Vieät Trieát Luaän Taäp (Quyeån Thöôïng)

Truy Nguyeân Baûn Chaát Cuûa Vieät Trieát

Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn, Taiwan National University

Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia

Chöông VI

Nhaân Chuû Chi Ñaïo

Töø Trieát Lyù Nhaân Chuû Cuûa Gioan Phaoloâ II

Tôùi Nhaân Ñaïo

1. Daãn Nhaäp

Ñeå traùnh ngoä nhaän, chuùng toâi xin minh xaùc laø chöông saùch sau ñaây khoâng chuyeân luaän ñaøm veà tö töôûng nhaân chuû cuûa Giaùo chuû Gioan-Phaoloâ II, caøng khoâng phaûi laø moät vaên baûn tæ giaûo (so saùnh) giöõa hai neàn trieát hoïc cuûa ngaøi vaø cuûa Nho hoïc. Ñuùng hôn, baøi naøy nhaém tôùi moät muïc ñích, ñoù laø qua vieäc tìm hieåu neàn trieát hoïc nhaân chuû cuûa Gioan-Phaoloâ II, moät neàn tö töôûng ñöông aûnh höôûng tôùi caùc xaõ hoäi Kitoâ giaùo, chuùng toâi suy tö veà ñaïo nhaân chuû trong tö töôûng cuûa ngöôøi Vieät. Chính vì vaäy, luaän vaên chæ daønh moät phaàn trình baøy tö töôûng nhaân chuû cuûa Gioan-Phaoloâ II. Chuùng toâi cuõng caàn phaûi noùi theâm laø coâng vieäc phaân tích tö töôûng xaõ hoäi cuûa Gioan-Phaoloâ II khoâng theo loái giaûi thích chung cuûa thaàn hoïc, song qua laêng kính trieát lyù nhaân vò cuûa ngaøi. Noùi ñuùng hôn, töø nhaân caùch thuyeát, chuùng toâi ñoïc laïi vaø giaûi thích moät caùch nhaát quaùn caùc toâng huaán hay thoâng ñieäp, hay caùc taùc phaåm trieát hoïc cuûa Giaùo chuû.

Luaän vaên naøy phaân laøm ba phaàn chính: phaàn thöù nhaát maïn ñaøm vai troø cuûa con ngöôøi cuõng nhö muïc ñích cuûa moät neàn trieát hoïc xaõ hoäi; phaàn thöù hai thaûo luaän caùi nhìn cuûa Gioan-Phaoloâ II veà con ngöôøi cuõng nhö nhöõng vaán naïn cuûa con ngöôøi hieän ñaïi ñeå hieåu theâm veà tö töôûng nhaân chuû; vaø trong phaàn thöù ba, chuùng toâi duøng loái suy tö trong Vieät trieát ñeå quaûng dieãn tö töôûng cuûa ngaøi, hay noùi ñuùng hôn, qua tö töôûng cuûa ngaøi ñeå phaùt quaät nhaân ñaïo trong Vieät trieát.

2. Trieát Lyù Xaõ Hoäi Vaø nhöõng vaán naïn nhaân sinh

2.1. Toân Giaùo, Nhaân Sinh vaø Trieát Lyù Xaõ Hoäi

Ngay töø thôøi Hy laïp con ngöôøi ñaõ töøng giöõ ñòa vò chuû nhaân. Trong theá giôùi cuûa Homer, thaàn linh thöïc ra chæ laø hình aûnh cuûa con ngöôøi tranh quyeàn coá vò, vôùi nhöõnh haønh vi phi nhaân voâ ñaïo. Theá neân khi Socrates ñoøi hoûi trieát hoïc phaûi baét ñaàu töï con ngöôøi, trieát gia chæ nhaéc laïi nguoàn goác chuû nhaân maø con ngöôøi queân laõng. Töông töï, con ngöôøi luoân giöõ moät ñòa vò toái quan troïng trong truyeàn thoáng trieát hoïc ñoâng phöông. Baøn Coå, Hoaøng Ñeá thöïc ra cuõng chæ laø con ngöôøi ñöôïc thaàn thoïai hoùa, vaø khoâng haún ñoàng vò vôùi Thieân, hay Thöôïng Ñeá. Song tuy chaáp nhaän Thieân, töø khi coù moät neàn trieát hoïc, ngöôøi Trung Hoa luoân ñaët con ngöôøi nhö laø troïng taâm cuûa vuõ truï. Töï Nghieâu, Thuaán tôùi Khoång Töû, truyeàn thoáng nho hoïc ñaõ luoân coi con ngöôøi nhö laø ñieåm noái keát giöõa trôøi vaø ñaát. Caùi ñaïo dó nhaân vi chuû khoâng nhöõng töøng laø nguyeân lyù sieâu hình ñaët neàn taûng cho neàn ñaïo ñöùc hoïc chí trung hoøa hay trung dung chi ñaïo, maø coøn laø neàn taûng cho cô caáu xaõ hoäi. Daân vi quyù khoâng chæ laø moät lyù thuyeát cuûa Maïnh Töû, maø noùi cho ñuùng ra, laø cuûa con ngöôøi xaùc ñònh veà taàm quan troïng cuûa chính mình. Tuy chaáp nhaän Thöôïng Ñeá laø Chuùa teå caøn khoân, chuùng ta cuõng nhaän thaáy laø truyeàn thoáng Do Thaùi giaùo, vaø nhaát laø Kitoâ giaùo luoân ñaët con ngöôøi nhö laø trung taâm cuûa lòch söû cöùu ñoä. Söï vieäc saùng taïo con ngöôøi theo hình aûnh cuûa Thöôïng Ñeá (imago Dei); cho con ngöôøi quyeàn chuû teå quaûn lyù vaïn vaät, cuõng nhö moät söï töï do - ngay caû töï do phaûn loaïn choáng Thöôïng Ñeá - noùi leân tính chaát taát höõu cuûa con ngöôøi. Nhaát laø söï kieän chính Ñöùc Kitoâ ñaõ töï haï phaøm laøm ngöôøi ñeå coù theå cöùu chuoäc con ngöôøi, caøng chöùng minh moät caùch roõ reät vai troø quan troïng cuûa con ngöôøi.

Noùi moät caùch chung, baát cöù moät neàn ñaïo lyù, vaên hoùa, hay vaên minh naøo cuõng ñeàu höôùng veà con ngöôøi, bieåu taû con ngöôøi, vaø phuïc vuï con ngöôøi. Trong moät maïch vaên nhö vaäy, trieát lyù xaõ hoäi khoâng chæ laø moät moân hoïc veà con ngöôøi nhö nhaân hoïc (anthropology), nhaân chuûng hoïc (ethnology) hay xaõ hoäi hoïc (sociology) maø thoâi. Trieát lyù xaõ hoäi nhaém tôùi vieäc truy nguyeân nhöõng vaán naïn maø con ngöôøi soáng trong xaõ hoäi thöôøng gaëp, vaø ñi tìm giaûi ñaùp höõu hieäu, haàu giuùp con ngöôøi baûo toàn (preservation), phaùt trieån (development) vaø tieán boä (progress), ñeå coù theå bieán thaønh moät con ngöôøi toaøn veïn lyù töôûng (homo integralis).

2.2. Coâng Naêng cuûa Trieát Lyù Xaõ Hoäi

Khi Socrates nhaéc kheùo caùc nhaø nguïy bieän veà vai troø cuûa con ngöôøi, veà söï caàn thieát phaûi bieát theâm veà con ngöôøi, nhaø ñaïi trieát naøy ñoøi hoûi moät neàn trieát hoïc veà con ngöôøi, moät con ngöôøi trung thöïc “ñaàu ñoäi trôøi, chaân ñaïp ñaát.” Töông töï, khi Khoång Töû töø choái baøn veà quyû thaàn, ngaøi muoán nhaéc kheùo caùc ñoà ñeä cuûa ngaøi phaûi chuù troïng tôùi chính con ngöôøi “chöa bieát veà con ngöôøi thì noùi ñeán quyû thaàn laøm chi?” Maø bieát veà con ngöôøi chính laø “tri nhaân taéc trieát,” maø tri nhaân phaûi ñeå “vuï daân chi nghóa.” Nhaõn quan cuûa hai ngaøi ñaõ aûnh höôûng tôùi caû bao theá heä mai sau, nhaát laø giuùp haäu theá xaây döïng moät neàn trieát lyù thöïc haønh. Nhaø baùc hoïc Aristotle ñi saâu hôn, coi trieát hoïc nhö laø moät cöùu caùnh cuûa nhaân sinh. Trong taùc phaåm ñaïo ñöùc hoïc baát huû laáy teân con cuûa mình laøm töïa ñeà, Nicomachean Ethics, oâng toùm goïn vai troø cuûa ñaïo ñöùc hoïc vaøo vieäc giuùp nhaân sinh ñaït tôùi haïnh phuùc toái haäu:

“Taát caû moïi ngheä thuaät, moïi nghieân cöùu hay töông töï, taát caû moãi sinh hoaït vaø baát cöù söï ñeo ñuoåi naøo cuõng ñeàu höôùng veà söï thieän haûo; chính vì theá maø thieän haûo ñöôïc coi moät caùch thích ñaùng nhö laø muïc ñích toái haäu vaäy.”

Noùi moät caùch khaùc, theo Aristotle, moïi sinh hoaït cuûa con ngöôøi nhö chính trò, kinh teá, toân giaùo, tri thöùc... ñeàu nhaém tôùi cuøng moät muïc ñích, ñoù chính laø söï thieän haûo.

Döïa vaøo caùc ñaïi trieát gia treân, chuùng toâi muoán xaùc ñònh ba ñieàu: thöù nhaát, trieát hoïc laø moân hoïc mang baûn chaát nguyeân lyù hay sieâu hình veà chính con ngöôøi; thöù hai, moät neàn trieát hoïc nhö theá phaûi laø moät neàn trieát lyù xaõ hoäi, bôûi vì khoâng coù con ngöôøi chung soáng (xaõ hoäi), chuùng ta khoâng caàn ñaïo ñöùc, quy luaät, vaân vaân; thöù ba, moät neàn trieát lyù xaõ hoäi khoâng phaûi chæ haïn heïp vaøo vieäc tìm hieåu con ngöôøi trong xaõ hoäi, maø coøn truy nguyeân moät caùch tích cöïc nhöõng vaán naïn cuûa con ngöôøi, ngoõ haàu tìm ra giaûi ñaùp giuùp con ngöôùi ñaït tôùi söï hoaøn thieän. Hieåu trieát hoïc xaõ hoäi theo maïch vaên naøy, chuùng ta môùi nhìn ra ñöôc lòch trình tieán boä cuûa con ngöôøi; chuùng ta môùi nhaän ra ñöôïc vai troø baát khaû khuyeát cuûa toân giaùo. Vaø cuõng chæ trong moät maïch vaên nhö vaäy, chuùng ta môùi coù theå hieåu ñöôïc trieát lyù xaõ hoäi cuûa Gioan-Phaoloâ II cuõng nhö neàn trieát hoïc xaõ hoäi Vieät.

Chuùng ta bieát, maàu nhieäm nhaäp theå, cöùu ñoä cuûa ñöùc Kitoâ khoâng chæ laø nhöõng caâu chuyeän hoang ñöôøng voâ tích söï. Ñaây chính laø moät phöông theá höõu hieäu giaûi quyeát nhöõng vaán naïn, nhaát laø vaán naïn sinh toàn cuûa nhaân loaïi. Khi maø baïo löïc khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà; khi maø ngay caû phaùp luaät cuõng phaûi boù tay, thì chæ coøn moät caùch duy nhaát, ñoù chính laø tình thöông voâ haïn cuûa Thöôïng Ñeá môùi coù theå giuùp con ngöôøi khoâi phuïc baûn tính cuûa con ngöôøi. Loái giaûi quyeát moät caùch “trò caên” naøy cuõng thaáy trong caùc neàn toân giaùo nhö Phaät giaùo, vaø Ñaïo giaùo, vaø trong trieát lyù cuûa Khoång Töû. Khi ñöùc Thích Ca giaùc ngoä phaùt hieän coäi nguoàn cuûa vaán naïn caên baûn cuûa con ngöôøi laø töù khoå, laø traàm luaân khoå haûi, ngaøi ñaõ ñöa ra moät loái giaûi quyeát ñoù chính laø tu thaân. Chæ khi naøo khoâng coøn tham, saân, si, luùc baáy giôø con ngöôøi môùi coù theå thoaùt khoûi kieáp luaân hoài cuûa sinh ñeû, cuûa beänh hoaïn, cuûa giaø laõo, vaø nhaát laø cuûa töû taän. Caùi nhìn cuûa ñöùc Thích Ca, cuõng nhö nhaõn quan cuûa ñöùc Kitoâ cuõng khoâng khaùc chi loái suy tö cuûa ñöùc Khoång. Tuy khoâng nhaán maïnh ñeán moät söï soáng vónh cöûu, ñoái vôùi hieàn nhaân, vaán naïn caên baûn cuûa con ngöôøi khoâng phaûi laø gì hôn, nhöng laø chính söï soáng: laøm sao baûo toàn söï soáng; laøm sao phaùt trieån con ngöôøi, laøm sao traùnh khoûi bò huûy dieät. Chính vì vaäy maø ngaøi nhaân ñònh ñaïo ñöùc nhö laø moät phöông theá höõu hieäu nhaát ñeå coù theå ñaït tôùi nhöõng muïc ñích treân. Ñoái vôùi ngaøi, söï thieän môùi chính laø muïc ñích vaø laø phöông tieän giuùp con ngöôøi sinh toàn vaø phaùt trieån: “Ñaïi hoïc chi ñaïo, taïi minh minh ñöùc, taïi thaân daân, taïi chæ ö chí thieän.” Ñoái vôùi ngaøi chæ khi naøo ñaït tôùi söï thieän, chuùng ta môùi coù theå “teà gia, trò quoác, bình thieân haï.” Noùi toùm laïi, coâng naêng cuûa trieát lyù xaõ hoäi cuûa caùc ñaïo Kitoâ, Khoång vaø Phaät bao goàm (1) truy tìm vaø phaân tích nhöõng vaán naïn cuûa con ngöôøi xaõ hoäi, cuõng nhö (2) phaùt hieän giaûi ñaùp coù tính caùch vónh cöûu, bao goàm phöông theá tu taâm (thaân), tích ñöùc, tin yeâu, nhaân, leã, nghóa, trí, vaân vaân. Noùi moät caùch xaùc quyeát hôn, baát cöù moät neàn trieát lyù xaõ hoäi naøo, neáu coù theå ñöôïc coi nhö laø moät neàn trieát hoïc moät caùch xöùng danh hôïp lyù, cuõng phaûi theo moät ñöôøng loái ñi tìm caên nguyeân cuûa vaán naïn, vaø ñöa ra moät loái giaûi ñaùp nguyeân lyù nhö vaäy.

