoäc soáng. Taïi Vieät Nam, caùc nhaø trí thöùc chæ nghó ñeán laøm "oâng phaùn, oâng tham, oâng ñoác" ñeå coù theå “toái saâm banh, saùng söõa boø.” Taïi caùc ñaïi hoïc Vieät Nam, chöông trình trieát hoïc goàm "raët" trieát taây. Trong caùc hoïc vieän, ñaïi chuûng vieän, chöông trình trieát cuõng naëng veà kinh vieän, hay trieát hoïc hieän ñaïi taây phöông. Trong chöông trình ñaøo taïo taêng ni cuûa Phaät giaùo, chuùng ta cuõng khoâng thaáy khaù hôn bao nhieâu. Ngay caùc kinh nieäm thöôøng nhaät, cuõng ñaày nhöõng töø ngöõ phieân aâm (chöù khoâng phaûi phieân dòch) töø ngoân ngöõ "taây phöông" (Taây truùc, AÁn Ñoä) maø chaúng ai hieåu. Vaäy thì, caàn phaûi coù moät caùi nhìn trung thöïc hôn, vaø khaùch quan hôn. Nhöõng neàn trieát hoïc taây phöông raát coù giaù trò, song chuùng khoâng phaûi laø neàn taûng cho taát caû moïi neàn trieát hoïc khaùc. Y heät, chuùng ta raát troïng kieåu suy tö cuûa chuùng ta, song chuùng ta khoâng ñöôïc pheùp coi noù nhö theå laø neàn moùng cho taát caû moïi caùch suy tö. Moät khi yù thöùc ñöôïc ñieåm nguy haïi cuûa söï ñoäc toân, duy baûn vò taây phöông (ngoaïi lai) treân, vaø nhöôïc ñieåm cuûa loái nhìn baûn vò caùch chung, chuùng ta phaûi gaït boû haún loái nhìn naøy. Vaø chæ khi naøo taâm thöùc baûn vò ñöôïc röûa saïch, luùc aáy chuùng ta môùi mong coù theå tìm ra giaù trò ñích thöïc cuûa chính mình. Vaø chæ khi ñoù, nhö chuùng toâi maïn nghó, Vieät trieát seõ taùi hieän, chöù khoâng phaûi laø phaùt sinh hay xuaát hieän. Vieät trieát khoâng phaûi, vaø cuõng khoâng caàn, vaø caøng khoâng neân döïa vaøo nhöõng giai thoaïi, hay nöûa thaàn thoaïi nöûa nhaân thoaïi, kieåu nhöõng maãu truyeän theâu roàng veõ phöôïng veà nhöõng anh huøng daân toäc nhö Nguyeãn Traõi, hay Phuø Ñoång Thieân Vöông, hay veà nhöõng nho gia, ñaïo gia nhö Nguyeãn Bænh Khieâm. Nhöõng kieåu theâm maém theâm muoái vaøo nhöõng nhaân vaät daân toäc, chæ laø moät söï thuù nhaän loái suy tö baûn vò maø thoâi. Trieát hoïc laø moät phaûn tænh khoa hoïc, khoâng theå vaø khoâng ñöôïc pheùp döïa vaøo nhöõng chöùng côù töôûng töôïng hay phoùng ñaïi toâ maàu ñeå ñi ñeán keát luaän.
1.4. Ngoä nhaän 4: Tö Duy vaø Thöïc Haønh hay Thöïc Haønh vaø Tö Duy
Ñieåm sai laàm thöù tö cuûa trieát hoïc ñoù laø söï laãn loän giöõa tö duy (theory) vaø thöïc haønh (praxis), giöõa lyù töôûng (ideal) vaø thöïc tieãn (reality). Trieát hoïc AÂu Myõ noùi chung, thöôøng chuù troïng tôùi lyù thuyeát. Ngay caû veà nhöõng vaán ñeà thöïc haønh cuõng ñöôïc caùc trieát gia lyù thuyeát hoùa, vaø phaùt trieån thaønh nhöõng neàn ñaïo ñöùc raát coù giaù trò treân lyù thuyeát. Hoï nhaän ñònh raèng, neáu lyù thuyeát ñuùng, thì chaéc chaén coù theå thöïc hieän ñöôïc. Moät quan nieäm nhö vaäy khoâng sai, song khoâng hoaøn toaøn ñuùng. Bôûi leõ, tö duy chæ coù theå neáu chuùng ta coù nhöõng vaán ñeà caàn giaûi quyeát; maø nhöõng vaán ñeà naøy tröôùc heát laø nhöõng vaán ñeà thöïc tieãn. Noùi caùch khaùc, lyù thuyeát khoâng ñeû ra thöïc haønh. Noù coù theå höôùng daãn, chæ ñaïo, song khoâng giöõ vai troø quyeát ñònh nhö caùc trieát gia duy lyù vaø duy taâm khö khö caõi coái caõi chaày. Song noùi nhö theá, chuùng toâi cuõng khoâng chuû tröông ngöôïc laïi, cho thöïc haønh ñeû ra lyù thuyeát. Bôûi leõ, tuy ai cuõng coù thöïc haønh, song khoâng phaûi baát cöù ngöôøi naøo cuõng coù theå taïo ra lyù thuyeát. Marx hôi quaù ñaø khi oâng chuû tröông thöïc haønh nhö laø moät nguyeân lyù toái haäu. Ñuùng ra, chuùng ta phaûi noùi laø, chæ khi naøo chuùng ta phaùt hieän vaán naïn, suy tö, tìm kieám nguyeân nhaân, caên beänh, vaø sau ñoù ñi tìm giaûi phaùp, thì luùc ñoù môùi coù lyù thuyeát. Song ngay khi phaùt hieän vaán naïn (thöïc haønh), con ngöôøi ñaõ suy tö. Vaäy thì lyù thuyeát vaø thöïc haønh laø caëp baøi song truøng, khoâng theå taùch bieät. Gioáng nhö hai maàu traéng vaø ñen, chuùng ta khoâng theå xaùc quyeát traéng neáu khoâng coù ñen, hay ñen neáu khoâng coù traéng. Theá neân, ñoåi laïi caâu danh ngoân cuûa Kant, chuùng ta coù theå noùi, lyù thuyeát khoâng coù thöïc haønh thì troáng roãng, maø thöïc haønh thieáu lyù thuyeát thì ñui muø. Vaäy thì, trieát hoïc khoâng ñöôïc pheùp ñöùng khöïng laïi, vaø töï haïn heïp trong coâng vieäc tö bieän, lyù luaän, song phaûi truy nguyeân vaán naïn phaùt sinh trong khi thöïc haønh.
Tuy nhieân, neáu trieát hoïc khoâng chæ laø lyù thuyeát suoâng, vaø neáu ngay caû lyù thuyeát veà thöïc haønh cuõng chöa ñuû, thì chuùng ta baét buoäc phaûi suy tö trieát hoïc töø moät khía caïnh khaùc, ñoù laø khía caïnh nhaân sinh. Chuùng ta coù theå noùi, muïc ñích chính cuûa moät neàn trieát lyù trung thöïc ñoù laø tìm ra nhöõng phöông theá höõu hieäu ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán naïn nhaân sinh. Tri haønh hieäp nhaát khoâng phaûi laø söï ñoàng nhaát giöõa lyù thuyeát vaø thöïc haønh, hay tö duy vaø haønh ñoäng, song laø moät kieåu noùi ñoøi buoäc chuùng ta luoân phaûi ñi tìm giaûi ñaùp cho nhöõng vaán naïn thöôøng nhaät, maø nhöõng giaûi ñaùp ñoù phaûi coù tính chaát quaûng baùc vaø ñaày hieäu naêng. Töø nhöõng suy tö treân, chuùng toâi phaûn tænh veà Vieät trieát.
2. Vieät Trieát vaø Vaán Naïn Hieän Taïi
Trong phaàn naøy, chuùng toâi ñaëc bieät nhaán maïnh ñeán lyù do giaûi thích söï hieän höõu cuûa Vieät trieát. Lyù do chính yeáu ñoù luoân lieân quan tröïc tieáp hay giaùn tieáp tôùi cuoäc soáng cuûa con ngöôøi: laøm theá naøo duy trì, laøm sao coù theå baûo veä, laøm caùch naøo ñeå phaùt trieån cuoäc soáng, vaø taïi sao phaûi soáng? Noùi caùch khaùc, Vieät trieát laø moät neàn trieát hoïc nhaân sinh (philosophy of life hay Lebensphilosophie). Theá neân, muïc ñích vaø nhieäm vuï cuûa Vieät trieát khoâng chæ ñaùp öùng nhöõng caâu hoûi treân, maø coøn phaûi suy tö veà (1) caùch theá (phöông phaùp) ñeå ñaït tôùi muïc ñích; phaùt trieån cuõng nhö tinh hoa hoùa phöông phaùp; veà (2) khaû theå cuûa nhöõng muïc ñích môùi, phöông theá môùi, cuõng nhö höõu hieäu tính cuaû chuùng; vaø phaùt hieän nhöõng vaán naïn ngaên trôû, truïy hoùa, bieán theå, hay huûy hoaïi söï soáng; (3) tìm kieám nhöõng phöông lieäu, phöông theá, hay döôïc lieäu ngoõ haàu coù theå giaûi quyeát nhöõng vaán naïn treân. Noùi caùch chung, coâng vieäc caên baûn cuûa Vieät trieát goàm truy nguyeân nhöõng vaán naïn, vaø ñöa ra nhöõng giaûi quyeát höõu hieäu, tröôøng cöûu vaø quaûng baùc. Döïa theo sô ñoà treân, chuùng toâi phaân loaïi caùc vaán ñeà maø Vieät trieát phaûi ñoái dieän theo: (1) nhöõng vaán naïn höõu theå, (2) nhöõng vaán naïn yù thöùc, (3) nhöõng vaán naïn trí thöùc, (4) nhöõng vaán naïn thöïc haønh, vaø (5) nhöõng vaán naïn thöïc tieãn coù tính caùch coâng cuï. Tröôùc khi ñi vaøo nhöõng vaán naïn treân, chuùng ta caàn phaûi phaân tích yù nghóa cuûa vaán naïn. Chuùng toâi hieåu vaán naïn nhö nhöõng khoù khaên, ngaên trôû, nhöõng caên beänh, nhöõng tai haïi... cho cuoäc soáng, cho söï suy tö, cho coâng vieäc, cho tình caûm, cho söï töông giao, vaân vaân. Vaäy thì, khi chuùng toâi noùi veà vaán naïn höõu theå, ñieàu ñoù coù nghóa laø chuùng toâi muoán baøn veà nhöõng trôû ngaïi cho con ngöôøi trong chính baûn chaát cuûa noù. Ñeå ñoäc giaû coù hieåu theâm veà yù nghóa cuûa vaán naïn, chuùng toâi ñeà nghò nhöõng tieâu chuaån sau:
- Thöù nhaát, chuùng ta phaùt hieän vaán naïn hay khoù khaên cuûa haønh ñoäng, toå chöùc, töông giao, suy tö, caûm nghó... (1) khi khoâng theå thöïc hieän (caûm nghó, töông giao, taùc ñoäng...); (2) khi haäu quaû baát lôïi, coù haïi (3) khoâng toát ñeïp, (4) baát haïnh, hay thieáu haïnh phuùc, (5) khi sai laàm (qua vieäc nhaän thöùc, phaùn ñoaùn).
- Thöù tôùi, möùc ñoä nghieâm troïng cuûa vaán naïn coù theå kieåm chöùng qua taàm ñoä cuûa tai haïi nhö (1) ngaên trôû, (2) maát maùt, thieáu soùt, (3) teâ lieät, vaø (4) tieâu dieät, cheát choùc, cuõng nhö quaûng ñoä cuûa tai haïi nhö (1) caù nhaân, (2) gia ñình, (3) taäp theå, (4) xaõ hoäi, (5) quoác gia, gioáng noøi, vaø (6) nhaân loaïi.
