Vieät Trieát Luaän Taäp (Quyeån Thöôïng)
Truy Nguyeân Baûn Chaát Cuûa Vieät Trieát
Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn, Taiwan National University
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông V
Chöõ Meänh Trong Truyeän Kieàu
Quaù Trình Bieán Hoùa Cuûa Vieät Nho
1. Luaän ñeà cuûa Truyeän Kieàu:
Ñònh meänh vaø Tu taâm hay Sieâu vieät bieän chöùng?
1.1. Ñònh Meänh
Truyeän Kieàu khoâng phaûi chæ laø moät caâu truyeän cuûa moät ngöôøi thieáu nöõ taøi hoa Thuùy Kieàu, song laø moät tích söï (epic), hay noùi theo kieåu ngoân ngöõ cuûa haäu hieän ñaïi, moät tích truyeän (narrative) veà ñònh meänh cuûa con ngöôøi. Theá neân, chuùng ta khoâng laáy laøm laï khi Nguyeãn Du choïn Ñoaïn Tröôøng cuûa Thanh Taâm Taøi Nhaân, soaïn laïi vôùi töïa ñeà Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh. Soå ñoaïn tröôøng ghi cheùp vaø quy ñònh soá phaän con ngöôøi. Soå ñoaïn tröôøng khoâng phaûi chæ laø moät bieåu töôïng, vaø tích truyeän cuûa naøng Kieàu khoâng phaûi laø duï ngoân. Theo Nguyeãn Du, tích truyeän cuûa Thuùy Kieàu laø moät söï laäp laïi cuûa chính ñònh meänh. Ñoù chính laø moät quy ñònh, moät quy ñònh thaät söï, töøng ghi cheùp minh baïch trong moät caùi soå goïi laø ñoaïn tröôøng bôûi oâng Trôøi, maø con ngöôøi chuùng ta, duø taøi hoa tôùi ñaâu cuõng khoâng theå thay ñoåi. Thuùy Kieàu chæ laäp laïi Ñaïm Tieân, gioáng heät nhö Ñaïm Tieân chæ laø moät tích söï tieâu bieåu cho taát caû moïi soá meänh cuûa nhöõng kyø nöõ töông töï. Noùi theo ngoân ngöõ cuûa trieát gia Friedrich Nietzsche, ñònh meänh con ngöôøi laäp ñi laäp laïi trong voøng luaân hoài vónh cöûu (ewige Wiederkehr des Gleichen).
1.2. Bi Kòch cuûa Thaân Phaän Con Ngöôøi
Theá neân, trong tích truyeän, tính chaát bi ñaùt (tragic) cuõng nhö phi lyù (absurd) cuûa con ngöôøi ñöôïc Nguyeãn Du dieãn ñaït trong söï maâu thuaãn, hay trong bieän chöùng ñoái laäp giöõa taøi vaø meänh:
“Chöõ Taøi chöõ Meänh kheùo laø gheùt nhau,”
hay:
“Chöõ Taøi lieàn vôùi chöõ Tai moät vaàn.”
YÙ chí con ngöôøi, öôùc voïng töï nhieân cuûa chuùng sinh nhö tình aùi (Kim Troïng, Thuùc Sinh), cuõng nhö taøi hoa (Thuùy Kieàu), vaø quyeàn löïc (Töø Haûi) vaãn khoâng theå thaéng ñònh meänh: möu söï taïi nhaân song thaønh söï taïi thieân. Söï baát löïc cuûa con ngöôøi ñöôïc dieãn ñaït bôûi nieàm tin vaøo ñònh meänh laø moät söï bi ñaùt vöôït khoûi nhöõng bi thöông thöôøng nhaät. Tính chaát baát töï do cuûa thaân phaän laøm ngöôøi laø moät bi ñaùt vöôït xa caùi bi thaûm “thöôøng tình” cuûa con ngöôøi nhö: sinh, laõo, beänh, töû, töùc caùi nghieäp maø ñöùc Thích-Ca khaùm phaù tröôùc khi giaùc ngoä ñaïo. Thaät vaäy caùi nghieäp maø cuï Nguyeãn dieãn taû laø moät ñònh meänh bi ñaùt, vöôït khoûi luaät nhaân quaû thöôøng tình cuûa aùc giaû aùc baùo, töùc ñònh luaät maø Phaät giaùo xaùc tín nhö troàng döa ñaït döa, troàng ñaäu ñaït ñaäu. Do ñoù, ñoái vôùi cuï, söï vieäc chaáp nhaän ñònh meänh gioáng nhö haønh ñoäng chaáp nhaän moät ñieàu phi lyù maø con ngöôøi khoâng theå hieåu. Söï chaáp nhaän ñònh meänh khoâng theo luaän lyù cuûa nhaân quaû, song theo caùi ñaïo cuûa meänh, töùc phi lyù. Chính vì söï phi lyù cuûa meänh maø Nguyeãn Du, gioáng nhö Nietzsche, bieåu taû taâm tö cuûa oâng moät caùch vöøa phaãn uaát vöøa nhaãn nhuïc (ressentiment) qua mieäng Kieàu:
“Ñaõ mang laáy nghieäp vaøo thaân,”
hoaëc:
“Laøm thaân traâu ngöïa ñeàn nghì truùc mai.”
Nhöng khaùc vôùi oâng toå hieän sinh voâ thaàn, cuï Nguyeãn Du khoâng gaøo theùt ñoøi gieát Thöôïng Ñeá, cuï cuõng khoâng gioáng Cao Baù Quaùt maït saùt kieáp ngöôøi:
“Ba hoài troáng giuïc ñuø cha kieáp
Moät laùt göôm rôi ñeùo meï ñôøi.”
Cuï nhaãn nhuïc an phaän theo meänh:
“Cuõng ñöøng traùch laãn trôøi gaàn trôøi xa.”
Chính vì vaäy, naøng Kieàu cuûa Nguyeãn Du ñaõ khaùm phaù ra bí maät cuûa caùi meänh, ñoù chính laø thaân phaän laøm ngöôøi, ñoù chính laø ñònh meänh. Ñònh meänh naøy vöôït khoûi caùi nghieäp (Karma) cuûa Phaät giaùo. Noùi caùch khaùc, ñoù chính laø moät caùi nghieäp maø con ngöôøi coù theå thaéng vöôït. Caùi nghieäp maø cuï Nguyeãn noùi ñeán chính laø ñònh meänh: “Ñaõ mang laáy nghieäp vaøo thaân,” töùc chính höõu theå töï thaân cuûa mình.
1.3. Ñoàng Tính vaø Dò Tính trong Ñònh Meänh vaø Meänh
Thoaït nhìn, Nguyeãn Du moâ taû truyeän naøng Kieàu nhö laø moät tích truyeän, laäp laïi ñònh meänh cuûa Ñaïm Tieân. Maø ngay caû Ñaïm Tieân, theo cuï, cuõng chæ laø moät caâu truyeän maãu möïc (proto-type) cho nhöõng tích truyeän töông töï veà ñònh meänh:
“Vaâng trình hoûi chöõ xem töôøng,
Maø xem trong soå ñoaïn tröôøng coù teân.
AÂu ñaønh quûa kieáp nhaân duyeân,
Cuõng ngöôøi moät hoäi, moät thuyeàn ñaâu xa!”
Nhöng neáu Kieàu chæ laø moät söï laäp laïi cuûa Ñaïm Tieân, cuõng gioáng nhö Ñaïm Tieân chæ laø moät söï laäp laïi cuûa nhöõng kieàu nöõ taøi hoa khaùc nhö Taây Thi, Ñieâu Thuyeàn, Traàn Nguyeân Nguyeân vaân vaân, thì naøng Kieàu trong Nguyeãn Du ñaâu coù khaùc chi nhöõng quoác saéc giai nhaân khaùc. Thöïc ra, Ñaïm Tieân khoâng phaûi Thuùy Kieàu, cuõng nhö Taây Thi khoâng phaûi laø Ñieâu Thuyeàn. Töông töï, Phaïm Laõi khoâng gioáng Töø Haûi, maø Töø Haûi cuõng chaúng gioáng chi Haïng Voõ. Caùi cheát anh huøng cuûa moät Traàn Bình Troïng caøng khaùc xa caùi cheát ngu xuaån cuûa Töø Haûi, moät ngöôøi höõu doõng song daïi gaùi, thieáu tri, thieáu nhaân vaø voâ möu. Moät caùi cheát anh huøng song höõu doõng voâ möu cuûa Haïng Voõ cuõng khaùc haún vôùi caùi cheát khoân ngoan nhöng laõng nhaït cuûa Phaïm Laõi maø söï khoân ngoan cuûa Phaïm Laõi caøng khoâng bì ñöôïc vôùi nhöõng caùi cheát anh huøng cuûa Socrates hay cuûa Ñöùc Ki-Toâ.