Trong nhöõng ñoaïn sau, chuùng toâi theo moät cuøng moät bieåu ñoà naøy ñeå tìm hieåu neàn trieát lyù xaõ hoäi cuûa Gioan-Phaoloâ II, cuõng nhö neàn trieát hoïc cuûa xaõ hoäi Vieät. Neàn trieát lyù xaõ hoäi naøy baét ñaàu vôùi söï tìm hieåu veà baûn theå (nature), baûn chaát (characteristics) cuõng nhö hieän sinh (existence) cuûa con ngöôøi, töùc phaàn hình nhi thöôïng (meta) hay höõu theå (onto) cuûa nhaân hoïc. Sau ñoù noù môùi truy nguyeân nhöõng vaán naïn cuûa con ngöôøi, bao goàm nhöõng ñieåm ñoái nghòch laøm nguy haïi tôùi baûn theå, baûn tính vaø cuøng ñích cuûa con ngöôøi, töùc phöông phaùp luaän cuûa nhaân hoïc. Vaø sau cuøng, trieát hoïc xaõ hoäi phaûi ñöa ra moät phöông theá, hay moät vieãn töôïng (vision) nhaém giaûi quyeát nhöõng vaán naïn treân. Trong moät luaän lyù nhö vaäy, chuùng toâi thieát nghó, trieát lyù xaõ hoäi cuûa Gioan-Phaoloâ II khoâng chæ naèm trong phaïm vi cuûa ñaïo ñöùc hoïc, hay toân giaùo hoïc song döïa treân moät neàn sieâu hình hoïc maø Kowalczyk goïi laø “höõu theå hoïc veà nhaân caùch luaän” (ontology of personalism), töùc moät tri thöùc sieâu nghieäm (transcendental) phaùt xuaát töø noäi taâm. Nôi ñaây, chuùng toâi taäp trung vaøo troïng ñieåm cuûa neàn trieát lyù xaõ hoäi naøy, ñoù laø quan nieäm nhaân chuû, vaø phaân tích qua ba phaàn: (1) truy nguyeân nhöõng vaán naïn cuûa con ngöôøi hieän ñaïi; (2) phaân tích vaán naïn höõu theå, vaø (3) tìm hieåu vaán naïn taâm linh. Rieâng phaàn hình nhi thöôïng seõ ñöôïc baøn ñeán trong moät luaän vaên khaùc.

2.3. Truy Nguyeân Vaán Naïn Nhaân Sinh

Lòch söû nhaân loaïi, cho tôùi thôøi Phuïc Höng (Renaissance), ghi nhaän moät söï kieän ñaùng suy nghó, ñoù laø vieäc con ngöôøi quy gheùm nguyeân nhaân caùc vaán naïn cho theá löïc ngoaïi taïi vaø thaàn linh. Khoâng phaûi vì con ngöôøi thieáu lyù trí, hay löôøi suy tö, song vì hoï khoâng theå cöôõng laïi ngoaïi löïc, caøng khoâng theå laøm chuû ñöôïc thieân nhieân, vaø ngay caû chính con ngöôøi hoï. Theá neân, hoï ngoä nhaän thieân tai, hoaïn naïn, vaø caû thaát tình nhö khoaùi laïc, aùi noä, hæ ai, haän thuø... coi chuùng laø nhöõng taùc ñoäng, do thaàn linh ban phaùt aân hueä, hay saùt phaït con ngöôøi. Hoï quy taát caû cho caùi maø hoï goïi laø ñònh meänh con ngöôøi, nhö ñaïi thi haøo Nguyeãn Du töøng dieãn taû:

“ Ngaãm hay muoân söï taïi Trôøi,

Trôøi kia ta baét laøm ngöôøi coù thaân.

Baét phong traàn phaûi phong traàn,

Cho thanh cao môùi ñöôïc phaàn thanh cao.”

Vaø roài hoï nhaãn naïi chaáp nhaän:

“Ñaõ mang laáy nghieäp vaøo thaân,

Cuõng ñöøng traùch laãn trôøi gaàn trôøi xa.”

Leõ dó nhieân, neáu nguoàn goác cuûa ñau khoå laø do ngoaïi löïc, thì chæ coù chính ngoaïi löïc naøy môùi coù theå giaûi quyeát nhöõng vaán naïn cuûa con ngöôøi. Loái nhìn naøy ñöôïc caùc neàn trieát hoïc duy linh, duy nieäm cuûa nhaø ñaïi trieát gia Plato hoã trôï. Ñoái vôùi moân ñeä cuûa Plato, nhaát laø tröôøng phaùi Taân Plato (Neo-Platonism) cuûa Plotin, vaán naïn cuûa con ngöôøi naèm ngay trong tính chaát baát thöïc cuûa hieän sinh vaø hieän theá. Tính chaát giaû traù naøy thaáy trong ña daïng tính, töùc hieän töôïng ña taïp, ña daïng, ña hoùa cuûa theá giôùi maø con ngöôøi ñöông soáng. Theá neân, chæ khi nhaän thöùc ra ñöôïc chaân tính cuûa theá giôùi, con ngöôøi môùi coù theå giaûi toûa nhöõng vaán naïn baát thöïc treân. Theá nhöng, chaân tính naøy khoâng naèm trong noäi theá. Chaân tính vöôït khoûi theá giôùi vaø moïi hieän höõu. Chaân tính chính laø Ñaáng Duy Nhaát. Lyù hình (eidos), tinh thaàn (nous), linh hoàn) chæ laø nhöõng bieán hình (emanatio) cuûa Ñaáng Duy Nhaát, töùc Thöôïng Ñeá, maø thoâi. Bò aûnh höôûng cuûa thuyeát duy linh naøy, caùc nhaø thaàn hoïc tieân khôûi cuûa Kitoâ giaùo ñaõ phaùt trieån duy linh vaø duy nieäm thuyeát. Philo, Clement, Origen vaø ngay caû Tertullian, nhöõng nhaø trieát hoïc tieân khôûi cuûa truyeàn thoáng Kitoâ giaùo, coi nguoàn goác cuûa thaân phaän con ngöôøi, hay laø kieáp ngöôøi laø do nghieäp chöôùng (danh töø Phaät hoïc), maø nghieäp chöôùng chính laø söï baát thöïc cuûa theá sinh, vaø cuûa chính con ngöôøi taïi theá. Do ñoù, con ngöôøi chæ coù theå bieát Thieân Chuùa nhôø vaøo hoàng aân, cuõng nhö qua vieäc phuû nhaän taát caû theá giôùi hieän töôïng khoâng theå bieåu hieän moät caùch toaøn veïn Thieân Chuùa. Tuy Tertullian dieãn taû Thieân Chuùa nhö laø moät corpus sui generis, song Thieân Chuùa töï baûn theå vaãn laø moät baûn theå tinh thaàn. Thaùnh Augustin phaùt trieån quan nieäm naøy thaønh moät neàn thaàn hoïc goàm hai phaàn. Phaàn thöù nhaát veà con ngöôøi, vaø phaàn thöù hai veà töông quan giöõa con ngöôøi vaø Thieân Chuùa. Thaùnh nhaân coi con ngöôøi bao goàm linh hoàn vaø thaân xaùc. Thaân xaùc nhö moät chaát lieäu seõ bò huûy hoaïi, trong khi linh hoàn laø moät nguyeân lyù voâ chaát (substantia quaedam rationis particeps, regendo corporis accomodata). Bôûi leõ linh hoàn theo Plato trong Phaedo laø nguyeân lyù cuûa sinh meänh, vaø theo Augustin, ñöôïc taïo döïng bôûi Thieân Chuùa. Chính vì theá maø linh hoàn chính laø söùc soáng, neân baát töû. Song le linh hoàn moät khi taùch rôøi theå xaùc, thì con ngöôøi khoâng coøn laø ngöôøi hieän sinh nöõa. Chính vì vaäy, baûn chaát cuûa con ngöôøi mang tính chaát höõu haïn. Vaø do ñoù, söï töông quan giöõa con ngöôøi vaø Thieân Chuùa laø moät söï töông quan giöõa ñaáng Tuyeät Ñoái Voâ Haïn vaø con ngöôøi thuï taïo höõu haïn. Chính vì coi thaân xaùc nhö tuø nguïc, cuoäc soáng hieän sinh nhö phuø du taïm bôï, maø con ngöôøi caàn phaûi nhôø vaøo chính hoàng aân cuûa Thieân Chuùa môùi coù theå ñöôïc cöùu roãi. Loái nhìn naøy khieán moät soá thaàn hoïc gia thôøi Trung coå cöïc ñoan hôn, coi taát caû hieän sinh taïi theá nhö laø voâ tích, nguy haïi: “hoang ñöôøng giaû doái, taát caû chæ laø giaû doái” (vanitas vanitatum, omnia vanitas). Chính vì vaäy, ñeå coù theå thoaùt khoûi caùi nghieäp, con ngöôøi caàn phaûi nhôø ñeán hoàng aân Thieân Chuùa; maø ñeå ñöôïc hoàng aân cuûa Ngaøi, con ngöôøi phaûi tu taâm, luyeän xaùc. Noùi caùch khaùc, con ngöôøi phaûi töø boû hieän theá vaø hieän sinh. Khoå tu, khoå luyeän, dieät duïc, haõm mình, hay ngay caû töø boû thaân xaùc... laø nhöõng thuû ñoaïn taát yeáu nhaém giaûi quyeát vaán naïn baát thöïc, hö voâ cuûa con ngöôøi.

Chuùng ta phaûi ñôïi tôùi thôøi thaùnh Thomas Aquinas, nhaø ñaïi tö töôûng cuûa theá kyû 13, vaø coù leõ vó ñaïi nhaát cuûa thôøi Trung Coå, quan nieäm cuûa phaùi Taân Plato môùi bò thaùch ñoá. Thaùnh nhaân baét ñaàu chuù yù tôùi tính chaát hieän sinh vaø höõu thöïc cuûa con ngöôøi vaø theá giôùi. Ngaøi khoâng choái boû thaân xaùc, song nhaän ñònh con ngöôøi nhö laø moät hieäp thoâng giöõa thaân xaùc vaø linh hoàn, moät hieäp thoâng khieán chuùng ta ñoàng nhaát, gioáng nhö söï hieäp thoâng huyeàn nhieäm (unio mystica) giöõa con ngöôøi vaø Thöôïng Ñeá. Theo ngaøi, chính hieän sinh, vaø höõu thöïc tính cuûa con ngöôøi vaø cuûa vuõ truï phaûn aûnh hình aûnh, cuõng nhö traät tö cuûa Thieân Chuùa vaø theá giôùi thaàn linh. Taàm quan troïng cuûa chuû theå trong lòch söû taùc taïo vaø cöùu ñoä theo caùi nhìn cuûa ngaøi ñöôïc Martin Luther, nhaø caûi caùch toân giaùo ngöôøi Ñöùc, phaùt trieån moät caùch taùo baïo hôn. Ñoái vôùi Luther, chính chuû theå môùi laø troïng ñieåm bôûi vì chæ coù chuû theå môùi coù theå hieäp thoâng ñöôïc vôùi Thöôïng Ñeá. Chính chuû theå, hay con ngöôøi caù nhaân môùi laø ñoái töôïng cuûa chöông trình cöùu ñoä. Noùi moät caùch khaùc, Luther, gioáng nhö Socrates, ñaõ haï caáp neàn thaàn hoïc xuoáng thaønh moät neàn nhaân hoïc. Lòch söû cuûa con ngöôøi vaø lòch söû cuûa cöùu roãi khoâng coøn taùch bieät, song ñoàng nhaát.

Ñaùng tieác thay, theá heä cuûa caùc nhaø thaàn hoïc vaø trieát gia sau thaùnh Thomas vaø Luther ñaõ khoâng phaùt trieån neàn thaàn-nhaân hoïc (onto-theological) cuûa hai vò. Hoï döøng laïi, hay trôû veà vôùi thuyeát duy nieäm hay duy linh. Hoï coi hieän sinh nhö laø hieän töôïng, vaø chuû theå nhö laø moät troïng ñieåm tri thöùc nhö thaáy trong trieát hoïc duy thöùc cuûa Descartes. Moät soá thaàn hoïc gia coøn baûo thuû hôn. Hoï thuït luøi trôû laïi truyeàn thoáng cuûa chuû thuyeát Plato, coi chuû theå nhö moät aûo töôûng, hay nhö nhöõng phaïm nhaân bò troùi trong sôn ñoäng. Hoï ñoàng hoùa baûn ngaõ (ego) vôùi taâm linh (anima), vaø chuû tröông thaân xaùc nhö nguoàn goác cuûa toäi loãi. Söï muïc naùt cuûa thaân xaùc cuõng nhö söï baát töû cuûa linh hoàn laø nhöõng baèng chöùng xaùc thöïc (verify) neàn thaàn hoïc duy linh naøy. Ñi xa hôn, hoï giaûi thích toäi nguyeân toå nhö laø caên nguyeân cuûa moïi vaán naïn nhaân sinh. Maø caùi toäi naøy chính laø toäi phaûn boäi Thöôïng Ñeá maø toå tieân chuùng ta ñaõ xuùc phaïm. Baûn aùn töû hình ñeo treân coå con ngöôøi noùi leân söï phaûn boäi, vaø söï tha hoùa cuûa con ngöôøi. Theá neân, vaán naïn cuûa con ngöôøi chính laø caùi baûn aùn töû hình naøy vaäy. Leõ ñöông nhieân, chæ coù Thöôïng Ñeá môùi coù theå xoùa boû aùn töû hình, vaø chæ coù Ngaøi môùi coù quyeàn khoâi phuïc baûn tính thaàn linh nôi con ngöôøi. Trong moät maïch vaên nhö vaäy, lòch söû cuûa con ngöôøi khoâng laø gì khaùc hôn laø quaù trình sa ñoïa, vaø lòch söû chaân thaät cuûa nhaân loaïi chính laø lòch söû cöùu ñoä cuûa Thieân Chuùa. Söï nhaäp theå cuûa Ñöùc Kitoâ, bí tích röûa toäi cuõng nhö maàu nhieäm phuïc sinh cuûa Kitoâ vaø cuûa con ngöôøi dieãn taû lòch söû sa ñoïa vaø cöùu ñoä naøy. Hieåu nhö vaäy, caùc nhaø thaàn hoïc nhaän ñònh laø chæ coù hoàng aân cuûa Thieân Chuùa môùi coù theå khoâi phuïc thieân tính nôi con ngöôøi; chæ coù chính Thieân Chuùa qua con Ngaøi, töùc Ñöùc Kitoâ, chuùng ta môùi “cheát vaø soáng laïi vôùi Ngaøi.” Thaùnh Augustin, giaùo phuï vaø laø nhaø thaàn hoïc thôøi danh cuûa Giaùo hoäi Kitoâ giaùo ñaõ dieãn ñaït neàn thaàn hoïc naøy qua caâu noùi baát huû: “Taâm hoàn chuùng con luoân luoân baát an cho tôùi khi naøo ñöôïc yeân nghæ trong Chuùa.”

Tuy nhieân, khi hieåu thaàn hoïc theo moät nhaõn quan nhö vaäy, caùc nhaø thaàn hoïc ñaõ giaûn hoùa lòch söû con ngöôøi, vaø phuû ñònh söï tham döï tích cöïc cuûa con ngöôøi vaøo lòch söû taùc taïo vaø cöùu chuoäc.

2.4. Toaøn Dieän Tính cuûa Vaán Naïn Nhaân Sinh

Nhìn laïi thaàn hoïc thôøi Trung coå, vaø sau thôøi AÙnh Saùng, chuùng ta chuù yù tôùi moät ñieåm, ñoù laø tính chaát ñôn dieän cuûa caùc neàn thaàn hoïc naøy. Caùc nhaø thaàn hoïc quaù chuù troïng vaøo vaán naïn taâm linh hay lyù tính (rational theology) ñeán ñoä queân baüng ñi caùc vaán naïn khaùc cuûa con ngöôøi. Leõ dó nhieân, nhö chuùng toâi ñaõ phôùt qua trong phaàn treân, loái nhìn ñôn dieän khoâng sai, nhöng chaéc haún laø chöa ñuû. Moät nhaõn quan phieán dieän nhö vaäy thöïc ra bò aûnh höôûng cuûa thuyeát duy linh hay duy lyù cho con ngöôøi chaân thöïc laø moät lyù nieäm (Plato, Plotin), laø linh hoàn (Augustin), hay laø tinh thaàn thuaàn tuùy (Hegel).