Hieåu vaán naïn theo nghóa treân, chuùng ta coù theå phaân bieät: Thöù nhaát, khoâng phaûi moãi vaán naïn ñeàu gioáng nhau. Tuøy theo moãi muïc ñích, chuùng ta coù nhöõng vaán naïn khaùc bieät, thí duï vaán naïn höõu theå noùi leân nhöõng trôû ngaïi cho chính baûn tính cuûa con ngöôøi; trong khi vaán naïn tri thöùc chæ phaûn aûnh nhöõng khoù khaên trong nhaän thöùc, trong vieäc phaân bieät chaân vaø giaû, toát vaø xaáu; vaán naïn thöïc haønh chæ nhöõng ngaên trôû trong khi giaûi quyeát nhöõng khoù khaên cuûa söï soáng chung giöõa con ngöôøi, vaø vaán naïn thöïc tieãn hay coâng cuï noùi leân khoù khaên kyõ thuaät trong khi giaûi quyeát vaán ñeà, khoù khaên aùp duïng, khoù khaên phaùt minh coâng cuï, vaân vaân. Thöù tôùi, nhöõng vaán naïn treân khoâng ñoàng nhaát. Chuùng ñoâi khi maâu thuaãn. Thí duï "noùi qua" khoâng phaûn aûnh söï thöïc, song laïi laøm "maùt loøng maùt ruoät" ngöôøi nghe; noùi doái cuøng moät luùc coù haïi, song cuõng coù theå coù lôïi; coù theå giaûi quyeát vaán ñeà, cuõng coù theå laøm cho vaán ñeà roái raém theâm. Thöù ba, con ngöôøi khoâng theå choïn taát caû, song chæ coù theå choïn nhöõng muïc ñích quan troïng nhaát, hay gaàn nhaát, hay thaâm saâu nhaát. Theá neân, haønh vi choïn löïa möùc ñoä quan troïng vaø theo lyù tính ñoøi buoäc chuùng ta phaûi chaáp nhaän moät soá vaán naïn ñeå giaûi quyeát moät vaán naïn quan troïng hôn. Trong caùc toân giaùo, chính trò, vaø ngay caû thaåm myõ, chuùng ta thaáy coù khuynh höôùng nhö vaäy. Noùi caùch khaùc, chuùng ta khoâng theå traùnh, hay giaûi quyeát taát caû moïi vaán naïn. Chòu ñau khoå ñeå ñöôïc cöùu roãi; dieät duïc ñeå ñöôïc cöùu ñoä; hy sinh caù nhaân ñeå giaûi phoùng quoác gia, vaân vaân, taát caû ñeàu noùi leân tính chaát baát nhaát, baát ñònh, taát yeáu, hay ngöôïc laïi, baát taát vaø maâu thuaãn cuûa caùc phuông theá, cuõng nhö cuûa caùc tri thöùc veà vaán naïn nhaân sinh. Döôùi ñaây, chuùng toâi taïm phaân vaán naïn nhaân sinh, vaø cuûa daân Vieät vaøo nhöõng tieåu ñeà sau:
2.1. Nhöõng Vaán Naïn Höõu Theå
Nhö chuùng toâi ñaõ noùi, vaán naïn höõu theå noùi leân nhöõng khoù khaên cho chính baûn tính con ngöôøi. Khi con ngöôøi khoâng coøn laø ngöôøi; khi con ngöôøi bieán theå; khi con ngöôøi khoâng theå nhaän ra mình nhö ngöôøi, ñaây laø nhöõng vaán naïn maø chuùng toâi goïi laø vaán naïn höõu theå. Hieåu nhö vaäy, vaán naïn höõu theå bao goàm: vong thaân, tha hoùa, vaät hoùa, vaø hö voâ. Nôi ñaây, chuùng toâi xin giaûi thích moät caùch vaén taét caùc vaán naïn nhö sau:
Vong thaân laø tình traïng con ngöôøi ñaùnh maát chính mình. Söï maát chính mình coù theå do chính chuùng ta gaây ra, cuõng coù theå do xaõ hoäi, giaùo duïc, toân giaùo, chính trò, vaø nhaát laø kinh teá. Vong thaân mang nhieàu hình thaùi khaùc nhau, tuøy theo möùc ñoä cuûa söï bieán daïng, hay (thieáu) yù thöùc cuûa con ngöôøi. Nhöõng ñieàu kieän ngoaïi taïi hay noäi taïi treân khieán con ngöôøi bieán thaønh moät moùn ñoà, moät söï vaät, töùc bò vaät hoùa (reification, nhö Marx vaø Lukaùcs phaân tích), moät moùn haøng trao ñoåi (commodities, nhö Marx vaø nhoùm taân Marx nhaän ñònh), coù theå buoân baùn, töùc thöông maõi hoùa (nhö thaáy trong theå cheá tö baûn maø Marx vaø Giaùo hoäi Coâng giaùo töøng pheâ bình). Chuùng haï giaù con ngöôøi xuoáng haøng söï vaät, nhö baát cöù söï vaät hay ñoái töôïng naøo khaùc; ñoù laø vaán naïn tha hoùa, hay ngoaïi hoùa (objectification, theo Hegel, Ernst Bloch). Nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi, saûn xuaát, trao ñoåi... ñaõ ñaùnh löøa con ngöôøi vôùi nhöõng giaù trò taïm thôøi, hay nhöõng giaù trò nhaân taïo, hay nhöõng giaù trò giaû nhö Martin Luther töøng pheâ bình haønh vi buoân thaàn baùn thaùnh. Vong thaân ñöôïc phaûn aûnh qua taâm traïng baát an, baát oån, baát ñònh nhö Augustin töøng dieãn taû, dò höông theo Albert Camus; hay bi ñaùt hôn, trong söï töï choái chính mình nhö Ludwig Feuerbach töøng phaân tích; qua vieäc choái boû giaù trò nhaân sinh, vaø do aûo töôûng coi cuoäc soáng nhö hieän sinh, vaø do ñoù töø choái söï thaêng tieán sieâu vieät nhö Gioan-Phaoloâ II töøng keát aùn tö baûn vaø caû chuû thuyeát duy vaät. Vong thaân caøng roõ reät hôn khi con ngöôøi töø choái töông lai, vaø chaáp nhaän traïng thaùi tuyeät voïng vaø voâ voïng nhö laø caùi leõ taát nhieân cuûa kieáp ngöôøi nhö caùc nhaø trieát hoïc hieän sinh, ñaëc bieät J. P. Sartre töøng chuû tröông.
Bi thaûm hôn vong thaân laø vaán naïn hö voâ. Khi maø con ngöôøi maát heát taát caû muïc ñích cao quyù vaø ngay caû muïc ñích giaû traù, taïm bôï, hieän thôøi, hay, thuaàn tuùy coâng cuï, thì luùc aáy con ngöôøi ñaõ ñaùnh maát yù nghóa cuûa cuoäc ñôøi. Moät khi coi cuoäc ñôøi voâ giaù trò, thì taát caû nhöõng baûng giaù trò nhö ñaïo ñöùc, khoa hoïc, kieán thöùc, cuõng nhö nhöõng lyù töôûng nhö phuùc, loäc, thoï, chaân, thieän, myõ... ñeàu bò phuû nhaän. Noùi toùm laïi, vaán naïn hö voâ tieàm taøng trong söï choái boû höõu theå töï thaân, trong söï phuû nhaän giaù trò cuûa con ngöôøi, trong vieäc töø khöôùc tính chaát sieâu vieät, vaø trong söï nhìn lòch söû nhö moät söï laäp laïi cuoäc ñôøi moät caùch voâ nghóa.
Ñieåm maø chuùng toâi muoán nhaán maïnh nôi ñaây, ñoù laø vaán naïn höõu theå khoâng phaûi laø moät ñaëc saûn cuûa xaõ hoâi taây phöông, song laø moät nhoït ung thö naèm aån mình trong cô theå cuûa toaøn nhaân loaïi. Song, noùi nhö moät nhaø beänh lyù, neáu chuùng ta yù thöùc ñöôïc caên beänh, neáu chuùng ta bieát phoøng beänh, vaø neáu chuùng ta luoân tìm caùc phöông theá hieäu löïc ñeå ngaên, vaø ñeå chöõa beänh, thì tai haïi vaãn coù theå traùnh ñöôïc. Trong xaõ hoäi Vieät Nam hieän nay, trong con ngöôøi Vieät hieän ñaïi, cho duø soáng trong hay ngoaøi nöôùc, vaán naïn hö voâ coù leõ laø moät trong nhöõng caên beänh nan y nhaát. Voâ thöùc, voâ voïng, voâ saûn, voâ thaàn, voâ nghóa, voâ nhaân, voâ tình, voâ muïc ñích, voâ toå quoác, voâ gioáng noøi, voâ lyù töôûng... taát caû noùi leân tính chaát hö voâ, bieåu hieän söï tuyeät voïng bi ñaùt cuûa thaân phaän con ngöôøi. Caùi vaán naïn naøy caøng traàm troïng hôn trong theá heä treû ngaøy nay. Khi caùc yù heä loä ra boä maët thaät trô treõn cuûa mình; khi caùc toân giaùo töï mình ñaõ bò thöông maõi hoùa, vaø khi caùc thaàn linh bieán thaønh ñoà vaät, moät coâng cuï bò lôïi duïng, vaø thaàn thì bò buoân, maù thaùnh thì bò baùn, thì caùi thaûm traïng hö voâ laø caùi leõ taát yeáu maø duø choïn löïa hay khoâng, chuùng ta cuõng phaûi soáng vôùi.
2.2. Nhöõng Vaán Naïn YÙ Thöùc
Nôi ñaây, chuùng toâi coá yù taùch bieät vaán naïn yù thöùc khoûi vaán naïn tri thöùc, vaø vaán naïn höõu theå. Khi noùi veà yù thöùc, chuùng toâi muoán nhaán maïnh ñeán ba khía caïnh: khía caïnh töï thöùc (self-consciousness), khía caïnh yù chí (will, volonteù), vaø khía caïnh traùch nhieäm (responsibility). Nhö vaäy, nhöõng vaán naïn yù thöùc bao goàm: voâ thöùc, thieáu yù thöùc, yù thöùc sai laïc, thieáu töï thöùc, thieáu traùch nhieäm, thieáu khaû naêng nhaän thöùc vaø thieáu khaû naêng thöïc hieän, vaø nhaát laø thieáu yù chí. Nhöõng vaán naïn naøy khieán chuùng ta sinh ra baát tri, baát ngoä, hieåu sai, giaûi thích loän, baát hoøa, baát thaønh, baát löïc, vaân vaân.