Neáu Kieàu khoâng chæ laø moät söï laäp laïi chính ñònh meänh cuûa mình, vaäy thì Kieàu chæ laø moät söï taùi hieän döôùi nhöõng hình thöùc khaùc nhau, töùc theo luaät luaân hoài (Karma) maø cuï Nguyeãn duøng danh töø Phaät hoïc goïi laø caùi nghieäp. Hoaëc suy tö theo Arthur Schopenhauer, trieát gia ñaïi bieåu cuûa thuyeát bi quan, thì taát caû nhöõng tích truyeän cuûa Kieàu hay Ñaïm Tieân, thöïc ra chæ laø nhöõng bieåu töôïng (Vorstellungen) cuûa chính caùi meänh maø thoâi.
Song nhaän ñònh nhö vaäy töùc laø ñaõ choái boû tính chaát caù bieät cuûa naøng Kieàu. Thöïc ra, ñònh meänh maø cuï Nguyeãn Du muoán noùi, khoâng chæ laø moät bieåu hieän, hay caùi nghieäp, cuûa nhöõng ngöôøi nhö Kieàu hay Ñaïm Tieân. Caùi meänh maø Toá Nhö tieân sinh muoán dieãn ñaït chính laø ñònh meänh, hay thaân phaän laøm ngöôøi. Theá neân, “ñaõ mang laáy nghieäp vaøo thaân” ñoàng nghóa vôùi “ñaõ laø con ngöôøi, vaø nhö laø con ngöôøi.” Song, noùi theo Martin Heidegger, “con ngöôøi” chæ noùi neân ñoàng tính (Gemeinsamkeit) vaø nguyeân tính (Ursprunglichkeit) cuûa moät gioáng, moät loaïi, chöù khoâng theå xaùc quyeát söï ñoàng nhaát (unity), nhaát laø moät söï ñoàng nhaát theo löôïng tính cuûa chuùng ta. Noùi caùch khaùc, chuùng ta cuõng coù moät meänh töùc thaân phaän con ngöôøi (ñoàng tính), song meänh cuûa chuùng ta khoâng ñoàng nhaát (taøi nöõ Thuùy Kieàu khoâng phaûi laø kyø nöõ Ñaïm Tieân.)
Nhaän ñònh nhö vaäy, caùi höõu theå cuûa Kieàu laø moät höõu theå taùch bieät (distinct), vaø caù bieät (particular) khoâng hoaøn toaøn laäp laïi caùi ñònh meänh cuûa Ñaïm Tieân. Caùi höõu theå coù theå noùi leân ñoàng tính, song phaûn ñoái ñoàng nhaát, ñöôïc cuï Nguyeãn dieãn ñaït nhö ñònh meänh qua lôøi Ñaïm Tieân noùi vôùi Kieàu:
“Chò sao phaän moûng ñöùc daày,
Kieáp xöa ñaõ vaäy loøng naøy deã ai.”
Ñaây laø moät nhaõn quan veà ñònh meänh hoaøn toaøn khaùc vôùi loái nhìn thöôøng tình cuûa naøng Kieàu khi chöa töï giaùc:
“Ma ñöa loái, quûy ñöa ñöôøng,
Laïi tìm nhöõng choán ñoaïn tröôøng maø ñi.
Heát naïn noï ñeán naïn kia,
Thanh laâu hai löôït, thanh y hai laàn.”
Thöïc ra, ñònh meänh Kieàu, tuy naèm trong soå ñoaïn tröôøng, vaãn khoâng phaûi laø ñònh meänh cuûa Ñaïm Tieân nhö coâ Kieàu ngaây thô töøng hieåu laàm: “Cuøng ngöôøi moät hoäi moät thuyeàn ñaâu xa.” Ñònh meänh cuûa Kieàu naèm ngay trong tay naøng, töùc naèm ngay trong chöõ taâm cuûa naøng, töùc naèm ngay trong höõu theå töï thöùc cuûa naøng. Moät khi naøng khaùm phaù ra raèng “chöõ taâm kia môùi baèng ba chöõ taøi,” vaø moät khi naøng thöïc hieän chöõ taâm ñoù: “Moät nieàm vì nöôùc vì daân,” hay “baùn mình laø hieáu, cöùu ngöôøi laø nhaân,” thì chaéc chaén laø “taâm thaønh ñaõ thaáu ñeán trôøi,” vaø “ñoaïn tröôøng soå ruùt teân ra” ngay. Ñoù chính laø söï töï cöùu roãi qua quaù trình bieän chöùng cuûa lòch söû Kim Vaân Kieàu.
1.4. Dò Bieät vaø Quy Nguyeân hay töø Caù Meänh tôùi Ñònh Meänh
Neáu Thuùy Kieàu khoâng gioáng Ñaïm Tieân, neáu Ñaïm Tieân cuõng chæ laø moät ngöôøi taøi nöõ khoâng gioáng nhö nhöõng taøi hoa khaùc, vaäy thì khi nhaän ñònh Ñaïm Tieân nhö laø moät “kieåu maãu” cuûa ñònh meänh, cuï Nguyeãn hình nhö coù phaàn maâu thuaãn. Thoaït nhìn, chuùng ta coù caûm töôûng nhö theá. Song khi ñi saâu vaøo taâm tö cuûa cuï, chuùng ta khaùm phaù ra moät truï ñieåm giaûi thích söï töông quan, nhöng khoâng maâu thuaãn, giöõa ñoàng tính vaø caù bieät tính. Ñieåm naøy ñöôïc Heidegger goïi laø nguoàn, hay theo Nietzsche, ñoù laø quy nguyeân tính. Chính quy nguyeân tính naøy noùi leân thöïc tính (authenticity) cuûa höõu theå, ñoàng luùc cuõng laøm cho höõu theå phaùt hieän qua caù bieät tính. Chính vì vaäy maø hieän theå (hieän nghieäp) khoâng ñoàng nhaát vôùi tieàn nghieäp, vaø haäu nghieäp.
Khaùc vôùi thaùnh Augustin, ngöôøi töøng nhaän ñònh quy nguyeân tính tieàm aån trong chính Thöôïng Ñeá, quy nguyeân tính maø cuï Nguyeãn nhaán maïnh chính laø “thaân phaän con ngöôøi”, hay chính laø ñònh meänh. Ñoù chính laø “Heimat” hay “Queâ Höông”, “Ursprung” hay “Uyeân Nguyeân”, töùc coäi nguoàn cuûa höõu theå, noùi theo danh töø cuûa Heidegger. Vaäy thì, ñònh meänh khoâng phaûi laø thieân meänh, nhöng chính laø thaân phaän con ngöôøi. Maø thaân phaän con ngöôøi laø thaân phaän cuûa con ngöôøi luoân höôùng veà toaøn theå tính (Totality), hay khaùt voïng toaøn theå tính, gioáng nhö thaùnh Augustin töøng dieãn ñaït “donec requiescat in te” (cho tôùi khi taâm con yeân nghæ nôi Chuùa). Cuøng luùc ta cuõng nhaän ra chính söï thieáu soùt cuûa con ngöôøi. Noùi caùch khaùc, caùi meänh cuûa con ngöôøi chính laø söï vieäc con ngöôøi ñöông höôùng veà toaøn theå tính, ñöông noã löïc ñeå ñaït tôùi toaøn theå tính maø cuï Nguyeãn goïi laø chöõ taâm, töùc tam taøi, töùc toaøn theå.
Söï noã löïc naøy chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc nhôø vaøo chính ñoäng löïc hoaøn thaønh toaøn theå tính, ñoù laø taát caû nhöõng taøi naêng cuûa con ngöôøi. Khi keát luaän Truyeän Kieàu vôùi caâu:
“Thieän caên ôû taïi loøng ta,
Chöõ taâm kia môùi baèng ba chöõ taøi.”