Thuyeát duy vaät, tuy nhaän ra ñöôïc khuyeát ñieåm cuûa chuû thuyeát duy linh vaø duy taâm, song khoâng tieán boä hôn bao nhieâu. Hoï cöïc ñoan trôû ngöôïc laïi tröôùc thôøi Socrates, vaø coi con ngöôøi chæ laø vaät chaát, hay do caùc ñôn töû (atoms) caáu thaønh (Democrites). Beân Taàu, chuùng ta cuõng thaáy xuaát hieän moät loái nhìn duy vaät töông töï. Döông Chu coi con ngöôøi laø moät keát caáu cuûa caùc ñôn chaát, maø caùc ñôn chaát naøy taùc ñoäng qua caûm giaùc. Duy vaät thuyeát phuïc sinh vaøo theá kyû 19, vaø baønh tröôùng vôùi söï töông ñoái thaønh coâng cuûa Charles Darwin khi oâng chöùng minh nguoàn goác con ngöôøi theo moät quaù trình tieán hoùa töø chaát lieäu. Song thöïc ra, chính nhôø vaøo aûnh höôûng cuûa caùc tröôøng phaùi duy taâm (Descartes), duy lyù (Immanuel Kant) vaø duy nghieäm (David Hume), cuõng nhö caùc tö töôûng gia thôøi AÙnh Saùng nhö Diderot, Voltaire... ñaõ töøng laøm lung lay thuyeát duy linh, maø duy vaät thuyeát coù theå tieám ñoaït ñöôïc ngoâi vò vöõng chaõi. Theo duy vaät thuyeát, con ngöôøi chæ laø moät ñoäng vaät cao ñaúng tieán hoùa sau caû haøng trieäu naêm lòch söû (Darwin); hoaëc con ngöôøi chæ laø thaân xaùc, ñöôïc caáu keát baèng nhöõng caûm quan (Destutt de Tracy) hay caûm giaùc (Pierre Cabanis), vaø taùc ñoäng nhö moät caùi maùy (Ernst Mach), hoaëc nhö moät cô theå (Holbach). Neáu con ngöôøi ñöôïc hieåu nhö vaäy, thì vaán naïn cuûa con ngöôøi khoâng mang tính chaát taâm linh, hay sieâu thöïc, song chuùng phaùt xuaát töø chính thaân xaùc, töø caûm quan, töø coâng naêng, töø boä maùy ñieàu haønh cô theå... Caùc vaán naïn taâm linh chæ laø nhöõng aûo töôûng, hay phaûn aûnh söï baát löïc cuûa con ngöôøi khi giaûi quyeát vaán naïn caên baûn cuûa thaân xaùc (Ludwig Feuerbach). Noùi toùm laïi, höõu theå tính, sieâu vieät tính... cuûa con ngöôøi bò choái boû coi nhö nhöõng quan nieäm phaûn khoa hoïc, thöøa thaõi vaø nguy haïi.

Moät duy vaät thuyeát nhö theá thöïc ra khoâng tieán boä hôn duy linh thuyeát bao nhieâu. Karl Marx nhaän ra ñieåm naøy khi oâng pheâ bình duy vaät thuyeát khoâng nhöõng voâ boå thöøa thaõi maø coøn phaûn khoa hoïc. Caùi sai laàm cuûa duy vaät thuyeát laø hoï khoâng nhaän ra vaán naïn cuûa con ngöôøi laø do chính con ngöôøi trong xaõ hoäi, laø do nhöõng ñieàu kieän baát coâng, nhöõng tình traïng voâ lyù maø chính hoï taïo ra. Noùi caùch khaùc, vaán naïn cuûa con ngöôøi phaùt xuaát töø chính haï taàng cô caáu cuûa xaõ hoäi, ñoù laø nhöõng vaán naïn lieân quan tôùi söï sinh toàn cuûa con ngöôøi. Nhöõng vaán naïn maø chuùng ta thaáy trong ñaïo ñöùc, chính trò, ngheä thuaät hay toân giaùo chæ phaûn aûnh nhöõng khoù khaên cuûa haï taàng kieán truùc maø thoâi. Duy vaät thuyeát quùa “ngaây thô,” töï ñôn giaûn hoùa toaøn theå tính cuûa vaán naïn nhaân sinh vaøo trong moät khía caïnh cuûa vaät chaát. Nhö theá noù bieán thaønh moät thöù sieâu hình hoïc thoâ sô cuïc mòch, khaû oá taàm thöôøng maø thoâi (vulgaire materialism). Nhaän ñònh nhö theá, Marx chuû tröông laø, trieát lyù khoâng neân laûm nhaûm veà vaán ñeà trí thöùc ñaët neàn taûng cho duy vaät thuyeát, song phaûi nhaém giaûi quyeát nhöõng vaán naïn caên baûn cuûa nhaân sinh. OÂng pheâ bình Feuerbach vaø caùc trieát gia (caû duy linh laãn duy vaät) nhö sau: “Cho ñeán nay caùc trieát gia ñaõ chæ giaûi thích theá giôùi moät caùch lung tung; tuy nhieân bieán ñoåi theá giôùi môùi laø ñieåm chính yeáu!” Noùi toùm laïi, theo Marx, nhaän ra vaán naïn caên baûn, vaø giaûi quyeát chuùng, ñoù môùi chính laø muïc ñích cuûa trieát lyù xaõ hoäi. Leõ dó nhieân, oâng khaúng ñònh cho raèng nhöõng vaán naïn caên nguyeân khoâng chi khaùc hôn laø chính nhöõng vaán ñeà kinh teá.

Öu vaø khuyeát ñieåm cuûa Marx ñaõ töøng ñöôïc nhieàu hoïc giaû phaân tích saâu roäng, neân chuùng toâi xin maïn pheùp khoâng laäp laïi nôi ñaây. Tuy nhieân coù moät ñieåm ñaùng nhaéc tôùi nôi ñaây, ñoù laø Marx vaãn chöa nhìn ra toaøn theå tính cuûa vaán naïn nhaân sinh. OÂng vaáp phaïm vaøo cuøng moät loãi laàm cuûa duy linh, duy taâm vaø duy vaät thuyeát khi oâng ñôn giaûn hoùa moïi vaán naïn vaøo moät khía caïnh cuûa con ngöôøi kinh teá. Khoâng caàn phaûi noùi, oâng töï maâu thuaãn khi oâng chuû tröông tính chaát toaøn dieän cuûa bieän chöùng vaø toaøn theå tính cuûa höõu theå, song phaàn khaùc, oâng laïi tuyeät ñoái hoùa vaán naïn kinh teá nhö thaáy trong nhöõng taùc phaåm veà cuoái ñôøi, ñaëc bieät trong Grundrisse (1856-1857) vaø Das Kapital (1867). Vì muïc ñích cuûa chöông naøy nhaém vaøo vai troø cuõng nhö vaán naïn cuûa con ngöôøi, chuùng toâi traùnh khoâng baøn theâm veà loãi maâu thuaãn cuûa Marx. Neáu chuùng toâi khoâng laàm, Marx ñaõ töøng yù thöùc veà khoù khaên treân, vaø oâng chuû tröông toaøn dieän tính cuûa con ngöôøi nhö caùc tröôøng phaùi Taân Marx ñaõ khaúng ñònh. Vaø nhö theá, vaán naïn kinh teá phaûi ñöôïc hieåu nhö laø moät sinh hoïat then choát, song khoâng phaûi duy nhaát vaø caên baûn nhaát cuûa nhaân loaïi.

Nhö theá, chuùng ta phaûi chaáp nhaän moät caùi nhìn toaøn veïn hôn veà con ngöôøi, vaø tieáp theo, veà sinh hoaït cuûa nhaân loaïi, cuõng nhö veà nhöõng vaán naïn nhaân sinh. Con ngöôøi chæ coù theå hieåu ñöôïc trong toaøn theå tính cuûa mình maø thoâi. Do vaäy, ñeå coù moät loái nhìn chaân thöïc, chuùng ta phaûi tìm ra toaøn dieän tính cuûa con ngöôøi, luoân haïn höõu trong taát caû moïi sinh hoaït cuõng nhö trong moïi vaán naïn cuûa nhaân sinh. Nôi ñaây, chuùng toâi taïm theo Immanuel Kant nhìn toaøn theå tính cuûa con ngöôøi theo ba khía caïnh: tri thöùc, thöïc haønh vaø hy voïng. Leõ dó nhieân, chuùng toâi yù thöùc raèng, chæ nhìn con ngöôøi töø ba khía caïnh treân vaãn chöa ñuû. Song, ñeå deã thaûo luaän, vaø ñeå traùnh vaøo loãi giaûn hoùa maø Marx vaø caùc trieát gia tröôùc oâng ñaõ vaáp phaïm, chuùng toâi taïm nhìn toaøn theå tính theo loái nhìn ña dieän cuûa Kant.

3. Gioan-Phaoloâ II vaø Nhöõng Vaán Naïn Nhaân Sinh

3.1. Tha Hoùa, Vaät Hoùa vaø Vong Thaân

Vôùi Marx, vaø vöôït khoûi Marx, Giaùo chuû Gioan-Phaoloâ II nhìn con ngöôøi trong caùi toaøn theå tính cuûa noù. Vaø cuõng chính töø toaøn theå tính naøy, maø chuùng ta môùi nhaän ra ñöôïc nhöõng vaán naïn caên baûn cuûa con ngöôøi hieän ñaïi.

Ngay khi coøn laø moät thanh nieân vöøa xong ñaïi hoïc, Marx ñaõ nhìn ra moät vaán naïn quan troïng maø Hegel töøng phaùt hieän song khoâng phaùt trieån ñeán nôi ñeán choán; ñoù chính laø tình traïng dò hoùa cuûa con ngöôøi. Hegel laø ngöôøi ñaàu tieân phaân tích hieän töôïng dò hoùa naøy. Song oâng nhaàm laãn cho dò hoùa chæ laø quaù trình tha hoùa hay ngoaïi hoùa, vaø ñoù chæ laø moät sinh hoïat taát yeáu cuûa chuû theå trong quaù trình nhaän thöùc. Chuû theå baét buoäc phaûi ngoaïi hoùa ñeå coù theå töï yù thöùc. Ñoái vôùi Marx vaø Gioan-Phaoloâ II, dò hoùa dieãn taû söï maát yù thöùc, sa ñoïa, hay vong thaân cuûa con ngöôøi. Noùi moät caùch khaùc, dò hoùa ñoàng nghóa vôùi söï maát nhaân tính. Marx cho raèng tình traïng dò hoùa khoâng phaûi töï nhieân nhö Hegel nhaàm laãn. Con ngöôøi maát nhaân tính laø do nhöõng ñieàu kieän phi lyù ngoaïi taïi kinh teá, vaø söï thieáu yù thöùc, hay maát yù thöùc laø vì bò quaùng gaø bôûi caùc neàn yù heä nhö toân giaùo vaø chính trò. Theo Marx, chính caùc ñieàu kieän kinh teá, cuõng nhö quy luaät thò tröôøng tö baûn laø nhöõng vaán naïn then choát nhaát laøm con ngöôøi vong thaân, khoán cöïc. Chính nhöõng hoaït ñoäng nhö ñoåi chaùc, phaân coâng, ñòa toâ, cô khí hoùa, thò tröôøng hoùa... môùi noùi leân moät caùch roõ raøng tình traïng tha hoùa, hay dò hoùa cuûa con ngöôøi xaõ hoäi. Thöïc ra, Marx ñaõ chæ nhaän ñònh ñuùng moät phaàn naøo ñoù maø thoâi. Bôûi leõ, khi oâng gaït boû caùc khía caïnh khaùc cuûa nhaân sinh nhö ñaïo ñöc, hy voïng, hay quan hoaøi veà chung cöïc (ultimate concerns) cuûa con ngöôøi, vaø coi chuùng chæ laø phuï troäi, thì oâng ñaõ giaùn tieáp choái boû toaøn dieän tính cuûa con ngöôøi maø oâng töøng yù thöùc. Vaø leõ dó nhieân, oâng khoâng theå nhìn ra ñöôïc tính chaát ña dieän, hay toaøn dieän cuûa caùc vaán naïn nhaân sinh, nhaát laø vaøo thôøi kyø oâng hoaøn thaønh Tö Baûn Luaän.

Gioan-Phaoloâ II tuy khoâng gaït boû lyù thuyeát cuûa Marx, song ngaøi khoâng hoaøn toaøn nhaát trí vôùi taùc giaû cuûa Tö Baûn Luaän. Tröôùc heát, ngaøi coâng nhaän laø dò hoùa laø moät caên beänh traàm troïng cuûa thôøi ñaïi chuùng ta. Song hôn Marx, ngaøi nhìn ra söï nguy cô coù tính caùch toaøn dieän cuûa dò hoùa, cuõng nhö caùc hình thöùc khaùc bieät cuõng nhö bieán daïng cuûa noù. Gioan-Phaoloâ II theo loái phaân loaïi hoaït ñoäng con ngöôøi cuûa Marx ra thöôïng taàng vaø haï taàng, vaø nhaän ñònh laø baát cöù moät sinh hoaït naøo cuõng coù theå bieán theå laøm con ngöôøi vong thaân, voâ thöùc. Noùi caùch khaùc, söï vong thaân, voâ thöùc... ñöôïc bieåu hieän qua tình traïng thaát voïng (Entaøuschung), ngoïai taïi hoùa hay tha hoùa (objectification), dò hoùa (Entfremdung), vaø vaät hoùa (reification hay Verdinglichung). Nhöõng taâm thaùi vaø traïng thaùi treân phaûn aûnh moät con ngöôøi hoaøn toaøn ñaùnh maát chính mình, töø taâm thöùc chieàu saâu cho tôùi bình dieän ngoaïi taïi, töø nieàm tin toân giaùo cho tôùi yù heä chính trò, töø ñieàu kieän kinh teá tôùi quyeàn caên baûn laøm ngöôøi. Ñeå ñoäc giaû coù theå nhìn ra moät caùch roõ raøng quan ñieåm cuûa Gioan-Phaoloâ II, chuùng toâi xin maïn pheùp giaûi thích taâm thaùi, traïng thaùi cuõng nhö sinh hoaït bò dò hoùa, vaø vong thaân cuûa con ngöôøi nhö sau:

Chuùng ta thaát voïng khi (1) khoâng theå ñaït ñöôïc muïc ñích; (2) khi nhaän thöùc ñöôïc söï baát löïc cuûa chính mình; (3) khi yù thöùc ñöôïc söï caùch bieät baát khaû vöôït giöõa lyù töôûng vaø thöïc traïng; (4) khi nhaän ra höõu haïn tính (hay khi ñoái dieän vôùi caùi cheát); khi bò boû rôi... Moät tình traïng thaát voïng nhö treân khoâng chæ phaûn aûnh taâm linh, song sinh hoaït ña dieän, cuõng nhö öôùc voïng thaâm saâu cuûa con ngöôøi.