Tröôùc heát, söï voâ thöùc khaùc vôùi hö voâ, ôû ñieåm, neáu hö voâ khoâng coù muïc ñích, thì voâ thöùc laïi khoâng roõ muïc ñích. Vì khoâng roõ muïc ñích, neân con ngöôøi coù theå chaáp nhaän baát cöù muïc ñích naøo. Tieáp ñeán, khoâng nhöõng khoâng phaân bieät ñöôïc muïc ñích, con ngöôøi voâ thöùc cuõng khoâng phaân bieät noåi ñoái töôïng, chuû theå vaø khaùch theå; caøng khoâng theå nhaän ra ñöôïc söï baát nhaát giöõa muïc ñích vaø phöông tieän. Voâ thöùc do ñoù naèm trong cuøng moät phaïm truø vôùi voâ voïng, voâ yù chí. Bôûi vì voâ voïng noùi leân tình traïng khoâng coù muïc ñích, hay ñaõ ñaùnh maát muïc ñích, hay hoaøn toaøn maát heát khaû naêng ñeå ñaït tôùi muïc ñích. Thöù tôùi, vaø coù leõ quan troïng vaø nguy hieåm hôn ñoù laø tình traïng con ngöôøi khoâng coù yù chí, hay ñaùnh maát yù chí. Khi khoâng coøn yù chí, con ngöôøi khoâng nhöõng khoâng coù muïc ñích, maø khoâng muoán coù baát cöù moät muïc ñích naøo. Noùi theo Nietzsche, con ngöôøi rôi vaøo moät tình traïng hö voâ, töùc baát thöùc hay voâ yù thöùc (non-willing). Maø baát thöùc laø moät bieåu hieän cuûa söï cheát; noù mang hình thöùc cuûa tuyeät voïng.
Vaán naïn nghieâm troïng cho chuùng ta, khoâng chæ ñoái vôùi ngöôøi Vieät taïi haûi ngoïai maø coøn ngay caû trong quoác noäi, ñoù laø tình traïng thieáu yù thöùc, voâ thöùc vaø nhaát laø maát yù chí. Chuùng ta thöôøng khoâng nhaän ra muïc ñích, hay neáu nhaän ra muïc ñích, thì laïi khoâng ñuùng. Hoaëc neáu khoâng haún sai, chuùng ta laïi ñaùnh giaù trò caùc muïc ñích moät caùch sai laàm. Loái soáng vaát vöôûng voâ muïc ñích; giaù trò xaây treân nhöõng muïc ñích thieån caän; hay tình traïng voâ voïng, tuyeät voïng, vaân vaân, taát caû ñeàu noùi leân vaán naïn voâ thöùc vaø maát yù chí maø chuùng toâi neâu treân.
2.3. Nhöõng Vaán Naïn Tri Thöùc
Leõ taát nhieân, nhöõng vaán naïn tri thöùc khoâng keùm quan troïng. Trong Ñaïi Hoïc, Khoång Töû ñaõ nhaán maïnh ñeán vai toø cuûa tri thöùc. Thuyeát caùch vaät trí tri cuûa ngaøi noùi leân söï lieân heä chaët cheõ giöõa tri thöùc vaø ñaïo ñöùc, vaø cuoäc soáng. Vöông Döông Minh caøng nhaán maïnh hôn tôùi tri haønh hieäp nhaát. Noùi toùm laïi, theo truyeàn thoáng trieát hoïc Trung Hoa vaø Vieät trieát, nhaän bieát söï vaät (vaïn vaät) laø moät ñieàu kieän tieân quyeát ñeå bieát trôøi, bieát ngöôøi. Song chuùng ta phaûi coâng nhaän laø, trieát Ñoâng noùi chung quaù yeáu keùm veà phöông dieän tri thöùc luaän vaø phöông phaùp luaän. Chính vì theá, nhöõng tri thöùc, hay nhaän xeùt maø chuùng ta ñöa ra khoâng hoaøn toaøn chính xaùc. Ñoâi khi leäch laïc, hoaëc sai laàm.
Nhöõng vaán naïn tri thöùc bao goàm: nhaän ñònh sai, quan saùt laàm, phaùn ñoaùn leäch laïc, thieáu lyù trí khi phaùn ñoaùn. Trong caùc taùc phaåm cuûa caùc trieát gia Vieät, chuùng ta coù theå nhaän ra moät caùch deã daøng nhöõng sai laàm trong nhaän thöùc, quan saùt, vaø suy tö naøy. Thí duï nhö cuï Nguyeãn Du coi “maøy raâu nhaün nhuïi, aùo quaàn baûnh bao” nhö laø daáu hieäu chæ cuûa aên chôi (tröôøng hôïp Maõ Giaùm Sinh), hay dieãn taû ngöôøi traùo trôû nhö “Maët mo ñaõ thaáy ôû ñaâu daãn vaøo.” Loái dieãn taû naøy khoâng sai, song chaéc chaén laø leäch laïc vaø chöa ñuû. Noùi caùch khaùc, söï hieåu bieát cuûa cuï Tieân Ñieàn veà daân laøng chôi, hay giôùi “tö saûn” raát coù giôùi haïn.
Vieät trieát, ñeå coù theå coù choã ñuùng, vaø phaùt trieån, baét buoäc phaûi nghieân cöùu saâu hôn veà ngöôøi Vieät, veà taâm lyù cuûa hoï, veà loái suy tö cuõng nhö caùch theá soáng cuûa hoï... Ñaây laø nhöõng vaán naïn thaùch ñoá caùc nhaø Vieät hoïc, cuõng nhö trieát gia ngöôøi Vieät. Trieát hoïc AÂu Myõ hieän ñaïi coù moät theá ñöùng vöõng vaøng chính vì hoï phaân tích moät caùch saâu xa taâm lyù, yù thöùc, tri thöùc cuûa con ngöôøi hieän ñaïi. Hoï döïa vaøo caùc nghieân cöùu cuûa caùc chuyeân gia, song hoï cuõng ñöa ra nhöõng loái nhìn baét buoäc chuyeân gia phaûi phaûn tænh, vaø pheâ bình. Söï coäng taùc trong coâng vieäc pheâ bình nhau ñaõ laø moät trong nhöõng yeáu toá laøm phaùt trieån trieát hoïc vaäy.
2.4. Nhöõng Vaán Naïn Thöïc Haønh
Moät neàn trieát hoïc hay hoaëc dôû, khoâng phaûi chæ thaáy nôi nhöõng luaän lyù nghieâm nhaët, luaän cöù hieån nhieân, vaø ngoân ngöõ chính xaùc. Moät neàn trieát hoïc cao minh töï bieåu hieän trong söï kieän noù nhìn ra nhöõng vaán naïn cuûa con ngöôøi phoå quaùt maø chöa ai töøng nhìn ra tröôùc. Noù caøng vó ñaïi hôn khi noù coù theå ñöa ra nguyeân lyù, nguyeân taéc giaûi quyeát nhöõng vaán naïn ñoù. Söï vó ñaïi cuûa töù ñaïi trieát gia Khoång Töû, Thích Ca, Socrates vaø Gieâsu - nhö Jaspers töøng nhaän ñònh raát chính xaùc - naèm trong söï kieän laø caùc ngaøi ñaõ nhìn ra nhöõng vaán naïn caên baûn nhaát, quaûng baùc nhaát cuûa con ngöôøi. Nhöõng vaán naïn maø khoâng coù ai ñaõ phaùt hieän tröôùc caùc ngaøi. Ñoàng thôøi caùc ngaøi cuõng ñöa ra nhöõng phöông theá coù tính caùch nguyeân lyù ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán naïn naøy. Nhöõng nguyeân lyù naøy vöôït khoûi thôøi gian vaø khoâng gian, coù theå aùp duïng vaøo taát caû moïi xaõ hoäi, moïi saéc toäc, vaø moïi neàn vaên hoùa.
Neáu hieåu trieát hoïc theo moät nghóa nhö vaäy, thì töông lai cuûa Vieät trieát leä thuoäc vaøo caâu hoûi, ñoù laø Vieät trieát ñaõ tìm ra nhöõng vaán naïn caên baûn cuûa daân Vieät chöa? Vaø caùc phöông theá noù ñöa ra coù theå giaûi quyeát ñöôïc nhöõng vaán naïn treân hay khoâng? Khi suy tö veà nhöõng caâu hoûi nhö vaäy, chuùng toâi nghó tôùi nhöõng vaán ñeà caên baûn cuûa con ngöôøi: vaán ñeà soáng coøn, vaø vaán ñeà phaùt trieån. Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi xin vaén taét nhö sau: trieát hoïc khoâng theå, vaø khoâng ñöôïc pheùp taùch bieät khoûi theá sinh. Theá neân, nhöõng vaán ñeà caên baûn nhaát cuûa con ngöôøi nhö vaán naïn sinh toàn phaûi laø troïng ñieåm cuûa baát cöù moät neàn trieát hoïc naøo. Trong Vieät trieát, tuy chuùng ta vaãn luoân thöôøng noùi “coù thöïc môùi vöïc ñöôïc ñaïo,” nhöng treân thöïc teá, ít khi thaáy caùc trieát gia Vieät chuù troïng veà vaán ñeà naøy. Leõ taát nhieân, nhöõng nhaø trieát hoïc theo Marx ñaõ chuù troïng tôùi khía caïnh kinh teá trong trieát hoïc, song khaùc vôùi Marx, hoï chæ giaûi thích vaø tìm caùch thöïc chöùng lyù luaän cuûa Marx maø thoâi. Vaø nhö vaäy, hoï phaûn laïi tinh thaàn trieát hoïc pheâ phaïm cuûa Marx: ñoù laø trieát hoïc khoâng neân, vaø khoâng ñöôïc pheùp chæ töï haïn cheá mình trong coâng vieäc giaûi thích. Trieát hoïc phaûi bieán ñoåi theá giôùi.
Trong moät maïch vaên nhö vaäy, chuùng ta coù theå nhaän ra khoù khaên cuûa Vieät trieát, khoâng chæ naèm trong bình dieän lyù thuyeát khoa hoïc, maø nhaát laø trong bình dieän thöïc haønh. Vieät trieát baét buoäc phaûi tìm ra nhöõng vaán naïn caên baûn nhaát, thuoäc veà söï soáng coøn cuûa daân toäc. Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi xin ñöôïc vaén taét nhö sau: (1) Neáu theo Marx, caên baûn cuûa trieát hoïc phaûi laø vaán ñeà sinh toàn, vaø neáu nhöõng vaán naïn kinh teá môùi chính laø vaán naïn caên baûn cuûa sinh toàn, thì nôi Vieät trieát, caên baûn cuûa sinh toàn, ñoù chính laø vieäc baûo veä gia ñình, vaø ñaát nöôùc. Trieát hoïc yeâu nöôùc do ñoù laø moät neàn trieát hoïc saâu ñaäm vaø caên baûn cuûa daân Vieät. Trieát hoïc cuûa Nguyeãn Traõi, nhöõng quan nieäm veà quoác gia cuûa Phong Traøo Vaên Thaân, nhöõng öu tö cuûa giôùi Nho gia nhö Nguyeãn Khuyeán, Traàn Teá Xöông, Ñoà Chieåu, Nguyeãn Tröôøng Toä, Huyønh Tònh Cuûa, Tröông Vónh Kyù, Phan Boäi Chaâu, Phan Chu Trinh, Traàn Troïng Kim, vaø ngay gaàn ñaây tö töôûng cuûa Hoà Chí Minh, thuyeát nhaân vò cuûa Ngoâ Ñình Nhu... tuy khaùc nhau, song ñeàu döïa treân tö töôûng aùi quoác. Song treân thöïc teá, chính bôûi vì yù nghóa vaø phöông theá aùi quoác quùa moâng lung, khoâng ñöôïc xaùc ñònh, neân neàn trieát hoïc naøy deã bò laïm duïng vaø bieán thaønh yù heä quoác gia, hay cuûa ñaûng phaùi. Hieän töôïng "ñoäc quyeàn aùi quoác" phaûn aûnh khoù khaên cuûa chuû thuyeát aùi quoác. Chính vì vaäy, Vieät trieát caàn phaûi ñaøo saâu ñi kieám neàn taûng, cuõng nhö vaïch ra nhöõng ñieàu kieän khoa hoïc xaùc ñònh tinh thaàn, chuû nghóa, phöông theá cuûa aùi quoác. (2) Nhö Marx, chuùng toâi cuõng nhaän ra raèng, ñeå sinh toàn, trieát gia phaûi noã löïc giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà laøm con ngöôøi khoâng theå phaùt trieån. Neáu baûn chaát cuûaVieät trieát laø sieâu vieät, thì con ngöôøi töï noù luoân thaêng tieán. Vaø ñeå thaêng tieán, chuùng ta phaûi caûi ñoåi nhöõng ñieàu kieän thieáu soùt, hay gaït boû nhöõng ñieàu kieän coù haïi, vaø taïo ra nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi cho söï thaêng tieán. Noùi moät caùch cuï theå, laøm giaûm bôùt toäi aùc, taïo leân nhöõng ñieàu kieän lyù töôûng cho söï sinh toàn vaø phaùt trieån (nhö phaùt trieån kinh teá, xaây döïng moät neàn giaùo duïc nhaân baûn vaø hieän ñaïi)... taát caû ñeàu laø nhöõng vaán ñeà maø trieát hoïc phaûi goùp tay vaøo. (3) Con ngöôøi caàn soáng coøn, caàn phaùt trieån vaø caàn thaêng tieán bôûi vì baûn theå cuûa con ngöôøi chính laø moät con ngöôøi vieân maõn, toaøn veïn. Theá neân trieát hoïc baét buoäc phaûi thaûo luaän tôùi nhöõng vaán naïn, ñieàu kieän cuõng nhö phöông theá ngaên chaën laøm con ngöôøi khoâng theå veïn toaøn. Ngöôïc laïi, trieát nhaân tröôùc heát laø moät coâng nhaân (homo faber) goùp tay vaøo vôùi caùc neàn kieán thöùc, khoa hoïc khaùc ñi tìm nhöõng ñieàu kieän, phöông theá giuùp ngöôøi Vieät thaønh moät con ngöôøi toaøn veïn (homo integralis) vaø thaêng tieán (homo transcendentalis), töùc con ngöôøi tam taøi coù thaàn tính, nhaân tính, vaø vaät tính; ñoù laø moät con ngöôøi bao goàm taøi trí (sapiens), taøi töû (hyù, höôûng, ludens) vaø taøi naêng (genius).