Cuï Nguyeãn muoán dieãn ñaït ra thieát yeáu tính cuûa toaøn theå tính. Chæ coù con ngöôøi toaøn dieän, - moät tónh töø maø trieát gia ngöôøi Phaùp, oâng Jacques Maritain duøng ñeå dieãn ñaït con ngöôøi lyù töôûng -, môùi coù theå töï ñònh ñoaït ñöôïc chính lòch söû tính, töùc ñònh meänh cuûa mình. Vaäy thì chöõ taâm (töùc con ngöôøi) chæ coù theå hieän thöïc qua chính söï xuaát hieän cuûa toaøn theå tính trong lòch söû tính cuûa mình, töùc Tam taøi. Hoaëc noùi theo ngoân ngöõ cuûa Heidegger, caùi höõu theå chæ coù theå xuaát hieän qua chính lòch söû tính (Geschichtlichkeit) cuûa chính mình, töùc söï dieãn bieán cuûa hieän theå (Seiendes). Söï dieãn bieán naøy laø taát caû quaù trình cuûa lòch söû, töùc thaân phaän, töùc nghieäp cuûa con ngöôøi. Moãi thaân phaän hay moãi caùi taøi chæ laø moät hieän theå (Dasein), maø hieän theå naøy chæ coù theå tieán veà toaøn theå tính neáu noù naèm trong chính uyeân nguyeân cuûa höõu theå. Chính vì vaäy, caâu truyeän cuûa naøng Kieàu, theo trieát hoïc cuûa Heidegger, chæ laø moät haønh ñoäng töï khai môû (alhteia), töùc chaân tính (Wahrheit), cuûa höõu theå maø thoâi.
1.5. Quy Nguyeân Tính hay Thaân Phaän Con Ngöôøi
Söï thaát baïi cuûa Nguyeãn Du, ñöôïc phaûn aûnh qua söï thaát baïi cuûa naøng Kieàu, töùc laø chæ nhaän ra ñöôïc moät phaàn cuûa toaøn theå tính. Noùi caùch khaùc, cuï Nguyeãn chæ nhaän ra raèng, hieän sinh bò leä thuoäc vaøo thôøi gian vaø khoâng gian (Dasein), vaø chính vì vaäy maø khoâng phaùt hieän ra toaøn theå tính töùc quy nguyeân tính nhö cuï muoán trong phaàn keát luaän.
Quy nguyeân tính noùi leân chaân tính cuûa con ngöôøi, töùc höõu theå töï thaân. Höõu theå töï thaân, coù theå ñöôïc dieãn ñaït nhö laø con ngöôøi tam taøi, töùc homo sapiens, homo ludens vaø homo faber maø toâi taïm dòch laø trí nhaân, hí nhaân vaø coâng nhaân, töùc laø con ngöôøi trong toaøn theå tính.
Caùi toaøn theå tính vaø quy nguyeân tính naøy tuy chöa ñöôïc cuï Nguyeãn xaùc nhaän, song vaãn aån hieän trong loái tö duy cuûa cuï. Chính vì vaäy, maø chuùng ta nhaän thaáy raát nhieàu maâu thuaãn (contradiction) hay thieáu maïch laïc cuûa luaän lyù (inconsistent) trong Truyeän Kieàu. Thöïc theá, ngay caû khi Toá Nhö tieân sinh ñaõ töøng khaùm phaù söï lieân quan giöõa taâm vaø taøi, vaø taøi trong toaøn theå tính: “Chöõ taâm kia môùi baèng ba chöõ taøi,” cuï vaãn quy chöõ taâm veà vôùi chöõ thieân: “Taâm thaønh ñaõ thaáu ñeán Trôøi.” Coù leõ vì nhaàm laãn söû meänh vôùi söù meänh, nhö chuùng toâi seõ baøn tôùi trong phaàn 3, maø Toá Nhö tieân sinh ñaõ chöa giaùm ñi ñeán moät keát luaän theo ñuùng loái tö duy sieâu vieät bieän chöùng cuûa ngöôøi Vieät. Ñaây cuõng laø lyù do giaûi thích taïi sao cuï vaãn chöa hoaøn toaøn khaùm phaù ra con ngöôøi tam taøi, töùc con ngöôøi cuûa toaøn theå tính.
Chính vì chöa hoaøn toaøn nhaän thöùc ra toaøn theå tính cuûa con ngöôøi, neân cuï hoï Nguyeãn ñaõ giaûi thích chöõ taøi theo moät phieán dieän cuûa con ngöôøi du hí hay hí nhaân. Ñuùng nhö theá, trong maïch vaên cuûa Truyeän Kieàu, cuï Toá Nhö hieåu chöõ taøi nhö laø nhöõng ñaëc tính cuûa hí nhaân hay homo ludens. Theá neân, chuùng ta khoâng laáy laøm laï khi cuï than thôû: “Coù taøi maø caäy chi taøi,” roài cuï keát luaän (quaù voäi vaøng): “Chöõ taøi lieàn vôùi chöõ tai moät vaàn.” Thöïc vaäy, taát caû nhöõng nhaân vaät cuûa Truyeän Kieàu, töø Kim Troïng tôùi Maõ Giaùm Sinh, töø Sôû Khanh tôùi Thuùc Sinh, töø Töø Haûi tôùi Hoà Toân Hieán, chæ laø nhöõng con ngöôøi du hí hoaëc “khaùch laøng chôi,” töùc nhöõng con ngöôøi chæ nhaän ra hieän theå cuûa caûm tính (cuûa nhuïc duïc, cuûa caûm quan) maø chöa khaùm phaù ra toaøn theå tính, töùc tam taøi.
Chuùng ta phaûi ñaët heát hy voïng vaøo naøng Kieàu, moät kyø nöõ maø “saéc ñaønh ñoøi moät, taøi ñaønh hoïa hai,” maø “thoâng minh voán saün tính trôøi,” maø “hieáu troïng tình thaâm,” vaø “cöùu ngöôøi laø nhaân;” moät ngöôøi coù loøng aùi quoác cao ñoä vôùi “moät nieàm vì nöôùc vì daân,” vaø moät ngöôøi maø cuï Traàn Troïng Kim heát loøng ca ngôïi: “Huoáng chi xem Truyeän Kieàu, ta laïi coù loøng kính troïng moät ngöôøi ñaøn baø yeáu ñuoái bieát laáy caùi taám trinh baïch töï maõn maø choáng choïi vôùi bao nhieâu nhöõng söï ñoäc aùc dô baån noù cöù coá laøm cho mình chìm ñaém ñi.” Thöïc vaäy, Kieàu ñem laïi hy voïng khi naøng phaùt hieän chöõ taâm, hoaøn thaønh chöõ taâm. Ñoù laø söï vieäc Kieàu nhaän ra con ngöôøi toaøn theå Tam taøi, trí nhaân, hí nhaân vaø coâng nhaân.
Song hy voïng cuûa chuùng ta chöa hoaøn toaøn ñöôïc thoûa maõn. Bôûi vì, ngay khi ñaõ “giaùc ngoä,” Kieàu vaãn chöa nhaän ra quy nguyeân tính tieàm aån trong chính toaøn theå tính cuûa mình. Coâ naøng tuy nhaän ra raèng “thieän caên ôû taïi loøng ta” vaø raèng “chöõ taâm kia môùi baèng ba chöõ taøi,” song roài taùc giaû cuûa coâ laïi vaãn ngöïa quen ñöôøng cuõ trôû veà vôùi con ngöôøi hí nhaân, khi keát luaän:
“Lôøi queâ chaép nhaët doâng daøi,
Mua vui cuõng ñöôïc moät vaøi troáng canh.”
Moät keát luaän nhö theá chöùng toû raèng cuï Nguyeãn Du vaãn chöa nhaän ra toaøn theå tính cuûa höõu theå. Hoaëc laø naøng Kieàu cuûa cuï cuõng nhö cuï, hoaëc laø chính cuï phaûn boäi naøng Kieàu thaân yeâu cuûa cuï. Keát luaän nhö vaäy xaùc ñònh con ngöôøi du hí vaãn laø con ngöôøi chính ñaïi dieän cho höõu theå.