Dò hoùa (Entfremdung) noùi leân moät tình traïng, vaø moät taâm thaùi voâ thöùc, hay thaát thöùc cuûa baûn ngaõ. Trong moät taâm thaùi dò hoùa, töï ngaõ hay baûn ngaõ bò ñoàng hoùa vôùi ngoaïi giôùi, tha nhaân hay ngoaïi vaät. Hoaëc cöïc ñoan hôn, töï ngaõ hoaøn toaøn rôi vaøo tình traïng voâ thöùc. Theá neân, nhöõng caûm giaùc hay caûm töôûng nhö dò höông (fremd, strange, eùtrangeù... ñöôïc Albert Camus dieãn taû,) voâ thöùc, maùy moùc (trong phim Modern Times do Charlie Chaplin dieãn,) voâ hoàn, vaät vôø, noâ leä, thaàn töôïng hoùa vaät chaát (fetishism) hay thaàn töôïng hoùa con ngöôøi (idolization) noùi leân tình traïng dò hoùa, vong thaân naøy.

Vaät hoùa (Verdinglichung) laø tình traïng bieán chaát cuûa con ngöôøi. Con ngöôøi bò ñaùnh giaù nhö moät phaåm vaät, hay noùi ñuùng hôn, bò haï giaù thaønh moät söï vaät, bieán thaønh moät saûn phaåm do thò tröôøng ñònh ñoaït (Waren). Trong moät xaõ hoäi tö baûn, con ngöôøi khoâng coøn giaù trò töï thaân, song chæ ñöôïc chaáp nhaän trong moät heä thoáng giaù trò thöông maõi. Noùi caùch khaùc, con ngöôøi khoâng coøn nhaân caùch, vaø ñaùnh maät giaù trò linh thieâng. Ñieåm bi ñaùt laø, ngay caû khi yù thöùc ñöôïc traïng huoáng naøy, con ngöôøi vaãn khoâng theå giaûi phoùng khoûi maïng löôùi tö baûn. Noùi moät caùch khaùc, dò hoùa laø moät saûn phaåm taát yeáu noùi leân tình traïng bònh hoaïn cuûa xaõ hoäi tö baûn.

Trong toâng huaán Nhaân Coâng Luaän (Laborem Exercens), Gioan-Phaoloâ II coâng nhaän öu ñieåm cuûa Marx, cuõng nhö khaâm phuïc nhaõn quan saâu xa cuûa oâng. Ngaøi chia seû vaø aùp duïng loái phaân tích dò hoùa cuûa nhöõng ngöôøi theo Marx ñeå tìm hieåu nhöõng vaán naïn cuûa xaõ hoäi hieän ñaïi. Song cuøng moät luùc, ngaøi cuõng nhaän xeùt cho raèng Marx quaù cöïc ñoan khi oâng ñôn giaûn hoùa taát caû moïi vaán ñeà cuûa con ngöôøi vaøo trong vaán ñeà haï taàng kinh teá. Vaø nhö theá, Marx vaáp phaïm khieám khuyeát nhìn xaõ hoäi tö baûn moät caùch leäch laïc, phieám dieän. Ngaøi ñoøi hoûi phaûi coù moät nhaõn quan toaøn dieän hôn:

“Trong khi vaán naïn giai caáp ñöôïc coi nhö laø moät vaán ñeà then choát trong quaù khöù, thì vaøo thôøi ñaïi gaàn ñaây, vaán naïn mang tính chaát hoaøn vuõ caøng caàn phaûi ñöôïc nhaán maïnh moät caùch ñaëc bieät hôn. Chính vì vaäy maø chuùng ta khoâng chæ chuù troïng tôùi khía caïnh giai caáp, maø coøn phaûi ñeå yù nhieàu hôn tôùi söï baát bình ñaúng, baát coâng xaåy ra khaép nôi treân theá giôùi. Theá neân, traùch nhieäm thi haønh coâng lyù trong theá giôùi hieän ñaïi khoâng chæ nhaém vaøo taàm kích giai caáp, maø phaûi nhaém vaøo hoaøn vuõ.”

Nhaän ñònh nhö vaäy, Gioan-Phaoloâ II hieåu baát coâng, baát bình ñaúng, baïo löïc, ñeøn eùp, boùc loät... nhö laø nhöõng bieán daïng cuûa dò hoùa. Chuùng khoâng chæ laø saûn phaåm cuûa xaõ hoäi giai caáp, maø ñuùng hôn, laø caùi quûa taát nhieân cuûa con ngöôøi xaõ hoäi. Chính vì vaäy, ñeå coù theå hieåu nhöõng vaán naïn treân, chuùng ta khoâng ñöôïc pheùp töï haïn heïp trong coâng cuoäc phaân tích giai caáp maø thoâi, nhöng coøn phaûi tìm hieåu con ngöôøi toaøn dieän trong sinh hoaït coù tính chaát toaøn vuõ vaøo theá giôùi hieän ñaïi naøy.

Nhaän ra dò hoùa, vaät hoùa, vong thaân laø nhöõng caên beänh cuûa con ngöôøi trong xaõ hoäi tö baûn hieän ñaïi, Gioan-Phaoloâ II ñi tìm nguyeân nhaân gaây ra tình traïng vong thaân naøy. Theo ngaøi, dò hoùa, vong thaân, vaät hoùa khoâng phaûi laø saûn phaåm taát yeáu cuûa phaân coâng, giai caáp, hay sôû höõu nôi con ngöôøi nhö Marx töøng nhaän ñònh. Theo Gioan-Phaoloâ II, vong thaân, dò hoùa vaø vaät hoùa phaùt sinh töø (1) söï vieäc con ngöôøi thieáu yù thöùc, hay caùm caûnh hôn, töø tình traïng voâ thöùc veà chính caùi nguoàn goác cuûa mình. Noùi theo Heidegger, con ngöôøi queân khuaáy maát höõu theå (Seinsvergessenheit), hay theo thaùnh Augustin, con ngöôøi ñaùnh maát thaàn tính; vaø (2) söï kieän con ngöôøi hieän ñaïi töø choái tham döï vaøo chöông trình taùc taïo vaø cöùu chuoäc chung cuûa nhaân loaïi maø Thieân Chuùa ñaõ töøng môøi goïi.

3.2. Vaán Naïn Höõu Theå

Neáu dò hoùa laø moät vaán naïn then choát cuûa con nguôøi hieän ñaïi, vaø neáu dò hoùa cuõng laø moät nan giaûi cuûa xaõ hoäi, thì chuùng ta coù theå xaùc quyeát laø, moät khi dò hoùa (vong thaân, vaät hoùa) ñöôïc giaûi quyeát, xaõ hoäi cuûa chuùng ta seõ ñöôïc giaûi phoùng, vaø moãi ngöôøi trong chuùng ta cuõng seõ ñaït ñöôïc haïnh phuùc vónh cöûu. Marx töøng coù moät aûo töôûng nhö vaäy, khi oâng tìm caùch thay ñoåi ñieàu kieän saûn xuaát, söûa laïi theå cheá thò tröôøng, baõi boû quan nieäm baùi vaät (fetishism), tieâu huûy quyeàn tö höõu cuõng nhö phöông theá phaân coâng. Bôûi leõ, theo oâng, taát caû nhöõng ñieàu kieän treân laø nguyeân nhaân taát yeáu cuûa dò hoùa, vaät hoùa vaø vong thaân. Theá neân, theo Marx, chæ trong moät xaõ hoäi voâ giai caáp (hay voâ saûn, proletariat), moät xaõ hoäi coâng baèng, bình ñaúng, trong ñoù moãi ngöôøi ñeàu ñaït ñöôïc nhu yeáu phaåm tuøy theo khaû naêng cuûa moãi ngöôøi, thì luùc ñoù con ngöôøi môùi coù theå töï giaûi thoaùt khoûi tình traïng dò hoùa.

Thöïc ra, kinh teá tuy laø moät hoaït ñoäng toái caên baûn cuûa haï taàng cô caáu, vaø tuy thaûm caûnh vaät hoùa laø moät haäu quaû taát yeáu cuûa loái kinh teá tö baûn, song giaûi quyeát ñöôïc nhöõng khoù khaên kinh teá cuõng chöa coù nghóa laø coù theå giaûi quyeát ñöôïc vaán naïn dò hoùa vaø vaät hoùa. Ngöôïc laïi, nhö chuùng ta thaáy trong theá giôùi hieän ñaïi, tuy kinh teá tieán boä, song vaán naïn vaät hoùa caøng ngaøy caøng traàm troïng hôn. Noùi caùch khaùc, dò hoùa phaûn aûnh moät nguy cô coù tính caùch toaøn dieän maø baát cöù moät giaûi ñaùp kinh teá, hay haï taàng kieán truùc naøo, cuõng khoâng theå giaûi quyeát noåi. Ñaây laø moät trong nhöõng lyù do chính maø Gioan-Phaoloâ II nhaán maïnh khi pheâ bình lyù thuyeát xaõ hoäi cuûa coäng saûn. Thöïc vaäy, moät neàn kinh teá laønh maïnh chæ coù theå baûo toaøn cuoäc soáng vaät chaát, hoaëc cuøng laém, coù theå giuùp chuùng ta tieán boä (progress). Song noù khoâng nhaát thieát laøm chuùng ta phaùt trieån hay thaêng tieán (development).

Khi pheâ bình khuyeát ñieåm cuûa Marx, cuõng nhö cuûa chuû nghóa tö baûn, Gioan-Phaoloâ II muoán nhaán maïnh ñeán khía caïnh höõu theå hoïc töøng bò hai chuû nghóa treân queân laõng hay gaït boû. Theo ngaøi, thaûm kòch vaät hoùa trong thò tröôøng hay coâng xöôûng bieåu taû moät dò hoùa khaùc, caên baûn hôn; ñoù chính laø söï dò hoùa cuûa höõu theå, hay söï vong thaân. Maø vong thaân töùc ñaùnh maát yù nghóa cuûa con ngöôøi, töùc maát haún muïc ñích cuûa leõ soáng. Moät dò hoùa höõu theå nhö vaäy seõ gaây leân baát coâng, voâ ñaïo, maát nhaân caùch, voâ lieâm sæ nôi moãi ngöôøi, trong khi baát chính, baát bình ñaúng, thieáu coâng baèng, phaân chia giai caáp, ñaëc quyeàn, maát töï do, maát quyeàn laøm ngöôøi trong xaõ hoäi. Ngaøi vieát:

“Söï taêng gia hoùa vaät vaø phuïc vuï, töï chuùng khoâng laøm con ngöôøi phaùt trieån, bôûi vì moät phaùt trieån ñích thöïc phaûi coù moät neàn ñaïo ñöùc höôùng daãn, vaø phaûi höôùng tôùi söï thieän haûo chaân thöïc cuûa nhaân loïai.”

Chính vì theá, chæ khi naøo coù moät söï giaûi phoùng toaøn dieän coù theå khoâi phuïc laïi yù thöùc, giaù trò cuõng nhö yù nghóa cuûa con ngöôøi, luùc aáy dò hoùa môùi coù theå tieâu tan. Krucina nhaän ñònh veà yù kieán cuûa Gioan-Phaoloâ II nhö sau:

“Khoâng chæ theá, ngaøi coøn hieåu phaïm truø giaûi phoùng theo moät nghóa roäng hôn nöõa. Phaïm truø naøy khoâng chæ quy ñònh moät cuoäc giaûi phoùng treân bình dieän kinh teá vaø chính trò, maø coøn giaûi quyeát ñöa ñeán moät cuoäc giaûi phoùng noäi taïi cho con ngöôøi naèm treân bình dieän ñaïo ñöùc.”

Noùi toùm laïi, Gioan-Phaoloâ II chuù troïng moät caùch ñaëc bieät tôùi khía caïnh höõu theå hoïc cuûa con ngöôøi. Nhaân caùch luaän cuûa ngaøi ñöôïc xaây döïng treân neàn höõu theå hoïc naøy vaäy. Kowalczyk nhaän ñònh:

“Söï tieán boä kinh teá cuõng nhö chính trò laø nhöõng öu ñieåm laâu daøi cuûa con ngöôøi, nhöng chuùng khoâng ñoàng nghóa vôùi söï phaùt trieån nhaân caùch, vaø vôùi cuoäc giaûi phoùng nhaân loaïi.”

3.3. Vaán Naïn Taâm Linh

Thaät ra, vaán naïn höõu theå ñaõ töøng laø troïng ñieåm cuûa trieát hoïc hieän ñaïi. Song, Gioan-Phaoloâ II khoâng döøng laïi trong coâng vieäc phaân tích, bôûi vì ngaøi nhaän ra khieám khuyeát cuûa phöông phaùp giaûn hoùa (epoch, hay eidetic reduction) cuûa hieän töôïng hoïc. Khi caùc trieát gia aùp duïng phöông phaùp giaûn hoùa vaøo trong höõu theå hoïc, hoï ñaõ nhìn höõu theå nhö laø moät baûn theå (substantia), hay baûn chaát (essentia), hay nhö laø chính thaân xaùc (corpus) vaø nhö vaäy, hoï queân ñi con ngöôøi trung thöïc, bao goàm theå xaùc cuõng nhö taâm linh, soáng trong xaõ hoäi vaø laø moät thaønh vieân cuûa vuõ truï. Leõ dó nhieân, khi giaûn hoùa höõu theå vaø con ngöôøi toaøn dieän, hoï cuõng quy goïn taát caû moïi vaán naïn nhaân sinh vaøo trong moät vaán naïn duy nhaát cuûa höõu theå. Ñuùng ra, Gioan-Phaoloâ II khoâng phaûi laø ngöôøi ñaàu tieân nhaän ra toäi thieân traân (hay quaù ñôn sô) cuûa neàn hieän töôïng hoïc voâ thaàn. Chính nhöõng nhaø hieän töôïng hoïc saâu saéc nhö Martin Heidegger, Karl Jaspers, Gabriel Marcel cuõng ñaõ caûnh caùo vieäc laïm duïng hieän töôïng phaùp nôi nhöõng ngöôøi nhö Jean Paul Sartre. Heidegger pheâ bình Sartre chöa phaân bieät ñöôïc höõu tính (ontische) khoûi höõu theå tính (ontologische), hieän theå (Dasein) khoûi höõu theå (Sein), trong khi Marcel nhìn ra söï baàn cuøng cuûa Sartre khi ñoàng hoùa thò sinh (eâtre) vaø höõu sinh (avoir), töùc giöõa hai ñaëc tính hieän theå (existence töùc l'eâtre en tant qu'eâtre) vaø tieàm theå (l'eâtre en tant qu'avoir thaáy trong töï do phaùt trieån cuûa höõu theå.) Gioan-Phaoloâ II tieán theâm moät böôùc, toång hôïp quan nieäm höõu theå taïi theá (In-der-Welt-Sein) cuûa Heidegger vôùi quan nieäm tieàm naêng (in potentia) cuûa thaùnh Thomas Aquinas; quan nieäm nhaân caùch (Person) cuûa Max Scheler vôùi töï do tính trong trieát hoïc kinh vieän; quan nieäm cuûa Jacques Maritain veà söï phaùt trieån cuûa tri thöùc (les degreùes du savoir) vaø nhaân caùch nôi con ngöôøi; quan nieäm thaåm myõ vaø saùng taïo cuûa Roman Ingarden vôùi ñöùc tin Kitoâ giaùo veà vai troø tích cöïc cuûa con ngöôøi trong chöông trình saùng taïo vaø cöùu ñoä. Töø ñaây, ngaøi phaùt trieån neàn nhaân caùch höõu theå hoïc cuûa ngaøi nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc trong phaàn daãn nhaäp.