3. Baûn Chaát vaø Ñaëc Tính cuûa Vieät Trieát
Nhö chuùng toâi ñaõ thoâng baùo tröôùc, trong phaàn naøy, chuùng toâi chuù troïng moät caùch ñaëc bieät ñeán hai ñaëc tính cuûa Vieät trieát, ñoù laø tính chaát töông quan, vaø tính chaát toång hôïp moät caùch bieän chöùng. Nhöõng ñaëc tính khaùc nhö cuï theå tính, thöïc tieãn tính, noâng nghieäp tính, caûm tính... ñaõ ñöôïc tình baøy trong chöông thöù tö cuûa Luaän Taäp, neân chuùng toâi seõ khoâng laäp laïi nôi ñaây. Tröôùc khi phaân tích hai baûn tính töông quan vaø toång hôïp, chuùng toâi xin toùm laïi luaän cöù maø chuùng toâi ñaõ trình baøy trong chöông thöù ba cuûa Vieät Trieát Luaän Taäp nhö sau: Chuùng ta chæ coù theå hieåu ñöôïc neàn tö töôûng, nhöõng ñaëc tính cuõng nhö loái soáng, hay noùi caùch chung, moät neàn vaên hoùa cuûa moät daân toäc, neáu chuùng tìm ra ñöôïc nhöõng neùt ñaëc thuø chung thaáy trong daân toäc naøy. Ñoù laø ñieåm maø chuùng toâi goïi laø baûn chaát. Baûn chaát naøy bieåu loä qua nhöõng ñaëc tính chung (characteristics) thaáy trong loái soáng, ngoân ngöõ, quy luaät ñaïo ñöùc, ngheä thuaät cuõng nhö taâm tình cuûa hoï. Baûn chaát naøy cuõng laø neàn taûng maø daân toäc naøy döïa vaøo ñoù ñeå bieãu taû hoï, ñeå gaén boù, baûo veä laãn nhau, vaø ñeå phaùt trieån. Ñoaïn sau xin trình baøy hai ñaëc tính quan troïng caáu thaønh baûn chaát cuûa Vieät trieát, ñoù laø töông quan tính vaø sieâu vieät tính.
3.1. Töông Quan Tính
Khi nhìn vaøo theá sinh Vieät, chuùng ta nhaän loái soáng cuûa ngöôøi Vieät laø moät loái soáng töông quan; xaõ hoäi Vieät töï caáu keát nhö moät maïng nheän; ngöõ caáu, ngöõ phaïm cuõng nhö ngöõ yù Vieät cuõng ñöôïc keát caáu, quy phaïm vaø chæ coù theå hieåu trong töông quan. Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi xin vaén taét veà töông quan tính qua söï phaân tích loái soáng Vieät ñöôïc bieåu hieän qua ngoân ngöõ Vieät maø thoâi.
Ña soá caùc nhaø nghieân cöùu veà daân toäc hoïc ñaõ chuù yù ñeán loái soáng cuûa ngöôøi Vieät. Song ít ai chuù yù ñeán caùi ñaïo soáng cuûa hoï. Hoaëc neáu coù chuù yù tôùi, hoï vaãn chöa haún nhaän ra ñöôïc caùi ñaïo soáng aáy. Lyù do, nhö chuùng toâi ñaõ trình baøy trong caùc chöông tröôùc, hoï deã daøng bò caùi haøo quang cuûa caùc neàn vaên hoùa khaùc laøm loøa maét. Thí duï, hoï cho raèng ñaïo soáng cuûa ngöôøi Vieät hoaøn toaøn döïa theo ñaïo Nho, roài ñaïo Phaät, roài ñaïo Laõo; hay cho raèng ñaïo soáng Vieät chæ laø tam giaùo. Song chuû tröông nhö theá khoâng theå giaûi thích ñöôïc, con ngöôøi Vieät laøm theá naøo hoøa giaûi ñöôïc nhöõng maâu thuaãn giöõa caùc ñaïo giaùo treân? Thí duï maâu thuaãn giöõa nhaäp theá cuûa Nho vaø xuaát theá cuûa Ñaïo giaùo; haønh laïc cuûa Tröông hoïc vaø dieät duïc cuûa Phaät giaùo? Quan troïng hôn nöõa, khoâng nhöõng hoï hoøa giaûi maø coøn toång hôïp taát caû moïi yeáu toá ngoaïi lai cuûa nhöõng theá sinh khaùc thaønh nhöõng yeáu tính cuûa theá sinh cuûa hoï.
Thöïc ra, neáu chuùng ta ñi saâu vaøo loái soáng cuûa hoï, chuùng ta coù theå nhaän ra lyù do giaûi thích ngöôøi Vieät coù theå hoøa giaûi vaø toång hôûp nhöõng lyù thuyeát ñoái nghòch vaø aùp duïng vaøo trong cuoäc soáng cuûa hoï. Lyù do ñoù naèm ngay trong loái soáng, maø chuùng toâi goïi laø loái soáng töông quan trong toaøn theå. Ngöôøi Vieät nhaän ra hoï khoâng phaûi laø trung taâm cuûa vuõ truï hay xaõ hoäi, hay ngay caû gia ñình. Hoï cuõng khoâng nhìn moãi ngöôøi nhö moät ñôn vò, vaø xaõ hoäi nhö moät toång soá cuûa caùc con soá leû. Con ngöôøi cuûa hoï laø con ngöôøi töông quan, coù nghóa laø hoï chæ hieän höõu trong töông quan vôùi tha nhaân, vaø töông töï, tha nhaän hieän höõu trong moái töông quan giöõa tha nhaân. Baát cöù danh töø xöng hoâ naøo, baát cöù moät ñoäng töø naøo, hay tónh töø naøo cuõng bieåu taû moät moái töông quan caù bieät, xaùc ñònh tính chaát cuûa töông quan, phaåm ñònh giaù trò cuûa töông quan, vaân vaân. Thí duï nhö trong loái xöng hoâ cha-con, cha-meï, cha-chuù, cha-baùc, cha-thaày; hoaëc oâng-cha, ñöùc-cha, thaèng-cha... moãi töø ngöõ bieåu taû moät moái töông quan caù bieät, cuõng nhö phaåm ñònh giaù trò moät caùch khaùc bieät. Leõ taát nhieân, loái tö töôûng theo töông quan cuõng thaáy trong caùc daân toäc khaùc, song khoâng chaët cheõ vaø heä thoáng nhö nôi daân Vieät. Ngay gaàn guõi vôùi ngöôøi Vieät nhö ngöôøi Taàu, quan nieäm töông quan cuûa hoï cuõng coù veû rôøi raïc, vaø xa caùch. Thí duï, tröø khi vieát hay noùi veà cha-con (phuï töû), trong luùc xöng hoâ hoï vaãn chæ duøng caùc ñaïi danh töø nhö ngaõ (I, me), neã (thou, you) vaø tha (he, she, it). Trong khi ngöôøi Vieät xöng hoâ tuøy theo töông quan cuûa hoï vôùi ngöôøi khaùc. Theá neân thay vì ngaõ (ngoâi thöù nhaát, hay chuû töø), ngöôøi Vieät coù theå duøng haèng chuïc töø ngöõ khaùc nhau nhö toâi, ta, chuùng ta, mình, chuùng mình, tôù, tui, oâng, cha, chuù, baùc, thaày, con, chaùu, chò, em, caäu, môï. Töông töï, thay vì neã, chuùng ta cuõng tuøy thuoäc vaøo ñòa theá, ñòa vò, tuoåi taùc, chöùc töôùc, coâng vieäc... maø xöng hoâ nhö cuï, coá, baùc, chuù, cha, thaày, caäu, môï, oâng... vaø maøy, thaèng, con, caùi, vaân vaân. Cuõng theo moät loái suy tö nhö vaäy, chuùng ta noùi ñeán ngöôøi khaùc vôùi nhöõng ngoân ngöõ khaùc bieät nhö oâng tham, oâng phaùn, oâng ñoác, thaày giaùo, thaày traïng, baø, coâ, chò, vaân vaân.
Neáu ta phaân tích caùc töông quan treân, chuùng ta thaáy nhöõng ñaëc tính caáu thaønh moät heä thoáng suy tö, vaø ñaïo ñöùc trong theá sinh cuûa ngöôøi Vieät:
- Thöù nhaát, heä thoáng naøy khoâng coù (trung) taâm ñieåm, cuõng khoâng coù (phuï) thuoäc ñieåm, nhö thaáy trong toå chöùc cuûa xaõ hoäi Taàu vaø nhaát laø cuûa Taây phöông. Heä thoáng töông quan cuûa xaõ hoäi Vieät gaàn gioáng nhö heä thoáng tinh toøa (solar system), song khoâng coù moät trung taâm (maët trôøi) coá ñinh. Moãi ngöôøi laø moät veä tinh raøo quanh caùc veä tinh khaùc. Moãi ngöôøi cuõng coù theå giöõ vai troø cuûa haèng tinh (taïm thôøi) caáu taïo leân moät heä thoáng tinh toøa nho nhoû, thí duï nhö cô caáu gia ñình. Theo moät heä thoáng tinh toøa nhö vaäy (constellative system), taát caû moïi ngöôøi tham döï cuøng moät luùc laø chính ñieåm vaø phuï ñieåm, tuøy theo vò trí, quaõng caùch cuûa khoâng gian vaø thôøi gian, cuõng nhö tuøy theo caûm tình, yù thích... cuûa ngöôøi ñoù vôùi nhöõng ngöôøi khaùc. Loái suy tö tinh toøa naøy raát roõ reät trong loái xöng hoâ cuûa ngöôøi Vieät. Chuùng ta laáy thí duï veà xöng hoâ giöõa ngöôøi cha vaø ngöôøi con, ñeå giaûi thích söï thay ñoåi vò trí, cuõng nhö quyõ ñaïo maø ngöôøi cha hay con phaûi theo. Khi xöng hoâ vôùi con mình, ngöôøi cha töï xöng mình laø thaày, cha, boá, tao...; nhöng vôùi thaân phuï cuûa mình, oâng laïi töï xöng laø con, hoaëc toâi, hoaëc tao. Do ñoù, moái töông quan giöõa cha-con-cha laø moät hoã töông, song hoã töông naøy khoâng chæ do hai ngöôøi rieâng tö vôùi nhau. Ñoù chính laø moät hoã töông ñöôïc xaùc ñònh bôûi nhöõng töông quan khaùc roäng lôùn hôn. Ngöôøi cha töï xöng cha-con vôùi ngöôøi con tröôùc coâng chuùng, trong khi luùc thaân maät (hay giaän döõ) oâng laïi tao maøy; luùc laïnh nhaït oâng xöng toâi-caäu, toâi-chuù, hay toâi-oâng; vaø luùc haän thuø thì tao-maøy, tao-thaèng, vaân vaân. Ngöôøi ngoaïi quoác chaéc haún khoâng theå hieåu ñöôïc taïi sao ngöôøi cha coù theå goïi con mình laø oâng, caäu, chuù, hay maøy, thaèng neáu hoï khoâng hieåu ñöôïc moái töông quan giöõa ngöôøi cha vaø con.