Song hí nhaân chæ laø moät taøi trong tam taøi, moät hieän theå (Dasein) cuûa höõu theå toaøn dieän maø thoâi. Caùi bi haøi kòch cuûa naøng Kieàu, nhaát laø trong phaàn ñaàu cuûa tích truyeän, ñöôïc thaáy trong söï baát tri hay voâ thöùc veà toaøn theå tính, töùc tam taøi, töùc chöõ taâm cuûa mình. Trong giai ñoïan naøy, naøng bò quaùng maét bôûi taøi saéc vaø taøi hoa cuûa mình, vaø chính vì vaäy maø queân ñi taøi trí, taøi naêng vaø taøi ñöùc.
Chính söï “thoït chaân” maø con ngöôøi cuûa Kieàu phaûi queø quaët chaäp chieãng vôùi ñònh meänh, ñi moät chaân, caùi chaân cuûa kyø nöõ hí nhaân: “phong löu raát möïc hoàng quaàn.” Chính vì naøng Kieàu ñoàng nghóa hí nhaân vôùi con ngöôøi toaøn theå, ñònh meänh vôùi thieân meänh, maø coâ ñaõ ñaùnh maát caùi höõu theå töï taïi cuûa mình. Noùi theo Heidegger, moät khi chuùng ta ñoàng nghóa hieän theå vôùi höõu theå, thì chuùng ta cuõng ñöông laàm laãn lòch söû cuûa con ngöôøi, coi lòch söû nhö laø moät thö tòch, vaên khoá, hay nhöõng ghi cheùp cuûa quaù khöù. Khi ñoù chuùng ta vaãn chöa phaùt hieän tính chaát soáng ñoäng cuûa vaên baûn (Text); chuùng ta vaãn chöa thaáu trieät ñöôïc lòch söû tính, töùc söù meänh (Geschichtlichkeit als Geschik, historicity as destiny).
1.6. Thieân Meänh, Ñònh Meänh hay Nhaân Meänh
“Cuõng ñöøng traùch laãn trôøi gaàn trôøi xa.”
Caùi cheát laõng nhaùch cuûa Töø Haûi, söï ñau khoå ngu daïi cuûa Thuùc Sinh, söï thoáng khoå cuûa Kim Troïng, vaø ngay caû caùi bi thaûm cuûa gia ñình hoï Vöông, taát caû ñeàu laø nhöõng bi haøi kòch cuûa nhöõng con ngöôøi hí nhaân - nhöõng ngöôøi töøng: “chôi cho lieãu chaùn, hoa cheâ, cho laên loùc ñaù, cho meâ maån ñôøi;” nhöõng ngöôøi thieáu töï chuû, bò chính nhöõng hí nhaân khaùc (Tuù baø, Sôû khanh, Maõ Giaùm Sinh) taïo ra. Theá neân, khi hoï cho raèng, neáu khoâng coù Tuù baø, neáu khoâng coù Maõ Giaùm Sinh, neáu khoâng coù Sôû khanh, neáu khoâng coù giôùi quan laïi tham nhuõng, neáu khoâng coù muï Baïc, v.v., thì chaéc seõ khoâng theå xaåy ra thaûm kòch cuûa Kim Vaân Kieàu, thì ñoù chæ laø moät aûo töôûng ngaây ngoâ maø thoâi. Bôûi vì, neáu khoâng coù haïng ngöôøi “moät daãy voâ laïi,” thì cuõng coù boïn “ñaàu traâu maët ngöïa;” bôûi vì khoâng coù Tuù baø thì coù Muï baïc, maø taát caû chæ laø:
“Naøo ngôø cuõng toå bôïm gia,
Baïc baø hoïc vôùi Tuù baø ñoàng moân.”
Vaäy neân noùi cho cuøng, thieân meänh cuõng chính laø nhaân meänh, bôûi vì chính con ngöôøi taïo leân nhöõng ñònh meänh nhö theá. Cho raèng neáu coù thieân meänh, moät ñieàu maø neàn trieát hoïc ñoâng phöông tin töôûng, thì ngay thieân meänh cuõng chöa phaûi laø ñònh meänh. Caùi ñònh meänh maø chuùng ta nhaàm laãn cho laø thieân meänh:
“Thöông thay, cuõng moät kieáp ngöôøi,
Haïi thay, mang laáy saéc taøi laøm chi!”
thöïc söï chæ laø nhaân meänh, maø chuùng ta thieáu töï thöùc, maø chuùng ta khoâng theå töï chuû maø thoâi. Chæ coù con ngöôøi, chöù khoâng phaûi laõo thieân, môùi haønh haï con ngöôøi nhö lang nhö soùi (homo homini lupus). Hoaïn Thö haønh haï naøng Kieàu cuõng khoâng khaùc gì chính naøng Kieàu baùo thuø boïn Öng, Khuyeån, Tuù baø, Maõ Giaùm Sinh:
“Maùu rôi thòt naùt tan taønh
Ai ai troâng thaáy hoàn kinh phaùch rôøi.”
Xem nhö theá thì ñònh meänh con ngöôøi chính laø thaûm kòch cuûa con ngöôøi (tragedia humana). Ñoù laø moät thaûm kòch phaùt sinh do con ngöôøi, vaø töø chính con ngöôøi. Ñoù laø moät bi kòch ñaàu thai trong yù trí veà quyeàn löïc (Wille zur Macht) nhö Nietzsche xaùc quyeát. Ñoù cuõng laø söï baát löïc khoâng theå thoaû maõn söï ñoøi hoûi voâ bieân cuûa caûm tính. Vaø ñoù cuõng laø bi haøi kòch veà söï vieäc con ngöôøi tìm caùch khoáng trò con ngöôøi, veà söï kieän con ngöôøi choái boû caùi nghieäp, roài ñoå toäi cho Trôøi. Noùi toùm laïi, caùi nhaân meänh naøy bi ñaùt, thaûm thöông hôn thieân meänh nhieàu. Côn giaãy giuïa cuûa Nguyeãn Du, dieãn taû trong söï giaãy cheát cuûa naøng Kieàu, gioáng heät nhö nhöõng khaéc khoaûi, vaät loän vôùi nhaân meänh cuûa nhöõng trieát gia Joseù Y Ortegas, Albert Camus, Jean-Paul Sartre, vaân vaân. Nieàm khaéc khoaûi cuûa con ngöôøi khoâng theå ñöôïc giaûi quyeát thoaû ñaùng baèng ngay caû söï cheát. Soâng Tieàn Ñöôøng khoâng phaûi laø giaûi ñaùp toái haäu cho bi kòch cuûa cuoäc ñôøi, maø thöïc ra chæ laø söï doïn ñöôøng ñeå ñaït tôùi moät con ngöôøi toaøn veïn, töùc nhaân taøi chöù khoâng phaûi taøi nhaân theo ñuùng nghóa cuûa noù.
1.7. Quy Nguyeân Tính vaø Vieät Tính
Chính vì vaäy maø troïng taâm cuûa Truyeän Kieàu phaûi laø caâu hoûi: “Laøm theá naøo ta coù theå thaéng vöôït ñònh meänh?” chöù khoâng phaûi laø caâu hoûi “Taïi sao ta phaûi thoaùt ly khoûi ñònh meänh?” Ñaây laø caâu hoûi maø Nguyeãn Du, vaø nhaát laø nhöõng con ngöôøi thöôøng tình nhö chuùng ta, töø Töø Haûi tôùi Maõ Giaùm Sinh, töø Kim Troïng tôùi vaõi Giaùc Duyeân, ñeàu ñeo ñuoåi. Ñaây cuõng laø caâu hoûi cuûa Vieät trieát, moät caâu hoûi khaùc vôùi caâu hoûi: “Taïi sao ta phaûi thoaùt ly ñònh meänh?” cuûa Phaät giaùo vaø Ñaïo giaùo.