Trong Osoba i Czyn, Wojtyla nhaán maïnh ñeán söï caáu thaønh cuûa höõu theå qua tính chaát lieân ñôùi (solidarinos), vaø chæ qua lieân ñôùi höõu theå môùi xuaát hieän nhö moät nhaân caùch (persona). Noùi moät caùch khaùc, moät höõu theå töï thaân nhö thaáy trong trieát hoïc cuûa Nietzsche vaø Sartre khoâng phaûi laø moät höõu theå song chæ laø hieän theå, bôûi leõ hieän theå chöa phaûi laø moät nhaân caùch. Maø ñeå coù theå laø moät nhaân caùch, höõu theå phaûi phaùt hieän nhaân tính; song nhaân tính chæ coù theå, neáu noù ñöôïc xaùc ñònh bôûi xaõ tính (sociality), hay bôûi tính chaát caâu thoâng (communication), lieân ñôùi, traùch nhieäm vaø sieâu vieät (transcendence) cuûa con ngöôøi trong xaõ hoäi. Rieâng veà ñoäng tính sieâu vieät cuûa con ngöôøi, Wojtyla cho raèng ñoäng tính sieâu vieät goàm hai taùc ñoäng chính: taùc ñoäng thöù nhaát giuùp con ngöôøi nhaän ra nhaân vò trong chuû theå, vaø taùc ñoäng thöù hai khieán höõu theå yù thöùc ñöôïc chuû theå trong sinh hoaït lieân ñôùi. Chæ nhôø vaøo ñoäng tính sieâu vieät, maø chuû theå môùi höôùng veà caùc chuû theå khaùc, vaø nhôø vaäy, maø chuû theå coù nhaân caùch. Noùi caùch khaùc, chính nhôø vaøo ñoäng tính, con ngöôøi môùi coù theå phaùt trieån tôùi moät höôùng ñoä (horizon), hay moät theá giôùi taâm linh vieân maõn:

“Tröôùc heát, chuùng ta phaûi coâng nhaän laø baát cöù söï vaät naøo toàn taïi cuõng phaûi coù moät muïc ñích taùc ñoäng (ñoäng tính). Nhö theá, söï hieän sinh cuûa höõu theå hieän thöïc chính ôû trong caùi coäi nguoàn cuûa cuûa taùc ñoäng cuûa con ngöôøi. Höõu theå naøy (esse) xaùc ñònh (hieän theå), vaø do ñoù khoâng ñoàng nhaát vôùi hieän theå (suppositum), bôûi vì hieän theå chæ noùi leân moät khía caïnh naøo ñoù cuûa höõu theå maø thoâi.”

Ngaøi tieáp theo:

“Ngay caû hieän thöïc tính cuûa linh hoàn, cuõng nhö söï hieän thöïc cuûa söï lieân quan giöõa linh hoàn vaø theå xaùc... cuõng laø moät hieän thöïc coù tính chaát vöôït khoûi (theá giôùi) hieän töôïng vaø kinh nghieäm thöôøng tình.”

Khi trình baøy höõu theå trong toaøn dieän tính cuûa noù, Wojtyla ñaõ nhaän ra höôùng ñoä taâm linh, vaø nhö theá, ngaøi nghó, moät neàn höõu theå nhaân caùch luaän coù theå boå tuùc khieám khuyeát cuûa duy vaät khoa hoïc thuyeát cuûa Marx coi con ngöôøi chæ nhö laø keát caáu cuûa thöôïng taàng vaø haï taàng kieán truùc.

Noùi moät caùch cuï theå hôn, Wojtyla chuù troïng ñeán khía caïnh taâm linh maø con ngöôøi hieän ñaïi coá tình queân laõng. Maëc duø caùc taâm lyù gia ñaõ chuù troïng ñeán höôùng ñoä taâm linh, song taâm linh cuûa hoï laïi bò giaûn hoùa thaønh baûn naêng (phaùi phaân taâm cuûa Sigmund Freud), hay phaûn öùng (phaùi haønh vi thuyeát cuûa Herbert Spencer.) Leõ dó nhieân, khi coi taâm linh nhö laø baûn naêng hay phaûn öùng (maùy moùc), hoï khoâng theå giaûi thích ñöôïc sieâu vieät tính cuûa con ngöôøi. Hoï caøng khoâng theå hieåu noåi ñoäng tính thuùc ñaåy con ngöôøi thaêng tieán, phaùt trieån, tieán boä. Nguy hieåm hôn, hoï boùp meùo vaø haï caáp lòch söû cuûa con ngöôøi xuoáng thaønh moät lòch söû cuûa ñoäng vaät. Töông töï, khi nhìn con ngöôøi chæ töø moät khía caïnh duy vaät, hay duy sinh vaät (biological), hay duy lyù, hay duy taâm, chuùng ta khoù coù theå hieåu ñöôïc phöùc taïp tính, ña daïng tính, sieâu vieät tính, toång hôïp tính... trong moïi neàn vaên hoùa cuûa nhaân loaïi. Vaát boû chieàu kích taâm linh, baát cöù moät lyù thuyeát naøo, cho raèng khoa hoïc vaø hôïp lyù, cuõng seõ ñöa nhaân loaïi tôùi nhöõng nguy hieåm khaùc. Con ngöôøi hieän ñaïi ñoái dieän vôùi coâ ñôn, hö voâ, voâ nghóa... seõ chaúng coøn chi hôn laø chính söï tuyeät voïng, voâ höôùng, voâ voïng. Ñaây chính laø nhöõng vaán naïn maø Gioan-Phaoloâ II quy veà “chieàu kích xaõ hoäi, vaên hoùa vaø tinh thaàn cuûa con ngöôøi.” Ñaây cuõng laø ñieåm chính cuûa söù ñieäp Kitoâ maø Gioan-Phaoloâ II dieãn taû trong thoâng ñieäp Quan Hoaøi Xaõ Söï (Quaân Taâm ñeán Söï Vieäc Xaõ Hoäi), moät söù ñieäp veà nhaân caùch (human person), nhaân sæ (human dignity), ñaïo ñöùc, giaù trò caên baûn, vaø tính chaát lieân ñôùi cuûa con ngöôøi xaõ hoäi.

4. Töø Nhaân Chi Vò Chuû tôùi Nhaân Chi Vò Ñaïo

Trong phaàn naøy, chuùng toâi tieáp tuïc phaùt trieån quan nieäm nhaân chuû cuûa Gioan-Phaoloâ II, ñeå tìm laïi quan nieäm nhaân ñaïo trong Vieät trieát. Chuùng toâi raát caûm kích veà vieäc Gioan-Phaoloâ II nhaán maïnh ñeán ñoäng tính cuûa höõu theå thaáy trong hoïat ñoäng caáu thaønh xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. Tröôùc ñaây, chuùng toâi cuõng khaùm phaù ra moät loái suy tö töông töï trong Vieät trieát maø chuùng toâi taïm goïi laø sieâu vieät bieän chöùng. Döïa vaøo loái suy tö naøy, chuùng toâi trôû laïi, ñi tìm ñoäng tính cuûa xaõ hoäi Vieät, ñaõ vaø ñöông taùc ñoäng trong con ngöôøi Vieät. Keát tinh cuûa nhöõng hoaït ñoäng döïa treân ñoäng tính naøy laø moät xaõ hoäi khoâng xaây treân quan nieäm nhaân chuû song treân nhaân ñaïo. Trong phaàn naøy, chuùng toâi phaân tích hai loái caáu keát xaõ hoäi: nhaân chuû vaø nhaân ñaïo.

4.1. Nhaân Chi Vò Chuû

Nhö chuùng toâi ñaõ trình baøy, ñieåm xuaát phaùt cuûa neàn trieát lyù xaõ hoäi cuûa Gioan-Phaoloâ II laø con ngöôøi nhaân caùch, vaø neàn taûng cuûa noù laø höõu theå nhaân caùch luaän. Nhaân caùch noùi leân tính chaát xaõ hoäi, lieân ñôùi, traùch nhieäm, töông hoã nhöng vaãn giöõ ñöôïc caù tính rieâng bieät cuûa moãi ngöôøi. Moät quan nieäm nhö treân ñi ngöôïc chieàu vôùi con ngöôøi cuûa xaõ hoäi chuû nghóa vaø tö baûn thuyeát. Laøm theá naøo ñeå coù theå coù moät con ngöôøi xaõ hoäi nhöng caù bieät? Laøm theá naøo Gioan-Phaoloâ II coù theå giaûi quyeát ñöôïc tính chaát maâu thuaãn treân?

Thaät vaäy, Gioan-Phaoloâ II töøng maïnh lôøi caûnh caùo quan nieäm cho con ngöôøi nhö moät caù nhaân, thieáu quan hoaøi tha nhaân, ñaët lôïi töùc tö rieâng treân coâng ích, lôïi duïng, boùc loät tha nhaân ñeå coù theå ñaït ñöôïc lôïi töùc toái ña (maximum profits). Song ngöôïc laïi, tuy choáng laïi chuû thuyeát caù nhaân, ngaøi vaãn chuû tröông söï taùch bieät cuûa caù theå vaø tính chaát ñaëc thuø cuûa moãi ngöôøi (individual particularity). Caù theå noùi leân moät con ngöôøi töï chuû, nhöng khoâng phaûi laø moät ñôn vò coâ laäp. Caù theå chæ coù theå yù thöùc ñöôïc chuû theå tính cuûa mình qua sinh hoaït chung vôùi nhöõng caù theå khaùc. Noùi moät caùch chung, chæ nhôø vaøo sinh hoaït xaõ hoäi maø caù theå môùi coù theå phaùt trieån nhaân caùch (personality), vaø bieán thaønh nhaân vò (person). Moät con ngöôøi toaøn dieän do ñoù phaûi bao goàm hai baûn tính: xaõ tính (sociality) vaø caù tính (particularity). Vaø chæ nhö vaäy, chuùng ta môùi thaáy raèng “qua haønh ñoäng, nhaân caùch môùi phaùt hieän, vaø chæ qua con ngöôøi nhaân caùch chuùng ta môùi coù xaõ hoäi.” Noùi moät caùch khaùc, nhaân caùch bieåu taû con ngöôøi töï thöùc, moät con ngöôøi töï chuû; vaø töï thöùc khoâng chæ yù thöùc veà töï mình, song phaûi laø moät yù thöùc veà chuû theå haïn höõu trong hoã töông tính vôùi caùc chuû theå khaùc.

Nhö theá, chuùng ta thaáy moät khaùc bieät roõ reät giöõa quan nieäm veà nhaân caùch cuûa Gioan-Phaoloâ II vôùi quan nieäm nhaân baûn trong chuû thuyeát xaõ hoäi, vaø chuû nghóa caù nhaân cuûa xaõ hoäi tö baûn. Nhö chuùng toâi ñaõ giaûn löôïc qua, theo Marx, con ngöôøi töï baûn chaát phaûi laø con ngöôøi xaõ hoäi, maø yeáu tính cuûa xaõ hoäi chính laø coäng tính, hay coäng theå. Hieåu theo nghóa naøy, con ngöôøi coäng saûn baát coäng ñaùi thieân vôùi con ngöôøi caù nhaân cuûa tö baûn. Gioan-Phaoloâ II chaáp nhaän phaàn naøo quan nieäm cuûa Marx, khi ngaøi chæ trích con ngöôøi tö baûn thieáu traùch nhieäm ñoái vôùi nhaân loaïi vaø theá giôùi maø hoï ñöông soáng trong ñoù. Noùi moät caùch khaùc, con ngöôøi tö baûn chöa yù thöùc ñöôïc muïc ñích toái haäu cuûa sinh meänh, hoaëc neáu coù, thì thöôøng yù thöùc moät caùch sai laàm. Khi thôø kính tö baûn, coi noù nhö laø ñoäng tính, vaø muïc ñích cuõng nhö phöông tieän cuûa sinh meänh, con ngöôøi tö baûn ñaõ vaät hoùa chính mình. Hoï baùi vaät laøm chuû nhaân cuûa mình (fetishism). Ngöôøi tö baûn cuõng chöa nhaän ra ñöôïc raèng, yeáu tính cuûa mình khoâng phaûi döïa vaøo vaät chaát, song xaây treân yù thöùc laøm ngöôøi, giaù trò nhaân sinh, vaø xaõ tính. Quan nieäm naøy, thoïat nhìn, töông töï nhö caùi nhìn cuûa Marx nhaân baûn (hay thanh nieân Marx) trong caùc taùc phaåm Kritik der hegelschen Rechtsphilosophie (1843) hay Pariser Manuskript (1844). Tuy nhieân, neáu ñi saâu vaøo noäi dung cuûa Osoba y Czin, vaø nhaát laø cuûa Sollicitudo rei socialis, chuùng ta coù theå nhaän ra khaùc bieät giöõa Marx vaø Gioan-Phaoloâ II. Theo Gioan-Phaoloâ II, con ngöôøi nhaân baûn cuûa Marx vaãn coøn thieáu soùt: “Huaán ñaïo cuûa Giaùo hoäi nghieâm khaéc pheâ bình caû tö baûn thuyeát laãn coâng xaõ thuyeát cuûa chuû nghóa Marx.” Gioan-Phaoloâ II pheâ bình quan nieäm con ngöôøi nhaân baûn cuûa Marx nhö sau: Tröôùc heát, con ngöôøi cuûa Marx, tuy nhaân baûn hôn con ngöôøi tö baûn, song vaãn chöa nhaän ra muïc ñích toái haäu cuûa con ngöôøi vaø lòch söû. Muïc ñích toái haäu cuûa con ngöôøi khoâng phaûi laø moät xaõ hoäi voâ saûn (proletariat), cuõng khoâng phaûi laø phaù ñoå giai caáp, caøng khoâng phaûi laø taïo “moät xaõ hoäi coäng saûn”. Nhöõng muïc tieâu treân tuy quan troïng, song vaãn chöa phaûi laø neàn taûng cuûa xaõ hoäi vaø con ngöôøi. Muïc tieâu chính, caên baûn nhaát cuûa con ngöôøi chính laø söï hoaøn thaønh, vieân maõn cuûa con ngöôøi; ñoù laø giuùp con ngöôøi coù nhaân caùch. Chính vì ñaët tö baûn hay xaõ hoäi treân con ngöôøi, khoâng nhaän ra nhaân caùch maø caû hai xaõ hoäi tö baûn cuõng nhö coäng saûn coi thöôøng tính maïng, phuû ñònh töï do, choái boû quyeàn laøm ngöôøi theo ñuùng nghóa cuûa con ngöôøi. Neáu xaõ hoäi tö baûn coi ngöôøi chæ laø moät coâng cuï saûn xuaát hay moät ñoái töôïng tieâu thuï, thì xaõ hoäi chuû nghóa cuõng coi con ngöôøi nhö moät phöông theá cho muïc ñích xaõ hoäi. Noùi caùch khaùc, khi choái boû nhaân caùch, thì con ngöôøi caù nhaân hay taäp theå chæ coøn laø moät ñoái töôïng chöù khoâng phaûi laø moät chuû theå nöõa. Haäu quaû taát nhieân laø, moät khi con ngöôøi chæ laø coâng cuï, theá giôùi tö baûn khoâng muoán giaûi quyeát naïn ngheøo ñoùi, baàn cuøng, thaát nghieäp, baát coâng nöõa. Hoï caøng khoâng chuù yù ñeán ñoàng loaïi trong theá giôùi ñeä tam. Hoaëc neáu coù, thì hoï chæ nhìn ñoàng loaïi nhö moät ñoái töôïng saûn xuaát, tieâu thuï, hay trao ñoåi, ñeå roài hoï tìm ñuû caùch raát ö laø khoa hoïc ñeå boùc loät. Töông töï, moät khi coi xaõ hoäi hay taäp theå môùi laø chính chuû theå, vaø moät khi phuû nhaän moãi con ngöôøi nhö laø muïc ñích toái haäu, xaõ hoäi coäng saûn saün saøng aùp duïng moïi phöông theá ñeå ñaït tôùi moät cheá ñoä voâ saûn, ngay caû khi phaûi hy sinh con ngöôøi. Chuùng ta seõ khoâng ngaïc nhieân khi thaáy nhöõng ngöôøi nhaân danh chuû nghóa coäng saûn ñaøn aùp, haïn cheá töï do, ñoäc taøi, luõng ñoaïn, cöôùp quyeàn tö höõu, boùp meùo con ngöôøi. Noùi caùch khaùc, khi choái boû chuû nhaân tính cuûa con ngöôøi (nhaân chuû), caû tö baûn laãn coäng saûn ñaõ traéng trôïn vi phaïm nhöõng quyeàn lôïi caên baûn cuûa con ngöôøi (human rights), vaø phuû ñaïp nhaân phaåm cuûa hoï. Nhöõng cheá ñoä naøy laøm “con ngöôøi u uaát, thaát voïng, khoâng thieát tha vôùi sinh maïng, quoác gia, (vaø) tìm caùch troán thoaùt (di taûn). Ñoù laø moät loái töï troán traùnh ngay töï noäi taâm...”