- Thöù hai, moái töông quan naøy luoân thay ñoåi, vaø phaùt trieån roäng lôùn hôn, hay bò giaûn hoùa, haïn heïp hôn, tuøy theo coäng ñoàng trong ñoù ta soáng, tuøy theo lôïi ích chuùng ta ñeo ñuoåi, tuøy theo caûm tình giöõa hoï, cuõng nhö tuøy theo aùp löïc töø beân ngoaøi. Song ñöôøng loái phaùt trieån khoâng nhaát thieát theo ñöôøng thaúng moät chieàu (nhö thaáy trong vaên hoùa Hy La,) caøng khoâng haún theo moâ hình tam giaùc (bieän chöùng) hay quyõ ñaïo voøng troøn (thaáy trong vaên hoùa AÁn Ñoä.) Töông quan cuûa ngöôøi Vieät phaùt trieån gioáng nhö söï phaùt trieån khoâng ngöøng cuûa naêng löôïng, hay cuûa caùc chuøm tinh tuù (constellation) nhö chuùng toâi ñaõ noùi ôû treân, vaø töøng baøn raát kyõ löôõng trong caùc luaän vaên khaùc. Chuùng ta coù theå phaùc hoïa moâ hình phaùt trieån cuûa töông quan nhö sau:
abcdef
abcde
abcd
abc
ab
fedcba edcba dcba cba ba a ab abc abcd abcde abcdf
ba
cba
dcba
edcba
fedcba
Theo moâ hình treân, moãi moät ñieåm (moãi ngöôøi) tieáp tuïc phaùt trieån theo cuøng moät moâ thöùc. Nhöng cho duø phaùt trieån tôùi ñaâu, moãi ñieåm vaãn giöõ ñöôïc nguyeân tính (a) cuûa mình. Ñoàng thôøi, noù toång hôïp theâm vaøo nhöõng yeáu toá môùi, vaø caáu taïo leân moät con ngöôøi ña tính, song vaãn giöõ ñöôïc goác loõi. Loái caáu keát naøy raát roõ reät trong ngoân ngöõ Vieät. Thí duï loái caáu keát theo vò trí: chuùng ta coù theå noùi "ñôn giaûn," hay "giaûn ñôn" (ñoåi vò trí cuûa "ab", ra "ba"). Hoaëc loái caáu keát toång hôïp giöõa hai ngoân ngöõ cuûa hai theá sinh khaùc bieät: coâng cha (coâng laø haùn ngöõ, cha laø chöõ noâm) theo coâng thöùc a + b = ab. Hay loái caáu keát toång hôïp giöõa caùc töông quan cuûa hai ñöôøng doïc vaø ñöôøng thaúng nhö thaáy trong cô caáu gia ñình. Caâu noùi "oâng baø cha meï chuùng ta" theo moâ hình abcdef. Ñaây laø moät toång hôïp chæ taát caû doøng gioáng trong moät töông quan ñöôøng doïc vaø ngang (oâng baø, theo ñöôøng ngang, trong khi oâng-cha-con theo ñöôøng doïc.)
- Thöù ba, töông quan tuy phaùt trieån, song khoâng tôùi moät trình ñoä tröøu töôïng, voâ bieân (ad infinitum). Moái töông quan naøy taùi hieän trong cuoäc soáng haèng ngaøy cuûa hoï. Caùc hình thöùc, quy luaät, hay leã nghóa vaø caû ngoân ngöõ luoân phaûn xaï moät moái töông quan nhö vaäy. Ngöôøi Vieät goïi nhöõng ngöôøi ñaùng kính tieàn nhaân laø "toå." Toå dieãn taû moät caùch cuï theå caùi goác loõi cuûa hoï: toå Huøng, Baønh toå, queâ cha ñaát toå; vaø goïi toå laø cuï: cuï toå (nhaø chuùng toâi). Thaønh thöû, tuy raát xa, song laïi raát gaàn guõi. Moät töông quan nhö vaäy luoân aûnh höôûng tôùi loái suy tö cuõng nhö haønh vi cuûa ngöôøi Vieät: “hoå ngöôøi maát maët ngöôøi nuoâi,” hay nhöõng caâu noùi bình daân: “laøm raïng danh toå tieân.”
3.2. Sieâu Vieät Tính
Ñaëc tính khaùc khoâng keùm quan troïng trong loái suy tö cuûa ngöôøi Vieät, ñoù laø loái suy tö sieâu vieät. Nhö ñaõ baøn trong chöông thöù tö, sieâu vieät tính bao goàm nhöõng tính chaát (1) thaêng vieät (vöôn leân), (2) vieãn vieät (vöôn xa), (3) noäi vieät (ñi saâu trôû laïi nguoàn), vaø (4) sieâu vieät (töùc vöôn tôùi voâ bieân). Sieâu vieät tính coù theå thaáy trong loái suy tö toång hôïp, bieän chöùng dieãn taû trong ngöõ caáu vaø ngöõ yù Vieät. Sieâu vieät tính cuõng coù theå thaáy trong nieàm tin, töø bình daân nhö ñaïo daân gian cho tôùi trí thöùc nhö tam giaùo ñoàng nguyeân. Sieâu vieät tính cuõng coù theå nhaän ñöôïc trong baûn naêng kheùo leùo, trong thaùi ñoä meàm deûo, uyeån chuyeån cuûa ngöôøi Vieät. Vì ñaõ baøn qua sieâu vieät tính trong caùc chöông tröôùc, trong ñoaïn naøy, chuùng toâi chæ xin baøn veà moät khía caïnh cuûa sieâu vieät tính, ñoù laø tính chaát thaêng vieät, hay vöôn leân trong nhöõng loái öôùc leä hay theo ngoân ngöõ thoâng thöôøng, noùi quaù, töùc "khoe khoang."
Moät soá ngöôøi nghieân cöùu veà taâm lyù ngöôøi Vieät thöôøng hay pheâ bình moät caùch raát ö moät chieàu. Hoï coi ngöôøi Vieät nhö moät gioáng ngöôøi nhoû beù, song thích "khoe khoang," "hôøi hôït," "thieáu chieàu saâu," vaø hay "noùi doái." Dó nhieân hoï cuõng coâng nhaän ngöôøi Vieät chuùng ta caàn maãn, chaêm chæ, vaø thích suy tö. Khoâng caàn phaûi noùi, loái phaùn xeùt cuûa caùc vò "hoïc giaû" naøy khoâng hoaøn toaøn sai, nhöng leäch laïc. Moät phaùn ñoaùn nhö vaäy veà moät daân toäc chöùng minh caùi hoïc giaû cuûa hoï. Bôûi leõ hoï chöa ñi saâu vaøo taâm lyù, vaø nhaát laø taâm thöùc cuûa ngöôøi Vieät. Hoï queân raèng, noùi doái, khoe khoang, hôøi hôït, thieáu chieàu saâu... laø ñaëc tính chung cuûa ña soá con ngöôøi treân theá giôùi, khoâng phaân bieät chuûng toäc, giai caáp, hoïc thöùc. Song khoe khoang hay noùi doái töï noù khoâng cuøng moät nghóa, caøng khoâng dieãn taû cuøng moät taâm traïng. Khoe khoang coù theå do töï ti hay töï toân; coù theå vì thoùi quen, hay cuõng coù theå vì moät muïc ñích (baát chính) naøo ñoù. Töông töï, chuùng ta cuõng coù theå noùi, noùi doái laø moät haønh ñoäng thieáu thaønh thaät, muoán baûo veä mình, hay muoán bòp ngöôøi khaùc... Thaønh thöû, ñeå hieåu lyù do cuûa khoe khoang hay noùi doái, ta khoâng nhöõng phaûi hieåu muïc ñích, cuõng nhö thoùi quen vaø caùch dieãn taû cuûa ngöôøi thích khoe khoang hay öa noùi doái, maø quan troïng hôn nöõa, phaûi hieåu taâm thöùc chung cuûa xaõ hoäi hoï. Chuùng ta khoâng choái söï thaät laø ngöôøi Vieät cuõng thích noùi doái, hay khoe khoang. Vaø cuõng nhö nhöõng saéc daân khaùc, khi khoe khoang, thöôøng coù muïc ñích khaùc nhau. Coù ngöôøi khoe khoang vì töï ti hay töï toân. Cuõng coù ngöôøi hueânh hoang vì muoán moät caùi lôïi chi ñoù. Theá neân khoe khoang, hueânh hoang coù theå xaáu hay "hay ho" tuøy theo muïc ñích cuûa moãi ngöôøi vaø tuøy theo phong tuïc cuûa xaõ hoäi hoï. Thí duï khoe ñeå bòp laø moät haønh vi xaáu, trong khi khoe ñeå "coå voõ", hay ñeå "an uûi" khoâng nhaát thieát laø moät haønh vi thieáu ñaïo ñöùc. Chæ trong moät maïch vaên nhö vaäy, chuùng ta môùi hieåu taâm thöùc chung cuûa ngöôøi Vieät ñöôïc. Do ñoù, chuùng toâi coù theå noùi maø khoâng sôï sai laø, söï khoe khoang cuûa ngöôøi Vieät taäp theå (the collective Viet) phaùt sinh töø tieàm thöùc sieâu vieät chung (the mass-consciousness) cuûa Vieät toäc: hoï dieãn taû öôùc muoán vöôn leân, vöôn xa, vöôn cao cuûa hoï. Hoï khoe khoang khoâng phaûi töï ti, hay töï toân, hay bòp bôïm song bieåu taû baûn chaát sieâu vieät cuûa hoï. Chuùng toâi xin ñöôïc pheùp ñi saâu vaøo chi tieát qua moät soá nhaân thoaïi ñeå chöùng minh luaän cöù ñoù:
- Thöù nhaát, khi ngöôøi Vieät töï xöng laø “con roàng chaùu tieân”, coi nhaân thoaïi “Laïc Long Quaân laáy baø AÂu cô” nhö laø moät söû lieäu giaûi thích nguoàn goác daân toäc Vieät, hoï ñaõ noùi leân baûn chaát sieâu vieät cuûa hoï: gioáng Vieät nhö laø moät toång hôïp cuûa trôøi (chim, töùc AÂu) vaø ñaát, ñaát vaø nöôùc (roàng, töùc Long, moät loaïi vaät soáng treân ñaát vaø döôùi nöôùc). Trong nhaân thoaïi naøy, con ngöôøi töï taùc taïo, töï keát hoân, töï sinh, töï döôõng, hoaøn toaøn khaùc bieät vôùi thaàn thoaïi Hy Laïp, hay Do Thaùi, theo ñoù con ngöôøi, hay ngay caû thaàn thaùnh cuõng phaûi ñöôïc Ñaáng Toái Cao saùng taïo, nuoâi döôõng. Nôi ñaây, chuùng ta ñaõ thaáy tính chaát töï "khoe khoang" cuûa toäc Vieät. Hoï töï cho mình ngang vôùi Trôøi vôùi Ñaát: “ Xöa kia ta ôû treân Trôøi. Ñöùt daây rôi xuoáng laøm ngöôøi theá gian.” Hoï laøm baïn vôùi thaàn vôùi thaùnh; hoï goïi “Buït baèng anh”, goïi Haèng Nga laø chò.