Nhöõng caâu hoûi töông töï, maø Nietzsche cuõng nhö cuûa Heidegger töøng laäp ñi laäp laïi moät caùch “chaùn chöôøng”, khoâng chæ pheâ bình taát caû lòch söû suy tö cuûa taây phöông ñöông tìm caùch thoaùt ly ñònh meänh, töùc höõu theå uyeân nguyeân maø coøn xaùc nhaän ñònh meänh con ngöôøi nhö chính laø lòch söû tính cuûa höõu theå. Hoï nhaän ñònh raèng, ngay caû nieát baøn (Nirvana) cuõng khoâng theå giaûi thoaùt con ngöôøi khoûi ñònh meänh. Lyù do nhö Nietzsche töøng hoûi, taïi sao chuùng ta phaûi thoaùt khoûi ñònh meänh. Vaø caû hai trieát gia (Heidegger vaø Nietzsche) cuøng ñi ñeán moät keát luaän bi ñaùt laø, taát caû nhöõng coá gaéng cuûa lòch söû trieát hoïc tìm caùch thoaùt khoûi, vöôït khoûi ñònh meänh, ñeàu chæ ñöa chuùng ta ñeán moät ñònh meänh khaùc, bi thaûm hôn. Ñoù chính laø hö voâ.
Thoaït nhìn, hình nhö Nguyeãn Du tieân sinh tin nhö theá, nghó nhö theá vaø baét coâ Kieàu myõ leä cuûa mình cuõng phaûi chòu ñöïng nhö theá. Nhöng, cho ñeán ñoaïn keát, cuï Nguyeãn boãng nhieân phaùt hieän caùi ñaïo tu taâm, song tu taâm khoâng hoaøn toaøn theo nghóa cuûa nhaø Nho, ít nhaát cuûa Haùn nho. Khoâng hoaøn toaøn theo Luïc Töôïng Sôn vaø nhaát laø Vöông Döông Minh, Nguyeãn Du coi taâm khoâng chæ laø caùi lyù, maø coøn laø nhaân quaû; khoâng phaûi chæ laø tính, maø coøn laø coäi nguoàn cuûa tính; khoâng chæ laø ñaïo taâm maø coøn bao goàm caû nhaân taâm. Noùi caùch khaùc, chöõ meänh hay caùi lyù cuûa vuõ truï, cuõng nhö caùi lyù cuûa con ngöôøi naèm ngay trong chöõ taâm. Hieåu theo nghóa naøy, tu taâm khoâng coù nghóa laø söûa taâm, nhöng khaùm phaù ra caùi lyù cuûa ñaïo naèm ngay trong taâm cuûa con ngöôøi.
Chính vì theá, ta thaáy Nguyeãn Du khoâng yeám theá. Khi maø naøng Kieàu gieo mình xuoáng loøng soâng Tieàn Ñöôøng; khi maø Kieàu chaáp nhaän töï töû nhö laø ñònh meänh, Kieàu ñaõ chöa thaám nhuaàn caùi ñaïo lyù cuûa tu taâm. Thöïc söï, Kieàu chæ troán traùnh ñònh meänh, töùc töø choái chính thaân phaän con ngöôøi maø thoâi. Moät loái giaûi quyeát vaán naïn nhö vaäy hoaøn toaøn theo luaän lyù cuûa chuû thuyeát hö voâ. Noùi theo Heidegger, cuï Nguyeãn, khi nhaän ra ñöôïc chöõ taâm, cuøng luùc ñaõ tìm ra moät loái giaûi thoaùt vöôït khoûi chuû nghóa hö voâ (nihilism), khoûi caùi phi lyù (absurd) maø Albert Camus töøng chòu thua moät caùch chua xoùt. Truyeän Kieàu khoâng chaám döùt nôi ñaây. Neáu troán traùnh ñònh meänh töùc laø laøm theo ñònh meänh, nhö Kieàu ngaây thô hieåu, thì cuõng chæ laø tao meänh theo Nho giaùo maø thoâi. Theá neân, Truyeän Kieàu khoâng chæ dieãn ñaït söï bi ñaùt cuûa ñònh meänh hoaëc thuï ñoäng chaáp nhaän ñònh meänh. Tuy khoâng traùch trôøi maït ñaát, song Nguyeãn Du cuõng khoâng hoaøn toaøn vaâng theo ñònh meänh: “xöa nay nhaân ñònh thaéng thieân cuõng nhieàu”. Chính vì vaäy, caùi bi ñaùt maø Nguyeãn Du moâ taû, khoâng phaûi laø caùi bi ñaùt coù tính caùch thaûm kòch cuûa Sisyphe, hay Oedipus. Caùi bi ñaùt cuûa Kieàu gaàn gioáng bi tröôøng kòch cuûa Odysseus, ngöôøi anh huøng Hy laïp ñaõ vöôït khoûi ñònh meänh (moira) ñeå laøm chuû ñònh meänh. Caùi bi kòch cuûa ñoaïn tröôøng - bieán thaønh hyû kòch cuûa Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh. Noùi caùch khaùc, Kieàu cuûa Nguyeãn Du, gioáng nhö Faust cuûa Johann Wolfgang Goethe, ñaõ toång hôïp ñöôïc hai ñaëc tính bi huøng maø ñaïi nhaïc só Richard Wagner phaûi hì huïc suoát caû ñôøi môùi coù theå bieán ñoåi Hoaøng Hoân cuûa Thaàn Minh (Goøtzendaømmerung) thaønh Parsifal, cuõng nhö sieâu thoaùt maø Nietzsche goïi laø YÙ löïc (Wille zur Macht). Thoaït nhìn, kieät taùc Ñoaïn Tröôøng Taân Thanh cuûa cuï Nguyeãn gaàn gioáng nhö An Hoàn Khuùc Ñöùc Vaên (ein Deutsches Requiem) cuûa thieân taøi Johannes Brahms. Trong taùc phaåm baát huû naøy, nhaø nhaïc syõ taøi hoa, thay vì caàu nguyeän cho ngöôøi qua ñôøi, laïi ñi yeân uûi ngöôøi coøn ñang soáng ñeå hoï chaáp nhaän ñònh meänh con ngöôøi, moät ñònh meänh cuûa caây laù chaàm chaäm uaù vaøng vaø rôi xuoáng “trôû veà ñaát buïi” vaøo cuoái thu. Song neáu ñi saâu theâm, ta thaáy khaùc vôùi An Hoàn Khuùc, kieät taùc Truyeän Kieàu cuûa cuï Nguyeãn ñöa ra moät ñònh ñeà, soá meänh con ngöôøi khoâng gioáng nhö caây laù muøa thu, vaø naøng Kieàu khoâng gioáng nhö “boâng hoa hoàng soáng cuoäc soáng cuûa ñoaù hoa hoàng” (la rose qui vit la vie d'une rose). Truyeän Kieàu dieãn taû moät maàm soáng môùi, moät cuoäc phuïc sinh, moät söï vieân maõn. Noùi toùm laïi, Truyeän Kieàu ñöa ra moät ñònh ñeà: sieâu-vieät bieän-chöùng töø ñònh meänh tôùi nhaân meänh.
Theá neân, Truyeän Kieàu cuõng laø moät luaän ñeà (essay) ñöa ra moät phöông theá, hay moät lyù thuyeát coù tính chaát thöïc haønh, ñeå giaûi quyeát söï maâu thuaãn cuõng nhö tính chaát phi lyù cuûa ñònh meänh. Thay vì chaáp nhaän, thay vì choái boû, Nguyeãn Du thaêng hoaù, hoaëc noùi theo danh töø cuûa Vieät trieát, sieâu vieät ñònh meänh baèng caùch tu taâm, baèng söï thöïc haønh ñaïo nhaân. Kieàu baùn mình chuoäc cha, chòu ñöïng noãi khoå cöïc, trung thaønh vôùi Kim Troïng, thaønh taâm vôùi nhöõng ngöôøi yeâu naøng (Thuùc Sinh, Töø Haûi, Giaùc Duyeân), nhaân haäu ngay caû vôùi ngöôøi töøng laøm haïi mình (Hoaïn Thö), vaø nhaát laø thoâng caûm vôùi nhöõng ngöôøi ñoàng vaän maïng, laøm trôøi caûm ñoäng: “taâm thaønh ñaõ thaáu ñeán trôøi”.
Töø moät khía caïnh khaùc, Thuùy Kieàu tìm ra giaûi thoaùt khi maø naøng nhaän ra toaøn theå tính cuûa con ngöôøi cuûa naøng; khi naøng nhaän ra nguyeân tính cuûa naøng; khi naøng nhaän tính chaát sieâu vieät chöù khoâng ñoái nghòch giöõa caûm tính vaø lyù tính, giöõa ñaïo ñöùc vaø thaân phaän con ngöôøi:
“Chöõ Taâm kia môùi baèng ba chöõ Taøi.”