4.2. Nhaân Chuû vaø Daân Chuû

Qua nhöõng pheâ bình treân, chuùng ta coù theå nhaän ra quan nieäm nhaân chuû cuûa Gioan-Phaoloâ II. Nôi ñaây chuùng toâi maïn pheùp baøn theâm veà öu ñieåm cuõng nhö khuyeát ñieåm trong quan nieäm nhaân chi vò chuû cuûa ngaøi. Töø moät loái suy tö ñoâng phöông, chuùng toâi nhaän ñònh nhö sau:

- Thöù nhaát, nhaân chuû (anthropo-cracy) khoâng ñoàng nghóa vôùi daân chuû (demo-cracy). Nhö chuùng toâi ñaõ nhaän ñònh trong phaàn thöù nhaát, quan nieäm nhaân chuû ñaõ töøng xuaát hieän ngay khi baét ñaàu coù con ngöôøi, trong khi quan nieäm daân chuû chæ phaùt xuaát gaàn ñaây vaøo theá kyû thöù 18, nhaát laø trong caùc taùc phaåm cuûa caùc trieát gia thôøi AÙnh Saùng nhö Francois Marie Arouet (M. de Voltaire) (1694-1778), Charles de Seùcondat de Montesquieu (1689-1755), vaø Jean-Jacques Rousseau (1712-1778). Thoaït nhìn, hai quan nieäm gaàn gioáng nhau. Caû hai ñeàu vò daân. Song neáu ñi saâu vaøo nguoàn goác cuõng nhö noäi dung, chuùng ta nhaän ra daân chuû, nhaát laø theå cheá daân chuû chæ noùi leân ñöôïc hình thöùc daân chuû maø thoâi. Taát caû moïi luaät leä, bao goàm hieán phaùp, hình luaät, daân luaät hay toå chöùc haønh chaùnh ñöôïc laäp ra khoâng phaûi ñeå giuùp ngöôøi daân laøm chuû, song chæ ñeå baûo veä hình thöùc daân chuû naøy vaäy. Noùi caùch khaùc, theå cheá daân chuû khoâng theå bieåu hieän ñöôïc baûn chaát vò chuû cuûa ngöôøi daân. Moät caùch cuï theå, xaõ hoäi daân chuû laø moät xaõ hoäi do ña soá cuûa caùc ñôn vò quyeát ñònh. Trong moät xaõ hoäi nhö vaäy, moãi coâng nhaân khoâng coù nghóa gì hôn laø moät ñôn vò voâ danh, moät con soá nhö haèng haø sa soá khaùc. Nhö moät con soá, ngöôøi daân chæ laø moät ñoái töôïng nhö baát cöù söï vaät naøo khaùc. Hoï deã bò thao tuùng, söû duïng hay mua baùn. Hoï chæ laø moät coâng cuï, vaø giaù trò coâng cuï cuûa hoï ñöôïc quyeát ñònh theo chaát löôïng. Phaåm tính cuûa con ngöôøi nhö moät höõu theå töï do, töï chuû hoaøn toaøn bò gaït boû. Keát quaû laø, khi chæ laø moät con soá, con ngöôøi khoâng coù caù tính ñoäc ñaùo, vaø leõ dó nhieân, khoâng coøn nhaân caùch nöõa. Moät khi thieáu yù thöùc töï thaân, moät khi chæ laø moät con soá voâ danh, moät ngöôøi voâ luaân khoâng khaùc chi baäc thaùnh nhaân, moät ngöôøi muø chöõ voâ hoïc khoâng khaùc chi baäc thöùc giaû, moät con ngöôøi maùy moùc cuõng chaúng coù giaù trò hôn moät con ngöôøi töï do, chuû ñoäng. Trong baát cöù moät cuoäc baàu cöû theo hình thöùc daân chuû naøo, chính nhöõng con soá voâ danh ñaõ quyeát ñònh daân chuû.

- Thöù ñeán, nhaân chi vò chuû chöa haún phaûn aûnh ñöïôc töï chuû tính cuûa con ngöôøi. Neáu trong quan nieäm nhaân chuû, töï do tính laø baûn tính cuûa con ngöôøi, thì trong moät cheá ñoä daân chuû, töï do mang moät yù nghóa haïn heïp cuûa coâng vieäc choïn löïa (baàu cöû) nhöõng ngöôøi (ñaïi bieåu), söï vaät... maø chuùng ta bò cöôõng eùp phaûi chaáp nhaän. Nôi ñaây, chuùng toâi xin baøn theâm veà söï khaùc bieät giöõa töï do tính trong nhaân chuû vaø choïn löïa trong cheá ñoä daân chuû. Trong quan nieäm nhaân chuû, töï do laø moät baûn tính baát khaû phaân ly vôùi con ngöôøi. Heidegger, ngöôøi ñöôïc coi nhö laø nhaø tö töôûng vó ñaïi nhaát cuûa theá kyû 20, ñaõ töøng nhaän xeùt moät caùch chí lyù nhö sau: “Töï do môùi chính laø baûn chaát cuûa chaân lyù.” Thöïc ra, Heidegger chæ toùm löôïc laïi tö töôûng cuûa caùc trieát gia cuûa thôøi AÙnh Saùng, nhaát laø cuûa Kant. Theo caùc trieát gia thôøi AÙnh Saùng, töï do tính ñöôïc bieåu loä trong cöôøng ñoä, vaø kích ñoä cuûa töï chuû tính (autonomy). Noùi caùch khaùc, con ngöôøi coù theå laøm chuû chính mình. Caøng töï chuû, con ngöôøi caøng khoâng bò baát cöù moät löïc löôïng ngoaïi taïi (theá giôùi, Thöôïng Ñeá, xaõ hoäi) hay noäi taïi (tình caûm, baûn naêng) naøo raøng buoäc hay quyeát ñònh. Kant dieãn taû töï chuû tính nhö sau:

“Caûm tính cuûa moät baûn theå mang tính chaát cuûa lyù tính chæ laø hieän theå. Tuy noù cuøng baûn theå, song laïi phaûi tuøy thuoäc quy luaät cuûa kinh nghieäm. Vaø nhö vaäy, caûm quan lyù trí phaùn ñoaùn chæ laø (phaûn aûnh) tha luaät (Hetereonomie). Ngöôïc laïi vôùi tha luaät, söï vöôït khoûi caûm quan cuûa cuøng baûn theå treân bieåu taû moät hieän theå theo quy luaät cuûa töï chuû (Autonomie) trong lyù trí, vöôït treân vaø hoaøn toaøn ñoäc laäp vôùi nhöõng ñieàu kieän döïa treân kinh nghieäm.”

Töø moät suy nieäm nhö vaäy, Kant quaû quyeát:

“Töï chuû trong yù chí laø nguyeân lyù duy nhaát cho taát caû moïi quy luaät ñaïo ñöùc cuõng nhö nghóa vuï phuø hôïp vôùi ñaïo ñöùc.”

Loái nhìn cuûa Kant vaãn tieáp tuïc aûnh höôûng tôùi neàn trieát hoïc hieän ñaïi. Nhöõng tröôøng phaùi nhö hieän sinh, vaø haäu hieän ñaïi thuyeát, tuy choáng Kant, song laïi baùm saùt vaøo quan nieäm töï do theo nghóa töï chuû cuûa oâng.

Trong truyeàn thoáng Kinh vieän, vaø ngay cuûa Nho giaùo, moät quan nieäm töï chuû nhö Kant chuû tröông, xem ra thieáu thöïc tieãn, vaø coù veû ngöôïc laïi vôùi coäng theå tính cuûa con ngöôøi. Neáu Giaùo hoäi (Ecclesia) töï mình laø moät coäng ñoàng (communitas) xaây döïng treân coäng theå (substantia christiana) laø chính Kitoâ, vôùi moät coäng tính (töùc baûn chaát baùc aùi, essentia caritas), vaø tính chaát coäng thoâng (communio), thì baát cöù moät chi theå naøo cuõng khoâng theå hoaøn toaøn ñoäc laäp khoûi thaân theå. Bôûi leõ, moät khi taùch rôøi khoûi thaân theå, “chi theå seõ khoâ heùo”. Töông töï, moät con ngöôøi hoaøn toaøn töï chuû seõ khoâng coøn tính chaát coäng thoâng, maát coäng tính, vaø khoâng tuøy thuoäc vaøo coäng theå nöõa. Töø moät neàn thaàn hoïc nhö vaäy, Gioan-Phaoloâ II hieåu xaõ hoäi nhö moät coäng ñoàng döïa treân coäng theå (Thieân-Nhaân tính) vaø coäng tính (baùc aùi), mang hoaït ñoäng coäng thoâng. Nhö laø moät phaàn töû trong xaõ hoäi, chuùng ta phaûi chaáp nhaän tha nhaân nhö laø chính baûn ngaõ (luaät baùc aùi), maø coøn hôn theá, chính qua tha nhaân chuùng ta môùi yù thöùc ñöôïc baûn ngaõ; chính qua con ngöôøi taïi theá chuùng ta môùi nhìn ra ñöôïc thieân tính (nguï ngoân ngöôøi phuù hoä trong ngaøy phaùn xeùt). Khi chaáp nhaän coäng theå, coäng tính vaø coäng thoâng, chuùng ta cuõng phaûi chaáp nhaän laø lieân chuû theå tính (inter-subjectivity), hay hoã veä chuû theå (inter-subjects), môùi chính laø neàn taûng cuûa xaõ hoäi; vaø do ñoù chæ coù töï do trong töông quan, chöù khoâng phaûi laø töï chuû nhö caùc trieát gia thôøi aùnh saùng laàm töôûng. Töï do trong töông quan môùi laø baûn tính cuûa con ngöôøi xaõ hoäi. Noùi moät caùch, nhaân chi vò chuû phaûi ñöôïc hieåu theo maïch vaên cuûa lieân chuû theå: con ngöôøi laø chuû theå trong töông quan vôùi caùc chuû theå khaùc; laø chuû theå phaân höôûng coäng theå, vaø coù hoaït ñoäng coäng thoâng.

Trong heä thoáng ñaïo ñöùc hoïc cuûa Nho giaùo, chuùng ta cuõng nhaän thaáy moät quan nieäm nhaân chi vò chuû töông töï. Taát caû moïi quy luaät, loái soáng, toå chöùc sinh hoaït ñeàu ñöôïc xaây döïng treân luaät töông quan cuûa chuû theå. Tam cöông vaø nhaát laø nguõ thöôøng laø nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc xaây döïng treân moái töông quan naøy. Loái suy tö töông quan naøy cuõng thaáy trong sinh hoaït cuûa con ngöôøi trong thieân nhieân. Töông quan giöõa con ngöôøi vôùi trôøi, vôùi ñaát cuõng ñöôïc hieåu theo maãu töông quan cuûa con ngöôøi: “Trung giaõ giaû, thieân haï chi ñaïi baûn ngaõ; hoøa giaõ giaû, thieân haï chi ñaït ñaïo giaõ. Trí trung hoøa, thieân ñòa vò yeân, vaïn vaät duïc yeân.” Trong moät maïch vaên cuûa töông quan, thì baát cöù moät cheá ñoä töï xöng laø daân chuû phaûi laø moät cheá ñoä do chính con ngöôøi tích cöïc tham gia, vôùi tinh thaàn hoã töông vaø quyeát ñònh phuø hôïp vôùi coäng tính vaø coäng theå, cuõng nhö aùp duïng phöông theá coäng thoâng. Neáu hieåu nhö vaäy thì theå cheá hình thöùc daân chuû theo maãu möïc cuûa xaõ hoäi Taây phöông hieän ñaïi vaãn chöa theå hieän ñöôïc caùi ñaïo nhaân chi vò chuû. Nôi ñaây, chuùng ta thaáy coù nhöõng ñieåm töông ñoàng giöõa tö töôûng nhaân chuû cuûa Gioan-Phaoloâ II vaø ñaïo nhaân chuû cuûa Nho giaùo.

- Thöù ba, quan nieäm nhaân chuû ñöôïc xaây döïng treân phaåm tính chöù khoâng treân löôïng tính. Noùi caùch khaùc, ñaïo ñöùc tính cuûa con ngöôøi laø moät ñaëc tính thieát yeáu cuûa nhaân chuû. Moät con ngöôøi voâ ñaïo khoâng khaùc chi suùc vaät. Noùi caùch khaùc, con ngöôøi ñaïo ñöùc laø con ngöôøi nhaân caùch (Gioan-Phaoloâ II), phaåm caùch (Nho giaùo); töùc con ngöôøi yù thöùc ñöôïc töï do tính trong töông quan, yù thöùc ñöôïc chuû theå tính trong lieân chuû theå. Chæ trong nghóa naøy maø chuùng ta môùi coù theå hieåu ñaïo quaân töû, ñaïo thaùnh nhaân. Trong Luaän Ngöõ vaø Trung Dung, quaân töû khoâng phaûi laø saûn phaåm cuûa xaõ hoäi phong kieán, song laø bieåu töôïng cuûa moät neàn nhaân chuû. Ngöôøi quaân töû, hay thaùnh nhaân noùi leân coäng tính, coäng thoâng vaø coäng theå: hoøa hôp vôùi moïi ngöôøi nhöng khoâng laäp beø laäp ñaûng: “Quaân töû caêng nhi baát tranh, quaàn nhi baát ñaûng.”

4.3. Nhaân Chi Vò Ñaïo

Thoaït nhìn, chuùng ta thaáy coù khaù nhieàu ñieåm töông ñoàng giöõa quan nieäm nhaân chuû cuûa Gioan-Phaoloâ II vaø ñaïo nhaân chuû cuûa Nho giaùo. Tuy vaäy, neáu chæ nhìn vaøo nhöõng ñieåm töông ñoàng, chuùng ta vaãn chöa ñuû döõ kieän ñeå ñi tôùi moät keát luaän veà giaù trò cuûa hai neàn tö töôûng treân. Caâu hoûi chuùng toâi ñaët ra nôi ñaây, ñoù laø moät quan nieäm nhaân chuû coù ñuùng laø nhaân chuû hay khoâng; hay chæ laø vò Chuû hoaëc laø daân chuû ? Vaø neáu ñích thöïc laø nhaân chuû, thì nhaân chuû vaø daân chuû coù chi khaùc bieät? Cuõng nhö öu vaø khuyeát ñieåm cuûa moät neàn nhaân chuû ñoù ra sao, nhaát laø trong moät xaõ hoäi maø quan nieäm daân chuû coøn töông ñoái xa laï?