- Thöù ñeán, hoï cho mình khoâng nhöõng ngang haøng vôùi Trôøi, ñaát maø coøn töï nhaän vai troø noái keát Trôøi vaø Ñaát. Caâu truyeän “Baùnh Daày Baùnh Chöng,” trieát lyù Tam Taøi... taát caû ñeàu noùi leân vai troø noái keát cuûa con ngöôøi. Trong caâu chuyeän “Baùnh Daày Baùnh Chöng” chuùng ta thaáy caäu hoaøng töû em, chính vì thaáy ñöôïc caùi ñaïo lyù sieâu vieät naøy maø coù theå laøm vöông. Maø vöông töï baûn chaát laø ngöôøi coù khaû naêng noái keát giöõa trôøi vaø ñaát. Quan nieäm sieâu vieät naøy cuõng thaáy trong söï kieän ngöôøi Vieät goïi toå cuûa hoï laø Huøng Vöông. Khi nhaän Huøng Vöông, hoï muoán nhaéc laïi caùi baûn chaát sieâu vieät cuûa mình. Huøng laø “con cuûa meï tieân vaø cha roàng” coù naêng löïc noái keát giöõa trôøi vaø ñaát (Vöông).
Neâu leân nhöõng chöùng tích lòch söû treân, chuùng toâi muoán chöùng minh moät söï kieän, ñoù laø sieâu vieät tính chính laø baûn chaát cuûa Vieät trieát. Tuy ngoân ngöõ hoï duøng coù theå mang tính chaát "noùi quaù" hay "khoe khoang," song ñaây chæ laø nhöõng loái bieåu taû sieâu vieät tính cuûa hoï maø thoâi. Leõ taát nhieân, sieâu vieät tính naøy cuõng thaáy trong caùc loái suy tö hay sinh hoaït khaùc nhö chuùng toâi ñaõ trình baøy trong chöông thöù tö. Taát caû nhöõng loái suy tö nhö bieän chöùng toång hôïp, (ngoân ngöõ) hoùa hôïp vaø saùng taïo maø chuùng ta thaáy trong ngoân ngöõ, thô phuù, vaên chöông noùi chung, cuõng nhö trong toâng giaùo vaø caùch toå chöùc cuûa xaõ hoäi... taát caû ñeàu noùi leân baûn chaát sieâu vieät naøy.
4. Töông Lai cuûa Vieät Trieát
Sau khi ñaõ phaân tích nhöõng vaán naïn maø trieát hoïc vaø cuûa Vieät trieát caùch rieâng phaûi ñoái dieän; vaø sau khi ñaõ baøn ñeán hai ñaëc tính toång hôïp bieän chöùng, vaø töông quan trong Vieät trieát, chuùng toâi xin ñöôïc vaén taét baøn ñeán töông lai cuûa Vieät trieát. Trong caùc chöông tröôùc, vì ñaõ thoaùng nhaéc tôùi töông lai Vieät trieát, vaø ñöa ra moät soá ñeà nghò cuï theå ñeå xaây döïng Vieät trieát, theá neân, nôi ñaây, chuùng toâi chæ baøn veà töông lai cuûa Vieät trieát töø khía caïnh phöông phaùp luaän maø thoâi. Luaän ñeà cuûa chuùng toâi ñöa ra raát ñôn giaûn nhö sau: töông lai cuûa Vieät trieát tuøy thuoäc vaøo söï vieäc chuùng ta laøm theá naøo coù theå phaùt trieån moät hay nhieàu phöông theá döïa treân hai töông quan tính vaø sieâu vieät tính ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán naïn höõu theå, tri thöùc, yù thöùc, vaø thöïc tieãn maø chuùng toâi baøn trong nhöõng ñoaïn treân. Luaän ñeà naøy goàm ba phaàn: (1) thöù nhaát, laøm theá naøo ñeå xaây döïng moät (hay nhieàu) phöông theá (phöông phaùp) coù tính chaát khoa hoïc, maø phöông theá naøy phaûi ñöôïc tìm kieám trong nhöõng ñaëc tính cuûa Vieät trieát, ñaëc bieät töông quan tính vaø sieâu vieät tính. (2) Thöù hai, chuùng ta phaûi thí nghieäm höõu hieäu tính cuûa phöông theá ñoù. Thí nghieäm baèng caùch aùp duïng phöông theá ñöôïc khaùm phaù ra vaøo trong coâng vieäc giaûi quyeát caùc vaán naïn maø chuùng toâi ñaõ trình baày trong ñoaïn thöù hai. Moät khi coù hieäu nghieäm, vaø moät khi hieäu nghieäm naøy ñöôïc thöïc chöùng trong moät thôøi gian laâu daøi, luùc baáy giôø chuùng ta môùi coù theå böôùc sang giai ñoaïn thöù ba. (3) Trong giai ñoaïn naøy, chuùng ta phoå quaùt hoùa (generalize) vaø aùp duïng vaø trong caùc laõnh vöïc höõu theå, tri thöùc, yù thöùc, thöïc tieãn ñeå giaûi quyeát caùc vaán naïn treân. Chæ khi maø lyù thuyeát chuùng ta ñöa ra coù theå aùp duïng moät caùch phoå quaùt vaøo moïi laõnh vöïc, hay ít nhaát moät soá laõnh vöïc chuyeân bieät, thì luùc ñoù noù môùi coù theå ñöôïc coâng nhaän nhö moät nguyeân lyù. Vaø luùc ñoù, Vieät trieát phaûi ñöôïc coâng nhaän. Moät coâng trình nhö vaäy ñoøi buoäc raát nhieàu nhaân löïc, taøi löïc vaø thôøi gian. Trong phaïm vi haïn heïp cuûa phaàn giôùi thieäu, chuùng toâi xin toùm löôïc ba giai ñoaïn treân nhö sau.
4.1. Phöông Phaùp Lyù Hôïp trong Vieät Trieát
- Thöù nhaát, phöông phaùp Vieät trieát phaûi laø moät phöông phaùp xaây treân lyù hôïp vaø hôïp lyù (reasonableness), chöù khoâng cöùng nhaéc treân lyù tính (reason), hay lyù khoa (lyù tính trong khoa hoïc, rationality). Chuùng toâi hieåu lyù hôïp nhö moät phaùn ñoaùn cuûa con ngöôøi döïa treân caùc yeáu toá nhö muïc ñích, phöông theá, töông quan, caûm tình, cuõng nhö tình traïng (theá) cuûa theá sinh. Trong lyù hôïp, caùi ñaïo lyù khoâng coá ñònh, baát bieán, song bieán ñoåi tuøy theo caùc ñieàu kieän noùi treân. Chính vì theá maø chuùng toâi nhaän ñònh ñi theo caùi ñaïo lyù nhö vaäy töùc hôïp lyù. Thí duï, cha khoâng toá toäi con, con khoâng khoâng caùo toäi cha; thaày khoâng haïi troø, troø khoâng phaûn thaày ngay duø khi phaùp luaät hay chính trò ñoøi buoäc, moät thaùi ñoä nhö vaäy tuy phi phaùp, song hôïp lyù. Hôïp lyù bôûi vì phaùn ñoaùn cuûa chuùng ta döïa treân moät ñaïo lyù xaây treân caùc yeáu toá tình caûm, töông quan chaët cheõ, sinh toàn (sinh maïng ngöôøi cha vaø ngöôøi con khoâng theå phaân caùch), vaø ñaïo ñöùc xaõ hoäi (baát hieáu, baát nhaân). Noùi caùch khaùc, lyù hôïp ñöôïc phaùn ñoaùn töø coäng caûm, coäng tính, coäng toàn, coäng theá cuûa con ngöôøi. Nhö vaäy, ta coù theå noùi laø toá toäi ngöôøi cha (khi oâng phaïm phaùp) tuy giöõ ñuùng luaät (lyù tính) song khoâng hôïp ñaïo lyù bôûi vì moät haønh ñoäng nhö theá laø baát hieáu (töùc loãi tình cha con), baát nghóa (phuï ôn nuoâi döôõng) vaø baát nhaân (ngöôïc laïi vôùi tình caûm caên baûn nhaát cuûa con ngöôøi). Treân bình dieän trieát lyù, moät quan nieäm lyù hôïp caøng roõ raøng hôn trong trieát lyù tam taøi cuûa chuùng ta. Theo neàn trieát hoïc naøy, baát cöù moät quyeát ñònh quan troïng naøo cuõng phaûi theo nguyeân lyù cuûa thieân thôøi ñòa lôïi nhaân hoøa. Noùi theo ngoân ngöõ bình daân, lyù hôïp laø moät loái suy tö döïa treân coäng tính, coäng caûm, coäng thaân vaø ôû trong cuøng moät theá sinh ñöôïc dieãn ñaït qua caùc caâu ca dao tuïc ngöõ nhö “gioït maùu ñaøo hôn ao nöôùc laõ,” hay “Baàu ôi thöông laáy bí cuøng, ngöôøi trong moät nöôùc phaûi thöông nhau nhieàu.” Do vaäy, coù theå noùi laø trieát lyù tam taøi laø caên baûn nguyeân lyù cuûa lyù hôïp. Khaùc vôùi lyù hôïp, lyù trí ñoøi buoäc chuùng ta phaûi choïn löïa moät phöông theá duy nhaát. Phöông theá naøy phaûi giuùp ta ñaït ñeán hieäu quaû toái ña. Nhö vaäy, phöông theá khoâng ñöôïc maâu thuaãn vôùi muïc ñích. Thí duï nhö neáu muïc ñích cuûa con ngöôøi laø chính söï soáng, thì baát cöù haønh vi naøo haïi söï soáng, cho duø ôû vaøo baát cöù moät hoaøn caûnh naøo, cuõng sai. Bôûi vì moät haønh vi haïi söï soáng maâu thuaãn vôùi muïc ñích laø baûo toàn söï soáng. Hoaëc, neáu chæ coù ñöôøng thaúng môùi laø con ñöôøng gaàn nhaát ñeå tôùi muïc tieâu, thì chæ coù moät phöông phaùp döïa treân lyù tính môùi laø moät phöông phaùp ñuùng nhaát. Hieåu nhö vaäy, lyù trí coù tính caùch eùp buoäc. Bôûi leõ chuùng ta khoâng ñöôïc pheùp choïn löïa, cuõng khoâng ñöôïc caûi ñoåi. Lyù tính töï noù ñaõ vöôït khoûi caùc ñieàu kieän cuûa khoâng gian vaø thôøi gian. Lyù khoa hay lyù tính khoa hoïc laø moät lyù tính xaây döïng treân söï phaùn ñoaùn tính toaùn veà phöông theá, toác ñoä, quaõng caùch, hieäu quaû, vaân vaân cuûa phöông phaùp maø chuùng aùp duïng cho moät muïc ñích naøo ñoù. Lyù khoa do ñoù chæ aùp duïng vaøo trong coâng vieäc giaûi quyeát vaán naïn kyõ khoa vôùi moät muïc tieâu roõ raøng: laøm theá naøo ñeå ñaït tôùi ñöôïc muïc ñích moät caùch nhanh choùng nhaát, tieát kieäm nhaát, vaø ñöôïc lôïi nhaát.