Trong baûn vaên naøy, chuùng toâi khai thaùc quan nieäm veà ñònh meänh cuûa Nguyeãn Du, muïc ñích khoâng phaûi chæ ñeå hieåu tö töôûng cuûa cuï, maø ñeå tìm hieåu loái suy tö toång hôïp cuûa ngöôøi Vieät. Loái suy tö toång hôïp naøy, hay loái suy tö sieâu-vieät bieän-chöùng naøy raát roõ raøng trong tö töôûng Nguyeãn Du qua ba giai ñoaïn:
a) Giai ñoaïn thöù nhaát chaáp nhaän thieân meänh nhö nguoàn goác cuõng nhö lòch söû tính cuûa con ngöôøi. Ñaây laø thôøi kyø maø Nguyeãn Du coøn bò aûnh höôûng cuûa Toáng nho cuõng nhö aûnh höôûng cuûa Phaät giaùo.
b) Giai ñoaïn thöù hai, cuï Nguyeãn phaùt hieän thieân meänh nhö laø moät ñònh meänh. Ñaây laø moät giai ñoaïn chuyeån hoaù töø Toáng nho tôùi Minh nho, töø ngoaïi taïi trôû laïi noäi taïi. Giai ñoaïn naøy Nguyeãn Du tieân sinh chòu aûnh höôûng cuûa “noäi thaùnh ngoaïi vöông”, moät tö töôûng cuûa nhoùm taân nho, muoán bieán thieân ñaïo thaønh caùi lyù töï nhieân cuûa trôøi vaø ñaát.
c) Giai ñoaïn thöù ba, töùc laø giai ñoaïn cuï töï yù thöùc ñöôïc ñònh meänh nhö laø nhaân meänh, töùc khaùm phaù ra chính lòch söû tính cuûa mình. Söï khaùm phaù ra con ngöôøi tam taøi, töùc con ngöôøi toaøn dieän, töùc con ngöôøi nhö laø moät truï ñieåm giöõa trôøi vaø ñaát vaø giöõa con ngöôøi vôùi nhau. Giai ñoaïn naøy ñaùnh daáu baèng söï phaùt hieän chöõ taâm nhö laø ñoäng tính cuûa lòch söû. Nhöõng giai ñoaïn phaùt trieån cuûa tö töôûng nhaân baûn, hay noùi ñuùng hôn, cuûa söï quy nguyeân töø Toáng nho qua Minh nho trôû laïi Vieät nho, ñöôïc chuùng toâi taïm goïi laø sieâu-vieät bieän-chöùng.
2. Meänh, Ñònh Meänh vaø Söû Meänh
Sau khi ñaõ löôïc qua nhöõng luaän ñeà chính trong Truyeän Kieàu, trong ñoaïn naøy, chuùng toâi khai quaät tieán trình bieán ñoåi tö töôûng cuûa cuï Nguyeãn, moät tieán trình maø chuùng toâi nhaän ñònh nhö laø moät caù bieät cuûa tö töôûng Vieät. Caùi tieán trình naøy mang ñaëc tính cuûa sieâu-vieät bieän-chöùng, baét ñaàu vôùi quan nieäm meänh trong Phaät giaùo vaø Nho giaùo trong thôøi Toáng, thoâng qua loái nhìn veà meänh cuûa Nho giaùo vaøo thôøi Minh vaø toång hôïp trong loái tö duy cuûa Vieät trieát veà ñònh meänh.
2.1. Meänh trong quaù trình lòch söû
Trong Truyeän Kieàu, chöõ meänh giöõ moät chöùc vuï then choát. Tuy khoâng ñöôïc laäp ñi laäp laïi nhieàu laàn, vaø thöôøng ñöôïc duøng chung vôùi chöõ ñònh meänh, chuùng ta vaãn thaáy chöõ meänh aån hieän trong moãi chöông cuûa Truyeän Kieàu. Noùi moät caùch khaùc, chöõ meänh coù theå noùi laø troïng taâm cuûa Truyeän Kieàu, bôûi vì taát caû coát truyeän, luaän lyù cuûa caâu truyeän vaø ngay caû nhöõng dieãn taû cuûa caùc tieåu tieát, vaãn quy veà luaän ñeà chính, ñoù laø ñònh meänh.
Tieán trình bieán ñoåi cuûa Nguyeãn Du baét ñaàu vôùi moät quan nieäm veà meänh hoaøn toaøn ruùt ra töø Nho giaùo ñôøi Toáng. Noùi ñuùng hôn, Nguyeãn tieân sinh baét ñaàu vôùi quan nieäm veà meänh thaáy trong Toáng nho, töùc thôøi ñaïi maø moät toång hôïp ñaàu tieân giöõa Phaät giaùo, Nho giaùo vaø Ñaïo giaùo baét ñaàu thaønh hình. Tuy noùi laø toång hôïp, nhöng treân thöïc teá, vì bò aûnh höôûng cuûa chính trò, tö töôûng veà meänh cuûa Phaät giaùo vaãn chieám moät ñòa vò öu tieân.
2.1.1. Meänh tröôùc Toáng Nho
Thuyeát lyù veà meänh phaùt xuaát töø moät neàn trieát hoïc veà söï töông quan giöõa con ngöôøi vaø trôøi ñaát. Tröôùc thôøi Toáng, nhaát laø theo thuyeát cuûa Maïnh Töû, con ngöôøi laø moät trong töù ñaïi, coi con ngöôøi ngang haøng vôùi trôøi vaø ñaát. Theo Maïnh Töû, chính con ngöôøi, nhôø vaøo tu taâm maø ñaït tôùi trí thöùc phaân bieät thieän aùc; nhôø bieát thöông ngöôøi, hieåu phaûi traùi, bieát töï nhöôïng maø nhaän ra nhaân, leã, nghóa, trí. Vaø chæ khi naøo hieåu ñöôïc nhaân ñaïo, thì luùc ñoù con ngöôøi môùi xaùc ñònh ñöôïc chính caùi meänh cuûa mình. Tuy coù nhöõng ñoaïn oâng noùi ñeán maïng theo nghóa “ñònh meänh” (maëc chi tri nhi chi giaû, maïng daõ, töùc vieäc vì khoâng muoán maø toäi töùc laø maïng vaäy), song noùi caùch chung, Maïnh Töû vaãn cho raèng “maïng khoâng phaûi laø maëc cho vieäc noù xaûy ra sao thì xaûy”. Töông töï lyù thuyeát cuûa Ñaïo Laõo cuõng nhaän ñònh con ngöôøi nhö “vöïc trung höõu töù ñaïi, nhi vöông cö kyø nhaát yeân. Nhaân phaùp ñòa, ñòa phaùp thieân, thieân phaùp Ñaïo, Ñaïo phaùp töï nhieân”. Hieåu nhö vaäy, chöõ meänh trong Khoång giaùo tröôùc thôøi Toáng chæ bieåu taû caùi ñaïo lyù cuûa con ngöôøi, laøm cho con ngöôøi thaønh ngöôøi. Khi ñöùc Khoång Töû xaùc ñònh veà “thieân meänh” sau “nhi laäp”, vaø “nhi baát hoaëc”, ngaøi muoán noùi leân raèng caùi meänh khoâng phaûi töï treân hay töø ngoaøi, song töø “töï laäp”, “nhi baát hoaëc”, töùc “chí ö hoïc”. Maø chí ö hoïc töùc laø tu taâm vaäy. Roõ reät nhaát laø Maëc Töû. Hoï Maëc chuû tröông phi meänh vaø ñaû ñaûo thuyeát ñònh meänh. OÂng nhaän ñònh, hoïa phuùc cuûa con ngöôøi laø keát quûa cuûa chính haønh vi, chöù khoâng do soá meänh: “Laáy ñoù maø xeùt thì söï yeân nguy, trí loaïn, chæ quan heä ôû vieäc laøm chính söï cuûa caùc ngöôøi treân ñoù thoâi, sao laïi goïi laø coù ñònh maïng ñöôïc?”