Khi ñaët ra nhöõng caâu hoûi treân, chuùng toâi muoán phaûn tænh vaø pheâ bình quan nieäm nhaân chi vò chuû cuûa Gioan-Phaoloâ II vaø caû cuûa Nho giaùo. Theo thieån kieán cuûa ngöôøi vieát, tuy nhaân chuû hay hôn daân chuû nhö chuùng toâi phaân tích ôû ñoaïn treân, song vaãn coøn vöôùng vaøo moät soá khieám khuyeát. Khuyeát ñieåm chính khoâng phaûi vì nhaân chuû chæ laø moät quan nieäm, thieáu moät hình thöùc, neân raát deã bò laïm duïng. Nhöõng quan nieäm nhö “thieân töû”, hay “ñaáng ñaïi dieän” cuûa Thieân Chuùa, hay “ngöôøi ñaïi bieåu cuûa Kitoâ” (alter Christus)... maëc duø phaùt xuaát töø nguyeân lyù daân chuû “yù daân laø yù Trôøi”, “taát caû moïi ngöôøi ñeàu laø con Thieân Chuùa”... nhöng, tieác thay, ñaõ phaûn ngöôïc laïi chính nhaân chuû. Lyù do, moät phaàn vì thieáu moät hình thöùc vaø phöông theá daân chuû (tröng caàu daân yù, baàu phieáu, choïn ngöôøi, vaân vaân,) song moät phaàn khaùc maø khuyeát ñieåm chính laø nhaân chuû töï noù chöa ñuû dieàu kieän ñeå ñaùng laøm nguyeân lyù. Theo thieån kieán cuûa chuùng toâi, khoâng phaûi nhaân chuû song nhaân ñaïo môùi coù theå laø nguyeân lyù cuûa moät neàn trieát lyù xaõ hoäi. Thôøi Nghieâu vaø Thuaán, tuy khoâng toå chöùc baàu cöû, cuõng khoâng coù tröng caàu daân yù, song hai vua tuyeån choïn nhöõng ngöôøi coù theå ñaïi bieåu cho daân, maø ñaïi bieåu töùc thaáu hieåu yù daân, vaø thöïc thi “daân chi sôû duïc, haõn taïi ngoä taâm”. Khi ñöùc Kitoâ choïn ngöôøi keá vò, ngaøi choïn moät ngöôøi yeâu Chuùa thöông ngöôøi, chöù khoâng phaûi moät ngöôøi taøi gioûi, can ñaûm, thoâng thaùi. Chính vì theá, chuùng toâi ñeà nghò nhaân ñaïo boå tuùc cho nhaân chuû.

Ñeå giaûi thích lyù do taïi sao chuùng toâi chuû tröông raèng nguyeân lyù cuûa nhaân chuû vaø daân chuû phaûi ñaët treân nhaân ñaïo, ñoaïn naøy seõ baøn töø ba khía caïnh: vò chuû hay chuû theå baûn vò, vò ñaïo hay chuû ñaïo vaø vò nhaân hay chuû nhaân.

4.3.1 Vò Chuû hay Chuû Theå Baûn Vò

Trong thuyeát nhaân chuû cuûa Gioan-Phaoloâ II ñaët treân neàn taûng sieâu hình cuûa höõu theå nhaân caùch, con ngöôøi chaân thöïc ñöôïc xaùc ñònh bôûi caùc baûn chaát töï do, töï chuû, vaø nhaát laø bôûi söï tham döï vaøo chöông trình saùng taïo vaø cöùu chuoäc cuûa Thuôïng Ñeá. Nhö theá, con ngöôøi khoâng chæ laø moät thuï taïo (vaät theå), song coøn saùng taïo (thieân tính); khoâng chæ laø moät caù nhaân, song coøn tham döï vaøo chöông trình vaø lòch söû nhaân loaïi (ñoù laø con ngöôøi xaõ hoäi.) Theá nhöng, con ngöôøi luoân bò haïn cheá bôûi chính baûn tính thuï taïo cuûa mình. Noùi caùch khaùc, nhaân tính, vaø thieân tính khoâng phaûi do chính con ngöôøi töï taïo, song ñöôïc phuù baåm bôûi Thöôïng Ñeá. Do ñoù, khi coi con ngöôøi nhö laø moät hình aûnh cuûa Thöôïng Ñeá (inago Dei), thì muïc ñích toái haäu khoâng phaûi laø con ngöôøi, song chính laø Thöôïng Ñeá. Moät con ngöôøi vieân maõn laø hình aûnh (image) phaûn chieáu (reflect, nhö trong göông soi) söï toaøn thieän, toaøn naêng vaø toaøn myõ cuûa Thöôïng Ñeá maø thoâi. Song cho duø gaàn vôùi Thöôïng Ñeá ñi nöõa, con ngöôøi vaãn chæ laø moät thuï taïo: ñöôïc taùc taïo, ñöôïc tham döï vaøo chöông trình quaûn trò theá giôùi, song chæ vôùi muïc ñích laøm vinh danh Thöôïng Ñeá. Chính vì laø con ngöôøi, neân khoâng theå töï chuû; chính vì chæ laø moät hình aûnh, chöù khoâng phaûi laø chính Thöôïng Ñeá, maø con ngöôøi yeáu ñuoái, thöôøng vaáp phaïm, khoâng theå phaûn aûnh trung thöïc ñöôïc söï toaøn thieän, toaøn myõ... cuûa Ngaøi. Söï nhaäp theá laøm ngöôøi cuûa ñöùc Kitoâ tuy khoâi phuïc ñòa vò cuûa con ngöôøi, song vaãn khoâng theå naâng con ngöôøi ngang haøng vôùi Chuùa. Söï cöùu chuoäc nhaân loaïi laø nhôø hoàng aân Thieân Chuùa, chöù khoâng phaûi do töï con ngöôøi.

Trong moät neàn thaàn hoïc nhö vaäy, con ngöôøi mang moät tính chaát phuï thuoäc, ñöôïc môøi goïi tham döï chöông trình cöùu ñoä. Nhö theá, con ngöôøi chöa bao giôø töï chuû. Noùi caùch khaùc, neàn thaàn hoïc cuûa Kitoâ giaùo, cuõng nhö cuûa Gioan-Phaoloâ II laø vò nhaân chöù chöa phaûi laø chuû nhaân, vò chuû (Chuùa, hay Thöôïng Ñeá) chöù khoâng phaûi laø töï chuû.

Song neáu chæ vò nhaân, thaàn hoïc cuûa Gioan-Phaoloâ II seõ maéc vaøo moät maâu thuaãn khoù coù theå thaéng vöôït: ñoù laø söï vieäc coâng nhaän baûn tính cuûa con ngöôøi laø töï do (töï chuû), song laïi khoâng töï chuû. Leõ dó nhieân, caùc nhaø thaàn hoïc vaø caû Gioan-Phaoloâ II ñaõ döïa vaøo lyù thuyeát principium participationis cuûa thaùnh Thomas Aquinas, cho laø chính taùc ñoäng cuûa con ngöôøi tham döï vaøo chöông trình cöùu roãi noùi leân tính chaát töï chuû cuûa mình. Thöïc ra, tham gia chöa noùi leân töï chuû. Chuùng ta phaûi chaáp nhaän laø, ngay caû taùc ñoäng tham gia vaøo nhieäm theå cuûa Kitoâ, vaøo chöông trình cöùu ñoä, cuõng khoâng phaûi do con ngöôøi coù theå töï quyeát. Con ngöôøi coù yù muoán, quyeát ñònh hay coù theå töø choái tham gia, song chính söï tham gia phaûi ñöôïc môøi goïi vaø chaáp nhaän.

Vì lyù do treân, nhaân chi vò chuû cuûa Gioan-Phaoloâ II khoâng hoaøn toaøn ñoàng nghóa vôùi quan nieäm nhaân chuû cuûa Nho giaùo. Trong Nho giaùo, con ngöôøi giöõ moät vai troø cuûa ñoàng chuû nhaân, gioáng nhö Trôøi vaø Ñaát. Noùi theo ngoân ngöõ thaàn hoïc Kitoâ giaùo, Trôøi, Ñaát vaø Ngöôøi (Thieân, Ñòa, Nhaân) hôïp thaønh tam vò nhaát theå (Trinity) hay ñaïo Tam Taøi. Söï noái keát naøy ñöôïc bieåu thò baèng söï ñoàng nhaát giöõa con ngöôøi vaø Trôøi, giöõa Trôøi vaø Ñaát, vaø giöõa Ñaát (Thieân nhieân) vaø ngöôøi. Theá neân, yù daân töùc yù trôøi, con ngöôøi nghe ñöôïc tieáng noùi cuûa Trôøi, con ngöôøi caûm thoâng ñöôïc Trôøi vaø Ñaát... Noùi toùm laïi, con ngöôøi nôi ñaây khoâng phaûi laø hình aûnh cuûa Trôøi, song ñoàng vò. Nhö vaäy, chuùng ta coù theå noùi, trong tö töôûng Ñoâng phöông, ñaïo nhaân chuû khoâng coù nghóa vò chuû (Thieân), song töï mình laøm chuû: “Thieân thoâng minh töï ngaõ daân thoâng minh, thieân minh uùy töï ngaõ daân minh uùy, ñaït vu thöôïng haï, kính tai höõu thoå.”

4.3.2. Vò Ñaïo hay Chuû Ñaïo

Trong nhaân caùch thuyeát cuûa Gioan-Phaoloâ II, con ngöôøi chaân thöïc ñöôïc ñònh nghóa theo baûn tính töï do, töï chuû, vaø nhaát laø theo thieân tính do Thöôïng Ñeá phuù baåm, cuõng nhö theo ñaëc aân ñöôïc tham döï vaøo chöông trình saùng taïo vaø cöùu chuoäc. Nhö chuùng toâi ñaõ trình baøy trong phaàn treân, moät loái nhìn nhö vaäy veà con ngöôøi khoâng theå chöùng minh ñöôïc ñaëc tính töï chuû, caøng khoâng theå noùi leân vai troø chuû nhaân (nhaân chuû) cuûa con ngöôøi. Noùi roõ hôn, neáu con ngöôøi khoâng phaûi laø chuû nhaân cuûa chính mình, thì vai troø chuû nhaân maø Thöôïng Ñeá giao cho chæ mang tính chaát quaûn nhieäm. Nhö laø moät quaûn nhieäm, con ngöôøi khoâng coù thaåm quyeàn ñònh ñoaït chính saùch, vaø ngay caû chính ñaïo soáng cuûa mình. Thöïc vaäy, ñaïo soáng laø do Thieân Chuùa vaø laø chính Thieân Chuùa. Chæ qua Ngaøi, vôùi Ngaøi vaø trong Ngaøi maø con ngöôøi môùi coù ñaïo soáng. Noùi caùch khaùc, con ngöôøi vò nhaân laø bôûi vò Ñaïo. Töø ñaây, ta nhaän ra söï khaùc bieät giöõ trieát lyù nhaân chuû vò Ñaïo cuûa Gioan-Phaoloâ II vôùi trieát lyù nhaân ñaïo cuûa Nho giaùo noùi chung, vaø cuûa Vieät nho noùi rieâng. Trong Vieät nho, ñaïo hay nhaân ñaïo laø con ñöôøng maø ñaõ laø ngöôøi thì taát phaûi theo. Nhaân ñaïo khoâng chæ laø con ñöôøng phaûi theo, maø coøn laø loái dieãn ñaït baûn tính cuûa con ngöôøi, vaø laø nguyeân lyù cho cuoäc soáng. Nhö theá, nhaân ñaïo cuõng laø ñaïo nhaân. Ñaïo nhaân coù nhöõng ñaëc tính sau: (1) Ñaïo nhaân laø loái soáng maãu möïc, quy phaïm xaây döïng treân baûn tính cuûa con ngöôøi (con ngöôøi sinh vaät vaø con ngöôøi xaõ hoäi taâm linh). (2) Ñaïo nhaân ñöôïc caáu taïo bôûi chính con ngöôøi töø nhöõng töông quan, nhöõng nhu caàu, lôïi ích trong xaõ hoäi. (3) Ñaïo nhaân do ñoù noäi taïi trong theá giôùi cuûa con ngöôøi, song ñoàng thôøi cuõng laø ñoäng löïc lieân keát con ngöôøi caáu thaønh xaõ hoäi. (4) Ñaïo nhaân mang tính caùch ñoøi buoäc, song ñaây laø söï töï ñoøi buoäc do chính töông quan con ngöôøi, chöù khoâng phaûi do moät ngoaïi löïc. Töø nhöõng khaùc bieät treân, chuùng ta coù theå noùi, nhaân chuû cuûa Vieät nho xaây döïng treân nhaân ñaïo, chöù khoâng phaûi töø Thieân Ñaïo.

4.3.3. Vò Nhaân hay Chuû Nhaân

Töông töï, moät ñieåm quan troïng trong hai neàn trieát lyù xaõ hoäi, ñoù laø tính caùch vò nhaân. Ñöùc Kitoâ nhaäp theá laøm ngöôøi, chòu töû naïn, vaø phuïc sinh... taát caû ñeàu laø vì con ngöôøi. Theo luaän lyù thoâng thöôøng, ñeå ñöôïc chính con Thieân Chuùa phuïc vuï vaø hy sinh, con ngöôøi giöõ moät ñòa vò toái quan troïng; con ngöôøi phaûi laø chuû nhaân. Song nhö chuùng toâi ñaõ phôùt qua trong ñoaïn treân, theo ñöùc tin Kitoâ giaùo, con ngöôøi chöa bao giôø laø chuû nhaân. Neáu ñöôïc hoàng phuùc chaáp nhaän laø con Thieân Chuùa, thì con ngöôøi cuõng chæ ñaïi dieän chöù chöa phaûi laø chuû. Leõ taát nhieân laø bôûi vì con ngöôøi khoâng coù Thieân tính. Chæ coù ñöùc Kitoâ môùi cuøng luùc coù Thieân tính vaø nhaân tính. Nhaän ñònh nhö vaäy, chuùng ta phaûi chaáp nhaän laø, ngay caû khi Gioan-Phaloâ II chuû tröông nhaân chi vò chuû, trieát hoïc cuûa ngaøi vaãn chæ laø vò nhaân maø thoâi. Khaùc bieät vôùi Kitoâ giaùo, Nho giaùo chuû tröông vò nhaân vaø chuû nhaân. Trong Töù Thö, nhöõng quan nieäm nhö “Thieân ñòa vaïn vaät chi boån daõ” ñaõ phaûn aûnh phaàn lôùn vuõ truï quan cuûa ñoâng phöông, vaø cuûa Vieät toäc. Töông töï, trong huyeàn thoaïi veà Baøn Coå, chuùng ta thaáy con ngöôøi giöõ moät chöùc vuï chuû nhaân: “Hoãn mang chi sô, vò phaân thieân ñòa, Baøn Coå thuû xuaát, thuûy phaùn aâm döông. Thieân khai ö tí, ñòa tòch ö söûu, nhaân sinh ö daân...”. Vai troø cuûa con ngöôøi khoâng mang tính chaát ñaïi dieän, song ñoàng haøng vôùi Trôøi vaø ñaát. Trong Trung Dung, cuõng coù nhöõng nhaän ñònh töông töï veà vai troø chuû nhaân uûa con ngöôøi: “quaân töû chi ñaïo, taïo ñoan hoà phu phuï.” Trong Tröông Töû, ta ñoïc: “Thieân ñòa döõ ngaõ tònh sinh.” Caû ngaøn naêm sau Khoång Töû, nhöõng ñoà ñeä cuûa Vöông Döông Minh vaãn giöõ laïi quan nieäm naøy. Tö Hoà phaùt bieåu: “Thieân ñòa ngaõ chi thieân ñòa. Bieán hoùa ngaõ chi bieán hoùa. Phi tha vaät daõ.”