- Thöù hai, phöông phaùp phaûi coù tính chaát khoa hoïc. Noù caàn phaûi ñöôïc thí nghieäm hay thöïc chöùng. Hieäu quûa, haäu quaû, nhöõng öu vaø khuyeát ñieåm cuûa noù caàn phaûi ñöôïc caân nhaéc. Noùi theo Karl Popper, ta caàn phaûi luoân luoân tieáp tuïc pheâ bình phöông phaùp, vaø caûi tieán noù. Nôi ñaây, coù leõ chuùng ta caàn phaûi chuù yù moät ñieåm, ñoù laø tuy nhaán maïnh tôùi khoa hoïc, chuùng toâi hieåu khoa hoïc nhö laø moät neàn tri thöùc coù tính caùch taát yeáu vaø phoå quaùt. Song taát yeáu tính vaø phoå quaùt tính khoâng coù tính chaát tuyeät ñoái nhö thaáy trong toaùn hoïc. Trong chöông thöù tö, chuùng toâi ñaõ phaân bieät tính chaát hay baûn tính cuûa khoa hoïc cuõng nhö nhaán maïnh tôùi dò bieät giöõa khoa hoïc xaõ hoäi nhaân vaên vaø khoa hoïc töï nhieân. Theá neân, moät neàn tri thöùc khoa hoïc maø chuùng toâi ñoøi hoûi laø khoa hoïc nhaân vaên vaø xaõ hoäi. Ñoù coù nghóa laø, phöông phaùp cuûa Vieät trieát khoâng mang tính chaát tuyeät ñoái, vaø khoâng theå ñoøi hoûi moät hieäu quaû toaøn veïn. Noù chæ coù theå giaûi quyeát moät caùch quaûng baùc nhöõng vaán ñeà chung cuûa ngöôøi Vieät maø thoâi. Chuùng toâi cuõng phaûi noùi theâm nôi ñaây, ñoù laø, phöông phaùp naøy phaûi döïa treân töông quan tính, maø töông quan tính khoâng mang tính chaát tuyeät ñoái.
- Thöù ba, vì döïa treân töông quan tính, phöông phaùp phaûi thay ñoåi tuøy theo muïc ñích (vaán naïn), lôïi tích chung, vaø tuøy thuoäc vaøo caùc ñieàu kieän xaõ hoäi, kyõ thuaät cuõng nhö söï töông quan cuûa con ngöôøi. Noùi caùch khaùc, phöông phaùp Vieät trieát laø moät phöông phaùp thöïc duïng. Noù khoâng cöùng nhaéc nhö phöông phaùp khoa hoïc; vaø nhaát laø noù khoâng ñöùng ngoaøi theá sinh nhö Descartes, Kant... chuû tröông.
Töø nhöõng nhaän xeùt treân, phöông phaùp Vieät trieát laø moät phöông phaùp toång hôïp, song bieän chöùng, töùc choïn löïa theo tieâu chuaån cuûa lyù hôïp. Moät phöông phaùp nhö vaäy chæ coù theå coù, vaø ñöôïc thöïc chöùng trong töông quan tính cuûa con ngöôøi Vieät. Hieäu naêng cuûa noù ñöôïc thaáy trong cuoäc soáng thöôøng nhaät cuûa hoï.
4.2. Traéc Nghieäm
Hieäu naêng cuûa phöông phaùp ñöôïc bieát qua nhöõng traéc nghieäm. Khi chuùng ta aùp duïng phöông phaùp vaøo trong coâng vieäc giaûi quyeát nhöõng vaán naïn cuûa xaõ hoäi Vieät, ñoù laø moät cuoäc traéc nghieäm laâu daøi, lieân tuïc. Chæ khi naøo, qua nhöõng thí nghieäm nhö vaäy vaøo trong caùc xaõ hoäi, hay lòch söû khaùc nhau, ta thaáy raèng nhöõng vaán naïn töông töï ñöôïc giaûi quyeát moät caùch thoûa ñaùng, luùc aáy phöông phaùp ñöôïc aùp duïng môùi coù theå ñöôïc coi nhö laø moät phöông phaùp khoa hoïc. Chuùng ta laáy thí duï baïo löïc ñeå xaùc chöùng xem noù coù theå laø moät phöông phaùp khoa hoïc hay khoâng. Khi aùp duïng baïo löïc ñeå giaûi quyeát nhöõng tranh chaáp giöõa con ngöôøi trong moät xaõ hoäi, chuùng ta thaáy, baïo löïc khoâng coù giaûi quyeát vaán ñeà. Noù chæ ñeø neùn khoâng laøm cho vaán ñeà xuaát hieän. Ngöôøi ta vì quaù sôï, neân khoâng daùm bieåu taû, hay laøm ñieàu maø hoï thích. Tuy nhieân, moät khi aùp löïc giaûm bôùt, vaán ñeà seõ taùi hieän. Vaø khi maø aùp löïc khoâng coøn, vaán naïn seõ trôû laïi. Ñaøng khaùc, ta khoâng theå phoå quaùt hoùa baïo löïc. Baïo löïc coù theå aùp duïng ñeå ñaøn aùp, hay tieâu dieät ñoái töôïng (con ngöôøi, sinh vaät, theá giôùi) trong moät soá laõnh vöïc, hoaëc sinh hoaït. Song ta khoâng theå aùp duïng baïo löïc vaøo trong tình caûm, hay trong tri thöùc ñöôïc. Noù caøng khoâng theå ñöôïc aùp duïng moät caùch phoå bieán cho taát caû moïi ñoái töôïng, vaøo baát cöù moät thôøi ñaïi naøo, hay töông quan naøo. Thí duï naøy chöùng toû laø baïo löïc khoâng phaûi laø moät phöông phaùp khoa hoïc. Ngöôïc laïi, nhaân aùi (Khoång Töû) hay kieâm aùi (Tuaân Töû) hay baùc aùi (Gieâsu), hay Töø bi (Thích Ca) coù theå aùp duïng moät caùch phoå quaùt cho taát caû nhöõng ñoái töôïng trong xaõ hoäi con ngöôøi vaø ôû baát cöù thôøi ñaïi naøo, baát cöù nôi naøo. Baùc aùi khoâng nhöõng giaûi quyeát vaán ñeà, maø coøn khieán vaán ñeà khoâng taùi hieän nöõa. Ñoù laø moät loái giaûi quyeát taän goác reã. Trong moät maïch vaên nhö vaäy, chuùng ta phaûi ñi kieám nhöõng phöông theá töông töï trong xaõ hoäi Vieät ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán naïn cuûa con ngöôøi Vieät vaø xaõ hoäi Vieät. Nhö chuùng ta ñaõ bieát, nhöõng nguyeân lyù (taéc) nhö nghóa, nhaân, leã... ñaõ ñöôïc chaáp nhaän vaø thöïc nghieäm trong xaõ hoäi Vieät. Qua bao theá heä, hieäu quaû cuûa chuùng ñaõ ñöôïc traéc nghieäm. Vaø khoâng ai coù theå nghi ngôø laø chính nhöõng ñaïo lyù naøy ñaõ giuùp xaõ hoäi Vieät khoâng bò tan raõ.
Tuy nhieân, nhieàu ngöôøi seõ ñaët caâu hoûi, ñoù laø nhaân, leã, nghóa, trí, tín chæ laø nhöõng giaù trò cuûa Nho giaùo, vaø ñöôïc ngöôøi Vieät chaáp nhaän (hay bò giôùi thoáng trò eùp buoäc chuùng ta chaáp nhaän.) Hoï coù lyù khi ñaët ra caâu hoûi nhö vaäy. Song, neáu chuùng ta ñaët troïng taâm vaøo moät caâu hoûi khaùc, ñoù laø taïi sao ngay caû khi khoâng bò aùp löïc, hoaëc ñaõ heát aùp löïc, ngöôøi Vieät chuùng ta khoâng nhöõng vaãn chaáp nhaän, maø coøn naâng chuùng leân haøng ñaïo ñöùc. Khi suy tö veà caâu hoûi naøy, chuùng toâi nhaän ra laø ngöôøi Vieät khoâng suy tö moät caùch baûn vò hay yù heä, song moät caùch toång hôïp vaø bieän chöùng. Ñoái vôùi hoï, baát cöù moät phöông theá naøo, neáu coù theå giaûi quyeát ñöôïc nhöõng vaán naïn caên baûn, ñeàu ñöôïc chaáp nhaän. Chính vì vaäy, maø chuùng ta coù theå caû quyeát laø, trong loái suy tö Vieät, phöông theá hay duøng nhaát vaãn laø phöông theá toång hôïp moät caùch bieän chöùng ñöôïc höôùng daãn bôûi tính chaát thöïc duïng. Ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà höõu theå, ngöôøi Vieät toång hôïp caùc phöông theá khaùc nhau cuûa Ñaïo (voâ vi), Phaät (tònh ñoä). Ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán naïn xaõ hoäi, hoï laïi toång hôïp caùc phöông theá cuûa Khoâng giaùo (nhaân, nghóa, leã, trí, tín) vôùi töø bi (Phaät giaùo) vaø baùc aùi (Kitoâ giaùo). Ñeå phaùt trieån tri thöùc, hoï deã daøng hoïc hoûi caùc phöông theá cuûa neàn khoa hoïc cuûa Taây phöông vaø toång hôïp vôùi truyeàn thoáng thöïc duïng cuûa hoï. Ñeå chieán ñaáu, hoï aùp duïng taát caû caùc chieán löôïc töø Taàu tôùi Taây, töø Nga tôùi Myõ. Noùi toùm laïi, phöông theá chính cuûa ngöôøi Vieät laø moät söï khoâng ngöøng toång hôïp moät caùch bieän chöùng taát caû moïi phöông phaùp khaùc bieät ñeå ñoái phoù vôùi nhöõng muïc tieâu ñaõ, ñang vaø seõ xuaát hieän. Ñaây cuõng laø moät trong nhöõng lyù do khieán chuùng toâi nhaän ñònh Vieät trieát nhö laø moät neàn trieát hoïc xaây döïng treân nguyeân lyù thöïc duïng.
4.3. Phoå Quaùt Hoùa Phöông Theá hay Nguyeân Lyù vaø Nguyeân Taéc
Nhö chuùng ta thaáy, baïo löïc khoâng theå phoå quaùt hoùa. Noù cuõng khoâng theå töï tuyeät ñoái hoùa. Vaø nhaát laø noù khoâng coù tính chaát taát yeáu moät caùch tuyeät ñoái. Chuùng ta khoâng nhaát thieát duøng baïo löïc ñeå giaûi quyeát vaán ñeà, vaø baïo löïc caøng khoâng nhaát thieát coù theå giaûi quyeát khoù khaên cuûa con ngöôøi. Ngöôïc laïi nhaân aùi khoâng nhöõng ñöôïc phoå quaùt hoùa, maø coøn laø phöông chaâm, caùch theá vaø cuõng laø muïc ñích maø con ngöôøi muoán ñaït tôùi, hoïc hoûi vaø aùp duïng. Bôûi leõ, qua caùc thí nghieäm, nhaân aùi giaûi quyeát vaán ñeà moät caùch quaûng baùc. Noù mang tính chaát taát yeáu trong töông giao cuûa con ngöôøi. Khoâng coù nhaân aùi, moái töông giao naøy seõ tan vôõ.