2.1.2. Meänh thôøi Toáng Nho vaø sau thôøi Toáng Nho
Sau Maëc Töû, chöõ meänh ñöôïc hieåu theo moät nghóa khaùc bieät hôn. Tuaân Töû giaûi thích meänh theo “thieân meänh” (tri maïng giaû, baát oaùn thieân), maø thieân meänh laø ñieàu maø con ngöôøi khoâng theå bieát (tieát ngoä chi vò maïng), khoâng theå hieåu. Song Tuaân Töû tuy giaûi thích meänh theo nghóa nhö vaäy, oâng vaãn coøn giaèng co gioáng nhö cuï Nguyeãn Du qua lôøi an uûi: “Ñoâi khi nhaân ñònh thaéng thieân cuõng nhieàu”. Theá neân Tuaân Töû theo thuyeát baát caàn, khoâng caàn löu taâm tôùi thieân meänh.
Duø sao ñi nöõa, Tuaân Töû ñaõ môû cuûa cho nhöõng loái hieåu môùi, caøng ngaøy caøng xa caùch yù nghóa nguyeân thuûy cuûa chöõ meänh. Theá neân, ñeán ñôøi Haùn, Vöông Sung giaûi thích meänh theo nghóa cuûa ñònh meänh, maø ñònh meänh naøy ñöôïc ñònh san bôûi trôøi, vöôït khoûi söùc löïc cuûa con ngöôøi: “Ngöôøi chí toân”, ôû choã vinh hieån vò taát laø hieàn, laø nhôø gaëp (maïng toát) vaäy; ngöôøi thaáp, chöùc nhoû, vò taát laø ngu, do khoâng gaëp (maïng toát) vaäy. Cho ñeán ñôøi Toáng, Tröông Hoaønh Cöø caøng ñi xa hôn, phaân bieät maïng vaø ngoä. Maïng hay tuøy maïng giaûi thích caùi leõ töï nhieân thí duï thieän giaû thieän baùo, trong khi ngoä hay taïo maïng giaûi thích söï baát ngoä, töùc thieän giaû aùc baùo töùc laøm ñieàu laønh maø gaëp döõ. Ñi xa hôn laø Chu Hi, moät danh só ñôøi Toáng. OÂng cho raèng, soáng cheát, thoï yeåu, phuù quùy, baàn tieän, vaân vaân, ñeàu do tieàn ñònh.
Sau Toáng, ta thaáy moät phong traøo hoài coå trôû laïi quan nieäm meänh nhö laø lyù leõ töï nhieân cuûa trôøi ñaát. Tuy theá, moät soá nho gia ñôøi Minh nhö Vöông Taâm Trai quaû quyeát khaùc raèng, con ngöôøi coù theå taïo ra maïng cho chính mình. Ñaây laø tröôøng hôïp cuûa nhöõng baäc thaùnh nhaân. Chæ nhöõng ngöôøi taàm thöôøng môùi bò vaän maïng chi phoái maø thoâi. Vöông Thuyeàn Sôn ñôøi Thanh cuõng chuû tröông töông töï. OÂng cho raèng, nhöõng baäc anh tuaán coù theå taïo maïng cho thieân haï, tuy khoâng caûi ñöôïc chính maïng cuûa mình. Thí duï nhö Khoång Töû, ngöôøi ñaõ taïo maïng cho thieân haï, nhöng vaãn khoâng gaëp thôøi.
2.2. Khi Meänh bieán thaønh Ñònh meänh
Neáu chuùng ta theo doõi tieán trình cuûa cuï Nguyeãn, chuùng ta thaáy chöõ meänh trong Truyeän Kieàu cuõng bieán ñoåi theo moät quùa trình töông töï. Song khaùc vôùi nhöõng nhaø nho ñôøi Toáng vaø Minh, cuï Nguyeãn nhìn thaáy tính chaát bieán chung cuûa chöõ meänh: töø meänh tôùi thieân meänh, töø thieân meänh tôùi ñònh meänh, vaø trôû laïi nhaân meänh nhö laø chính ñònh meänh con ngöôøi.
Tröôùc heát, Toá Nhö tieân sinh trình baøy chöõ meänh nhö thaáy vaøo thôøi Toáng. Gioáng nhö moät thieân bi haøi kòch, Truyeän Kieàu môû ñaàu vôùi luaän ñeà:
“Traêm naêm trong coõi ngöôøi ta,
Chöõ taøi chöõ meänh kheùo laø gheùt nhau.”
Thoaït nhìn, chuùng ta coù caûm töôûng Nguyeãn Du muoán ñöa ra moät söï maâu thuaãn, töùc caùi phi lyù vaø bi ñaùt cuûa ñònh meänh maø ta khoâng theå giaûi quyeát gioáng nhö töøng thaáy trong tích truyeän Oedipus hay trong huyeàn thoaïi Sisyphus. Thöïc vaäy, Toá Nhö tieân sinh than thôû:
“Nhöõng ñieàu troâng thaáy maø ñau ñôùn loøng.”
Theá nhöng, moät luaän ñeà nhö theá khoâng nhöõng quaù ñôn sô maø coøn phi lyù. Moät ngöôøi thoâng minh xuaát chuùng nhö cuï Nguyeãn hieåu raát roõ laø moät luaän ñeà nhö theá seõ ñöa ñeán moät keát luaän hoang ñöôøng: Neáu ngöôøi taøi luoân gaëp baát haïnh, vaäy thì ngöôïc laïi, ngöôøi voâ taøi seõ luoân haïnh phuùc hay sao?
Luaän ñeà cuï Nguyeãn ñöa ra khoâng coù ngôù ngaån nhö theá, bôûi vì cuï raát roõ:
“Coù taøi maø caäy chi taøi,
Chöõ taøi lieàn vôùi chöõ tai moät vaàn.”
Nôi ñaây, Toá Nhö tieân sinh muoán noùi laø, chæ nhöõng ngöôøi caäy taøi, cho raèng taøi laø baûn theå cuûa con ngöôøi, maø queân ñi chính höõu theå (Seinsvergessenheit), nhöõng ngöôøi naøy môùi gaëp tai naïn; maø tai naïn ñaây chính laø söï maát baûn tính cuûa con ngöôøi, nhö Tam Hôïp sö coâ töøng nhaän ñònh:
“Sö raèng: Phuùc hoaï ñaïo trôøi,
Coäi nguoàn cuõng ôû loøng ngöôøi maø ra.
Coù trôøi maø cuõng taïi ta,
Tu laø coõi phuùc, tình laø daây oan.”
Luaän ñeà cuûa cuï veà chính ñònh meänh nhö laø moät lòch söû hieän sinh, noùi theo Heidegger, chæ nhôø vaøo haønh ñoäng quy nguyeân trôû laïi chính coäi nguoàn cuûa ñònh meänh, töùc cuûa höõu theå, con ngöôøi môùi laø chính lòch söû cuûa mình. Töông töï, khi naøng Kieàu khaùm phaù ra ñònh meänh, vaø khoâng troán traùnh ñònh meänh nhö luùc baét ñaàu nöõa, ñoù cuõng chính laø luùc Kieàu chaáp nhaän ñònh meänh nhö chính lòch söû cuûa mình. Chính luùc ñoù Kieàu phaùt giaùc ra laø:
“Ngaãm hay muoân söï taïi trôøi,
Trôøi kia ñaõ baét laøm ngöôøi coù thaân.
Baét phong traàn phaûi phong traàn,
Cho thanh cao môùi ñöôïc phaàn thanh cao.”
Caùi ñònh meänh, caùi “oâng trôøi” maø Kieàu hieåu khoâng phaûi laø “thieân meänh,” cuõng khoâng phaûi laø caùi “tao meänh,” nhöng chæ laø chính höõu theå ñöông xuaát hieän nhö moät hieän theå trong hieän sinh con ngöôøi:
“Traêm naêm trong coõi ngöôøi ta,”
ñoù töùc laø moät hieän sinh cuûa con ngöôøi giöõa trôøi vaø ñaát (ñaàu ñoäi trôøi chaân ñaïp ñaát), vaø coäng toàn nôi chính con ngöôøi.