Theá nhöng, tuy Nho giaùo chaáp nhaän con ngöôøi laø chuû nhaân, vaø coi vò nhaân nhö laø moät neàn daïo ñöùc. Song tieác thay, xaõ hoäi do Nho gia thoáng trò laïi vò vöông, vò chuùa vaø coi ngöôøi daân nhö coû, coâng cuï, suùc vaät. Treân thöïc teá, lòch söû cuûa xaõ hoäi Nho giaùo chöa bao giôø ghi laïi söï kieän ngöôøi daân laøm chuû. Ngöôïc laïi, cheá ñoä quan lieâu, heä thoáng xaõ hoäi phong kieán, loái phaân chia giai caáp syõ, noâng, coâng, thöông, söï vieäc thaàn thaùnh hoùa vua chuùa... chöùng minh moät caùch chua chaùt laø quan nieäm nhaân chi vò chuû cuõng nhö chính saùch thaân daân chæ xuaát hieän trong ñaàu oùc cuûa moät soá trieát gia, hay treân mieäng löôõi cuûa caùc nhaø “nho gaøn” maø thoâi.

5. Keát Luaän: Sieâu Vieät Tính, Nhaân Ñaïo vaø Vieät Trieát

5.1. Sieâu Vieät Tính

Vì phaïm vi haïn heïp cuûa tieåu luaän, chuùng toâi taïm khoâng ñi saâu vaøo vieäc so saùnh vaø ñaùnh giaù hai quan nieäm vò ñaïo vaø vò nhaân, nhaân chuû vaø nhaân ñaïo. Ñieåm maø chuùng toâi muoán nhaán maïnh nôi ñaây laø, tuy khaùc bieät, nhöng hai lyù thuyeát treân khoâng haún maâu thuaãn ñoái nghòch. Chuùng toâi cuõng khoâng cho raèng nhaân chuû coù theå taùch bieät khoûi nhaân ñaïo, hay vò chuû coù theå taùch rôøi khoûi vò ñaïo. Ngöôïc laïi, chuùng toâi thieát nghó, moät neàn daân chuû thieáu nhaân chuû, moät quan nieäm nhaân chuû khoâng xaây döïng treân nhaân ñaïo, khoâng theà ñöùng vöõng ñöôïc. Noùi caùch khaùc, ñeå coù theå coù moät cheá ñoä daân chuû trung thöïc, chuùng ta phaûi xaùc tín nhaân chuû, maø ñeå coù theå xaùc tín vai troø chuû nhaân cuûa con ngöôøi, chuùng ta phaûi tìm ra ñöôïc caùi ñaïo cuûa con ngöôøi.

Ñieåm maø chuùng toâi muoán nhaán maïnh nôi ñaây, chính laø ñoäng tính xaùc ñònh nhaân ñaïo. Chính ñoäng tính naøy khieán con ngöôøi sinh vaät bieán thaønh con ngöôøi nhaân caùch; con ngöôøi caù bieät nhaän ra mình trong coäng theå vôùi coäng tính cuûa con ngöôøi. Chuùng ta khoâng caàn phaûi laäp laïi nôi ñaây laø caû hai neàn trieát lyù xaõ hoäi cuûa Nho giaùo vaø cuûa Gioan-Phaoloâ II ñeàu nhaán maïnh ñeán caùi ñoäng tính sieâu vieät naøy cuûa con ngöôøi. Ñaây laø moät khaùm phaù raát quan troïng. Nôi ñaây, chuùng toâi xin pheùp ñi saâu vaøo moät vaøi khía caïnh cuûa ñoäng tính sieâu vieät maø chuùng toâi ñaõ töøng noùi ñeán döôùi quan nieäm sieâu vieät bieän chöùng.

Ñoäng tính sieâu vieät bao goàm (1) con ngöôøi luoân coù moät muïc ñích toái haäu, cuõng nhö caùc muïc ñích coâng cuï khaùc haàu coù theå ñaït tôùi muïc ñích toái haäu naøy. (2) Muïc ñích toái haäu laø chính söï vieân maõn, toaøn thieän, toaøn myõ, toaøn haûo (Kitoâ giaùo), toaøn phuùc (Aristotle), baát töû tröôøng sinh (Phaät giaùo, Ñaïo giaùo), hay thaùnh nhaân (Khoång giaùo). (3) Muïc ñích toái haäu naøy ñoàng baûn tính vôùi Thöôïng Ñeá (laø Ñaáng toaøn thieän, toaøn myõ, toaøn phuùc, toaøn haûo, toaøn naêng, toaøn trí, vónh cöûu.) (4) Con ngöôøi luoân vöôn tôùi, khoâng ngöøng tìm kieám, sieâu vöôït giai ñoaïn hieän taïi ñeå tieán veà muïc ñích toái haäu. (5) Tieán hoùa, tieán boä, phaùt trieån, vaên hoùa, vaên minh laø nhöõng töø ngöõ dieãn taû quaù trình höôùng veà vaø tìm kieám muïc ñích toái haäu naøy.

Neáu sieâu vieät tính hieåu theo nghóa treân, chuùng ta coù theå noùi, sieâu vieät tính naøy laø trung taâm cuûa nhaân ñaïo, noái keát con ngöôøi vôùi con ngöôøi, vaø thaêng hoùa con ngöôøi khieán con ngöôøi vöôn leân, ñoàng tính hoøa hôïp vôùi Trôøi vaø Ñaát. Sieâu vieät tính, hay sieâu vieät bieän chöùng laø caùi ñaïo (con ñöôøng, luaän lyù hay logos, logic) chæ cho chuùng ta caùi muïc ñích toái haäu (telos). Sieâu vieät tính cuõng laø ñoäng löïc (dunamos), tieàm taøng trong thaân theå vaø kyù öùc (baûn naêng, instinct) thuùc ñaåy chuùng ta tieán tôùi muïc ñích.

Neáu hieåu nhaân ñaïo nhö laø chính muïc ñích, laø con ñöôøng ñöa tôùi muïc ñích, vaø laø ñoäng löïc thuùc ñaåy, cuõng nhö laø phöông tieän ñeå ñaït tôùi muïc ñích, chuùng ta coù theå noùi, nhaân chuû chæ laø moät yù thöùc veà muïc ñích toái haäu; vaø ñoäng tính sieâu vieät bieåu taû loái suy tö, phöông caùch haønh ñoäng, taâm tö kyø voïng theo caùi ñaïo lyù laøm ngöôøi. Vaø nhö theá, ñieåm quan troïng hôn phaûi laø nhaân ñaïo, chöù khoâng phaûi laø daân chuû hay nhaân chuû. Hieåu nhö vaäy, chuùng toâi nhaän ñònh hai neàn trieát lyù xaõ hoäi cuûa Nho gia vaø cuûa Gioan-Phaoloâ II tuy chöa hoaøn toaøn vaïch ra ñöôïc nhaân ñaïo, nhöng ñaõ ñöa ra moät loái nhìn baét buoäc chuùng ta phaûi theo, môùi coù theå khaùm phaù ra nhaân ñaïo.

5.2. Suy Tö  Sieâu Vieät

Nhö ñaõ taïm nhaéc sô qua trong phaàn daãn nhaäp, muïc ñích cuûa tieåu luaän naøy laø, qua trieát lyù xaõ hoäi cuûa Gioan-Phaoloâ II vaø Nho gia, chuùng toâi tìm veà coäi nguoàn cuûa Vieät trieát. Sau khi ñaõ xaùc nhaän laø troïng taâm cuûa trieát lyù xaõ hoäi chính laø nhaân ñaïo, maø ñeå coù theå hieåu nhaân ñaïo, chuùng ta phaûi suy theo caùi ñaïo cuûa con ngöôøi. Vaäy thì trong ñoaïn keát naøy, chuùng toâi muoán ñaët laïi vaán ñeà laø coù phaûi ngöôøi Vieät chuùng ta suy tö theo caùi luaän lyù cuûa nhaân ñaïo hay khoâng?

Tröôùc heát, neáu hieåu nhaân ñaïo nhö caùi ñaïo laøm ngöôøi cuûa ngöôøi Vieät; vaø neáu loái suy tö cuûa ngöôøi Vieät theo luaän lyù cuûa sieâu vieät, nhö chuùng toâi ñaõ dieãn taû trong ñoaïn treân, thì, chuùng ta caàn phaûi minh xaùc moät soá nghi vaán nhö sau:

Luaän ñeà 1 : Thöù nhaát, con ngöôøi khoâng theå phaân chia, caøng khoâng theå baát ñoäng, cuõng caøng khoù coù theå ôû trong tình traïng voâ thöùc. Thöù tôùi, con ngöôøi luoân coù nhieàu muïc ñích, vaø tìm caùch ñaït tôùi nhöõng muïc ñích naøy. Hoï coù theå duøng lyù trí, caûm tình, hay baïo löïc, hay “pheùp laï”, hay doái traù ñeå daït tôùi muïc ñích. Song khoâng theå coù moät con ngöôøi voâ thöùc, voâ muïc tieâu... Thöù ba, muïc ñích naøy coù theå xa, gaàn, haïn heïp, quaûng baùc. Vieäc tìm kieám, choïn löïa, söû duïng phöông tieän (coâng cuï, kyõ thuaät) ñeå ñaït tôùi muïc ñích laø moät haønh vi theo lyù trí; vaø vieäc khaùm phaù ra nhöõng phöông theá, phöông tieän treân giaûi thích laøm con ngöôøi phaùt trieån; song chính söï choïn löïa, vaø tìm caùch ñaït tôùi muïc ñích môùi laøm con ngöôøi caøng trôû thaønh ngöôøi vieân maõn. Theá neân, tuøy theo söï vieäc nhaän ñònh muïc ñích, choïn löïa phöông theá cuõng nhö nhìn ñöôïc keát quaû, chuùng ta coù theå khaúng ñònh laø con ngöôøi coù theå thieáu yù thöùc, yù thöùc sai laïc, yù thöùc mô hoà, song khoâng theå ôû trong tình traïng voâ thöùc. Töø nhöõng suy tö treân, chuùng ta thaáy nhöõng loái suy tö nhò nguyeân (dualist), hay phaân tích (analytic), hay cöïc ñoan (radical) ñaõ khoâng nhaän ra tính chaát toaøn dieän cuûa con ngöôøi. Chuùng ta cuõng thaáy nhöõng lyù thuyeát cho con ngöôøi chæ laø maùy moùc (organism), hay laø moät vaät theå (organism), hay laø moät ñoái töôïng baát bieán (objects), hay laø moät ñôn vò trong taäp theå (collectivism)... ñaõ khoâng nhaän ra ñoäng tính sieâu vieät nôi con ngöôøi laøm con ngöôøi taùch bieät khoûi theá giôùi vaät theå hay ñoäng vaät. Chuùng ta cuõng coù theå phaùt hieän söï thieáu soùt cuûa caùc tröôøng phaùi cho raèng chæ coù hieän taïi, hieän sinh (existentialism), hay moät noäi theá (immanentism). Hoï queân raèng, moät khi con ngöôøi luoân coù nhöõng muïc ñích môùi, vaø luoân kyø voïng veà moät muïc ñích toái haäu, vaø moät khi ñoäng tính luoân sinh hoaït (activate), thì con ngöôøi khoâng theå khoâng nghó tôùi moät theá giôùi sieâu vieät trong ñoù con ngöôøi coù theå vieân maõn.

Luaän ñeà 2 : Söï phaùt trieån vaø tieán boä maø Gioan-Phaoloâ II töøng phaân tích, thöïc ra dieãn taû ñoäng tính sieâu vieät cuûa con ngöôøi theo haèng ñaïo (horizontal line) vaø tröïc ñaïo (vertical line). Haèng ñaïo dieãn taû höôùng tieán cuûa con ngöôøi tôùi nhöõng muïc ñích gaàn vaø tröïc tieáp tôùi thaân xaùc nhö soáng coøn, thöïc phaåm, nôi aên choán ôû, hay phöông theá... trong khi tröïc ñaïo chæ ra muïc ñích xa, hay toái haäu giuùp con ngöôøi vöôït khoûi tình traïng hieän taïi tieán veà moät theá giôùi vieân maõn.

Luaän ñeà 3 : Nhaân ñaïo phaûi döôïc hieåu theo con ñöôøng, muïc ñích, cuõng nhö yù thöùc töï taïi trong con ngöôøi, cuõng nhö ñoäng tính phaùt ñoäng vaø quy phaïm haønh vi cuûa chuùng ta, haàu ñaït tôùi muïc ñích. Noùi caùch khaùc, moät nhaân ñaïo nhö theá chæ coù theå nhaän ra trong töông quan cuûa con ngöôøi, trong söï coäng sinh vôùi theá giôùi töï nhieân, trong söï hoøa hôïp vôùi Trôøi vaø ñaát.

Luaän ñeà 4 : Neáu nhaân ñaïo chæ phaùt hieän trong töông quan, thì baát cöù moät quan nieäm naøo nhö vò nhaân, chuû nhaân cuõng noùi leân phaàn naøo, nhöng khoâng theå dieãn taû moät caùch troïn veïn nhaân ñaïo. Noùi caùch khaùc, vò nhaân, nhaân chuû phaûi ñöôïc hieåu vaø xaây döïng treân neàn taûng nhaân ñaïo. Baát cöù moät neàn trieát hoïc “daân chuû”, hay “nhaân chuû” naøo, baát cöù moät yù heä naøo töï khoe khoang laø “vò nhaân”, nhöng khoâng döïa treân nhaân ñaïo, seõ chæ laø nhöõng caâu quaûng caùo loá bòch. Vaø moät cheá ñoä nhö vaäy thöôøng bieán thaønh moät cheá ñoä ñoäc taøi, phi nhaân, ñaëc quyeàn.

Chuù thích: Phaàn thöù 4 cuûa tieåu luaän naøy vieát xong vaø trình baøy döôùi töïa ñeà “Deùmocratie ou Anthropocratie?” trong moät buoåi ñoái thoaïi Ñoâng Taây do Toøa Ñaïi söù Trung Hoa Daân Quoác taïi Toøa Thaùnh La Maõ, vaø Phaân Khoa Truyeàn Giaùo, Giaùo Hoaøng Ñaïi Hoïc Vieän Gregoriana ñoàng toå chöùc taïi Roma, 26. 11. 1999. Taùc giaû xin chaân thaønh caùm ôn baèng höõu, Giaùo sö Andrew Woznicki, Ñaïi Hoïc San Francisco, Myõ, ñaõ giuùp giaûi thích nhöõng taøi lieäu tieáng Ba Lan, nhaát laø taùc phaåm Osoba I Czyn cuûa Giaùo chuû Gioan-Phaoloâ II.

Gregoriana, 11. 1999

Thuïy Sôn Traàn Vaên Ñoaøn

Back to Vietnamese Missionaries in Asia Home Page