Vaäy thì chuùng ta coù theå noùi, nhaân aùi laømoät phöông theá phoå quaùt vaø taát yeáu. Khi phaân tích nhöõng phöông theá coù tính chaát phoå quaùt vaø taát yeáu nhö nhaân aùi, chuùng ta deã daøng nhaän ra laø moät phöông theá nhö vaäy khoâng chæ coù tính chaát coâng cuï (instrumentality). Quan troïng hôn, noù cuõng chính laø moät muïc ñích. Noùi moät caùch cuï theå hôn, baïo löïc coù theå laø moät coâng cuï, song khoâng bao giôø laø moät muïc ñích cuûa con ngöôøi. Ngöôïc laïi, nhaân aùi laø moät phöông theá, song ñoàng thôøi cuõng laø muïc ñích cuûa nhaân sinh. Chính vì theá maø chuùng ta coù theå noùi, chæ khi naøo moät phöông theá maø ñoàng thôøi cuõng laø muïc ñích, thì phöông theá ñoù môùi coù theå ñöôïc goïi laø nguyeân lyù vaø nguyeân taéc. Neáu nhaân laø nguyeân lyù (töùc caùi ñaïo), thì nhaân aùi chính laø nguyeân taéc (töùc nhaân ñaïo); neáu nhaân vaø thieân laø nguyeân lyù (thieân ñaïo), thì nhaân leã, nhaân nghóa, thieân meänh, thieân phuù, thieân baåm, thieân taøi... laø nhöõng nguyeân taéc ñeå phaùn ñoaùn con ngöôøi (thieân lyù). Neáu thieân, nhaân vaø ñòa laø nguyeân lyù (ñaïo uyeân nguyeân), thì caùc pheùp taéc trong vieäc ñoái xöû, töông quan giöõa con ngöôøi vôùi nhau, giöõa con ngöôøi vaø trôøi, ñaát, giöõa trôøi vaø ñaát, giöõa ngöôøi vaø vaät, taát caû ñeàu coù tính chaát cuûa nguyeân taéc, töùc ñaïo lyù caùch chung, bao goàm caû vaät ñaïo. Hieåu nhö vaäy, nguyeân lyù cuûa Vieät trieát maø chuùng ta phaûi khaùm phaù laø nhöõng nguyeân lyù gì? Nguyeân taéc cuûa theá sinh Vieät laø nhöõng nguyeân taéc gì? Chuùng caáu taïo ra sao? Ñaây chaéc haún laø nhöõng luaän ñeà maø khi nghieân cöùu Vieät trieát, chuùng ta baét buoäc phaûi ñeå yù tôùi.
Trong chöông thöù tö, khi baøn veà baûn chaát vaø ñaëc tính cuûa Vieät trieát, chuùng toâi ñaõ noùi veà sieâu vieät tính. Trong phaàn treân, chuùng toâi caøng nhaán maïnh tôùi töông quan tính vaø toång hôïp tính. Chuùng toâi thieát nghó, phöông phaùp chính maø ngöôøi Vieät aùp duïng chính laø toång hôïp, bieän chöùng vaø töông quan. Vaø cuõng chính nhöõng phöông phaùp naøy ñaõ ñöôïc Vieät trieát ñöa leân haøng nguyeân lyù: nguyeân lyù tam taøi noùi leân töông quan tính, sieâu vieät tính vaø toång hôïp tính. Nguyeân lyù tam taøi cuõng laø muïc ñích maø con ngöôøi Vieät theo ñuoåi: thieân nhaân hôïp nhaát, nhaân sao vaät vaäy. Vaø cuõng trong moät maïch vaên nhö vaäy, chuùng ta coù theå xaùc quyeát, nguyeân taéc (töùc ñaïo lyù) ñöôïc xaây döïng treân nhöõng moái töông giao giöõa con ngöôøi, giöõa con ngöôøi vôùi trôøi vaø ñaát, vaø giöõa con ngöôøi vôùi vaïn vaät.
5. Taïm Keát
Nhö ñaõ trình baøy, vaán ñeà maø chuùng toâi ñaët ra khoâng chæ nhaèm xaùc ñònh söï hieän höõu cuûa moät neàn Vieät trieát, maø coøn dieãn taû noãi öu tö veà töông lai cuûa noù. Nhöõng suy tö maø chuùng toâi ñöa ra nhaém minh bieän hai caâu hoûi “coù moät neàn Vieät trieát hay khoâng,” vaø “Vieät trieát ñi veà ñaâu?” chaéc haún chöa coù theå thoûa maõn ñoäc giaû, nhaát laø nhöõng vò theo thuyeát hoaøi nghi cöïc ñoan. Ñeå taïm keát phaàn thaûo luaän naøy, chuùng toâi laäp laïi luaän ñeà veà töông lai Vieät trieát ñaõ töøng thaûo luaän trong ñoaïn treân nhö sau: Vieät trieát chæ coù theå toàn taïi, coù choã ñöùng vaø phaùt trieån ñöôïc neáu noù phaùt sinh trong coäng theå, töø coäng tính, vì coâng lôïi cuûa daân Vieät. Noùi caùch khaùc, chæ khi Vieät trieát coù theå ñaïi bieåu cho Vieät daân, bieåu hieän Vieät linh luùc baáy giôø noù môùi coù choã ñöùng trong loøng daân toäc. Song ñeå ñaïi bieåu, ñeå coù theå laø coát loõi cuûa vaên hoùa Vieät, Vieät trieát phaûi tìm ra nhöõng vaán naïn chung cuûa daân toäc, cuûa con ngöôøi Vieät, cuûa ñaát nöôùc Vieät trong theá giôùi hieän taïi vaø töông lai. Vaø quan troïng hôn caû, Vieät trieát phaûi truy nguyeân vaán naïn, vaø phaùt hieän nhöõng giaûi ñaùp coù tính caùch nguyeân lyù. Chính nhöõng nguyeân lyù naøy môùi laø caên baûn sieâu hình maø chuùng ta döïa treân noù ñeå phaùt trieån tri thöùc, kyõ khoa vaø caùc caùch bieåu taû... haàu coù theå giaûi quyeát vaán naïn moät caùch hôïp lyù vaø hieäu quaû hôn.
Nhö ñaõ trình baøy nhöõng suy tö treân qua caùc tieåu luaän trong Vieät Trieát Luaän Taäp, vaø raûi raéc ñoù ñaây, chuùng toâi xin ñöôïc mieãn laäp laïi nôi ñaây. Ñieåm maø chuùng toâi muoán nhaán maïnh laø, moät loái suy tö nhö vaäy khoâng chæ laø moät loái suy tö cuûa vaên hoùa Taây phöông, maø cuûa nhaân loaïi. Nhöõng baäc tieàn nhaân cuûa Vieät toäc cuõng ñaõ suy tö nhö theá, vaø cuõng theo moät luaän lyù töông töï, tuy raèng luaän lyù cuûa caùc ngaøi coøn quaù thoâ sô treân bình dieän kyõ thuaät. Song tuy thoâ sô, chuùng ta khoâng coù quyeàn, caøng khoâng coù lyù do phuû nhaän trieát lyù soáng, trieát lyù ñaáu tranh, trieát lyù höôûng thuï (nhaøn) töùc thaåm myõ hoïc cuûa hoï, cuõng nhö trieát lyù veà maït theá... cuûa cha oâng chuùng ta. Loái trieát lyù nhö vaäy ñaõ ñoùng goùp thaønh nhöõng phaàn caên baûn nhaát cho Vieät trieát. Ñaøng khaùc, phuû nhaän neàn Vieät trieát naøy, khoâng chæ phuû nhaän theá sinh Vieät, Vieät lyù maø coøn phuû nhaän caû Vieät linh. Moät söï phuû nhaän Vieät linh seõ daãn tôùi caùi tai naïn khuûng khieáp nhaát cuûa daân toäc: maát goác, hö voâ, voâ thöùc, tuyeät voïng... nhöõng vaán naïn maø chuùng toâi ñaõ phaân tích trong caùc ñoaïn treân. Ngoaøi ra, nhöõng baïn coøn hoà nghi veà Vieät trieát seõ caûm thaáy khoù khaên khoâng theå giaûi thích ñöôïc söï kieän laï luøng cuûa moät daân toäc, nhaát laø moät daân toäc bò ngoaïi bang xaâm laêng haøng ngaøn naêm lieân tuïc: laøm sao daân toäc naøy coù theå toàn taïi, vaø vaãn tieáp tuïc phaùt trieån? Chaéc haún khoâng phaûi vì theå xaùc to lôùn, uy löïc cuûa hoï, song bôûi vì hoï coù moät coäng tính, coäng thöùc, coäng theå vaø moät yù chí chung baûo veä caùi coäng tính vaø caùi coäng theå cuûa hoï. Coäng tính cuûa ngöôøi Vieät ñoù chính laø Vieät tính; coäng thöùc cuûa chuùng ta ñoù laø Vieät hoàn; trong khi yù chí chung cuûa ta ñoù laø Vieät linh; vaø xaõ hoäi Vieät, gia ñình Vieät chính laø Vieät theå. Taát caû caáu taïo thaønh caùi maø chuùng toâi goïi laø Vieät trieát vaø Vieät Ñaïo vaäy.
Theá neân, töông lai cuûa Vieät trieát coù theå ñöôïc ñaùnh giaù töø hai khía caïnh. Trong khía caïnh thöù nhaát, Vieät trieát phaûi phaùt hieän vaø baûo toàn coäng tính, töùc caùi hoàn, caùi tinh thaàn cuûa mình. Ñeå baûo toàn, giôùi trí thöùc Vieät baét buoäc phaûi ñaøo bôùi nguoàn goác, truyeàn thoáng, cuõng nhö nhöõng tö töôûng cuûa tieàn nhaân ñeå tìm ra tinh hoa, cuõng nhö caùi hoàn, caùi lyù cuûa Vieät toäc. Ñaøng khaùc, ñeå baûo toàn, chuùng ta phaûi thaêng hoùa Vieät hoàn, Vieät linh baèng caùch laøm noù soáng ñoäng vaø phaùt huy coâng naêng cuûa mình. Chính vì vaäy, chuùng ta caøng phaûi chuù yù tôùi khía caïnh thöù hai cuûa Vieät trieát, ñoù laø coâng vieäc ñi tìm vaán naïn chung, vaø giaûi ñaùp chung cho chuùng. Söï toàn taïi cuûa daân toäc, cuõng nhö söï phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc naèm trong söï vieäc chuùng ta nhaän ra khoù khaên vaø giaûi quyeát nhöõng khoù khaên naøy: ñoù laø nhöõng vaán naïn sinh toàn (vaán naïn kinh teá, höõu theå, yù thöùc, hö voâ,) nhöõng khoù khaên laøm ngaên chaën phaùt trieån (vaán naïn yù thöùc, tri thöùc, kyõ khoa, saùng taïo,) vaø nhöõng trôû ngaïi laøm tan vôõ hay boùp meùo coäng tính, coäng theå (vaán naïn ngoân ngöõ, taâm lyù, luaân lyù, phong tuïc, caâu thoâng.)
Chæ moät khi maø caû hai khía caïnh treân ñöôïc chuù yù, vaø ñöôïc nghieân cöùu cuõng nhö traéc nghieäm, luùc baáy giôø chuùng ta môùi vöõng taâm vaøo söï hieän höõu cuõng nhö tin töôûng vaøo töông lai Vieät trieát.
Ñaøo Vieân, Ñaøi Loan, Teát 2000
Thuïy Sôn Traàn Vaên Ñoaøn