Hieåu nhö theá, nhöõng luaän ñieåm maø Nguyeãn Du ñöa ra trong phaàn ñaàu cuûa Truyeän Kieàu coù leõ khoâng phaûi laø chính luaän ñeà maø Nguyeãn Du muoán ñöa ra. Neáu cuï Toá Nhö tin “Chöõ taøi chöõ meänh kheùo laø gheùt nhau,” thì cuï baét buoäc phaûi laäp laïi nhieàu laàn, bi thaûm hôn, tha thieát hôn vaø taøn nhaãn hôn trong caâu keát luaän cuûa Truyeän Kieàu môùi ñuùng:
“Nhöõng ñieàu trong thaáy maø ñau ñôùn loøng.”
Khoâng nhö theá, vaø ngöôïc laïi, cuï cho laø chính loøng thaønh taâm môùi laø nguyeân löïc, vaø laø ñoäng löïc cuûa lòch söû, töùc chính ñònh meänh con ngöôøi.
Chính loøng thaønh taâm, töùc ñònh meänh naøy laø söï toång hôïp cuûa lòch söû, cuûa trôøi vaø ñaát. Nhö vaäy chuùng ta coù theå noùi, meänh, cho raèng laø thieân meänh cuõng chæ laø ñònh meänh. Nhö laø moät ñònh meänh, ñoù chính laø lòch söû cuûa con ngöôøi, moät lòch söû ñöôïc con ngöôøi quyeát ñònh, cuõng nhö bieán ñoåi:
“Chöõ taâm kia môùi baèng ba chöõ taøi.”
2.3. Töø Toáng Nho tôùi Vieät Nho: Tính Chaát Bieän Chöùng cuûa Meänh
Noùi nhö theá, söï bieán ñoåi cuûa meänh, töï thieân meänh tôùi ñònh meänh khoâng phaûi laø moät bieán ñoåi töï nhieân, song laø moät bieán ñoåi do vaø töï chính höõu theå, moät höõu theå töï höõu vaø ñaïo ñöùc. Caùi ñoäng löïc laøm höõu theå töï bieán ñoåi, maø bieán ñoåi moät caùch bieän chöùng ñöôïc Nguyeãn Du cho laø “taâm.” Chöõ taâm khoâng phaûi “chæ” baèng “ba” chöõ taøi; chöõ taâm laø toång hôïp cuûa “ba chöõ taøi,” töùc thieân, ñòa vaø nhaân. Chöõ taâm cuõng bieåu hieän ra con ngöôøi trong toaøn theå tính vaø quy nguyeân tính cuûa mình, bôûi vì soá ba töôïng tröng toaøn theå tính, vaø vuõ truï tính cuõng nhö ña tính cuûa con ngöôøi. Chính vì vaäy maø chuùng ta coù theå quûa quyeát raèng, chöõ taâm laø ñoäng löïc cuûa bieän chöùng. Trong lôøi Ñaïm Tieân ngoû vôùi Kieàu, cuï Nguyeãn ñaõ vaïch ra tính chaát bieán ñoåi, hay bieän chöùng naøy:
“Raèng: Toâi ñaõ coù loøng chôø,
Maát coâng möôøi maáy naêm thöøa ôû ñaây.
Chò sao phaän moûng ñöùc daày,
Kieáp xöa ñaõ vaäy, loøng naøy ñeå ai.
Taâm thaønh ñaõ thaáu ñeán trôøi:
Baùn mình laø hieáu, cöùu ngöôøi laø nhaân.
Moät nieàm vì nöôùc vì daân,
AÂm coâng caát moät, ñoàng caân ñaõ giaø.
Ñoaïn tröôøng soå ruùt teân ra,
Ñoaïn tröôøng thi phaûi ñöa maø traû nhau.”
Nhaän ra nhö vaäy, chuùng ta thaáy caû moät quaù trình dieãn bieán coù tính chaát bieän chöùng trong tö töôûng cuûa Nguyeãn Du: töø tö töôûng Phaät giaùo laãn loän vôùi Khoång giaùo trong thôøi Toáng nho, phaùt trieån cho tôùi Minh nho. Song khaùc bieät vôùi giôùi nho gia cuûa Trung Hoa, cuï Nguyeãn khoâng chaáp nhaän nhöõng quan nieäm moät caùch thuï ñoäng, hoaëc gaït boû nhöõng tö töôûng khaùc veà meänh, nhö töøng thaáy trong nhöõng cuoäc tranh luaän (thí duï giöõa Maïnh Töû vaø Tuaân Töû veà baûn tính con ngöôøi). Ngay töø ñoaïn ñaàu trong Truyeän Kieàu, vôùi nhöõng quan nieäm veà meänh hoaøn toaøn bò aûnh höôûng cuûa Toáng nho (dung hoaø Phaät, Ñaïo vaø Khoång,) tôùi ñoaïn cuoái vôùi tö töôûng coi meänh nhö luaän lyù (logic), hay nguyeân lyù (principle) töï nhieân thaáy trong Minh nho (ñaëc bieät cuûa Vöông Döông Minh,) chuùng ta nhaän thaáy moät söï bieán ñoåi, song khoâng ñoät ngoät hay maâu thuaãn. Thöïc ra, khoâng phaûi laø bieán ñoåi, song laø moät toång hôïp coù tính caùch bieän chöùng. Tính chaát bieän chöùng naøy roõ reät nhaát trong caâu keát luaän: “Chöõ taâm kia môùi baèng ba chöõ taøi” nhö chuùng toâi ñaõ töøng giaûi thích trong nhöõng phaàn treân. Moät giaûi ñaùp nhö vaäy chæ thaáy roõ raøng trong Vieät nho.
3. Taïm Keát: Söû Meänh vaø Söù Meänh
Trong phaàn taïm keát naøy, chuùng toâi ñi theâm moät böôùc nöõa giaûi thích ñaëc tính toång hôïp bieän chöùng (maø chuùng toâi goïi laø sieâu-vieät bieän-chöùng) qua hai quan nieäm: söû meänh vaø söù meänh.
3.1. Söû Meänh
Moät khi chuùng ta chaáp nhaän ñònh meänh nhö chính laø höõu theå töï thaân; moät khi caùi ñònh meänh khoâng phaûi töø ngoaïi taïi, song chính töø höõu theå, töùc höõu-theå-taïi-theá (In-der-Welt-Sein), maø caùi taïi theá chæ laø moät toång hôïp cuûa caùc töông quan con ngöôøi, thì ñònh meänh cuûa con ngöôøi ñaõ ñöôïc chính con ngöôøi trong töông quan tính cuûa mình quyeát ñònh. Hieåu nhö vaäy, lòch söû con ngöôøi chính laø ñònh meänh.
Theo Heidegger, lòch söû (Geschichte) khoâng chæ laø chuyeän tích (story), cuõng khoâng chæ laø chuyeän tích ñöôïc ghi cheùp (history) töùc lòch söû (theo nghóa thöôøng duïng). Neáu hieåu Geschichte nhö laø moät tích truyeän, duø ñöôïc truyeàn töø ñôøi naøy qua ñôøi khaùc, thì tích truyeän ñoù cuõng chæ gioáng nhö nhöõng tích truyeän khaùc, thí duï truyeän “Coâng Chuùa Baïch Tuyeát vaø Baûy Chuù Luøn” chaúng haïn. Song lòch söû khoâng chæ laø moät tích truyeän nhö theá, bôûi vì lòch söû töùc laø chính söû meänh. Chuùng ta coù theå nghe nhöõng tích truyeän töông töï nhö caâu truyeän cuûa coâng chuùa Baïch Tuyeát, chuùng ta cuõng coù theå ñoïc nhöõng tieåu thuyeát kieám hieäp moät caùch say meâ, song nhöõng caâu truyeän treân khoâng coù lieân quan ñeán ñôøi soáng chuùng ta moät chuùt naøo heát. Ngöôïc laïi, lòch söû tröïc tieáp aûnh höôûng ñeán cuoäc soáng cuûa con ngöôøi, trí thöùc cuûa chuùng ta, vaø caøng roõ reät hôn caû, lòch söû xaùc ñònh töông lai. Noùi caùch khaùc, lòch söû xaùc ñònh ñònh meänh cuûa chuùng ta. Söï xaùc ñònh ñònh meänh naøy ñöôïc dieãn ñaït qua nhöõng sinh hoaït cuûa con ngöôøi, nhö söûa loãi laàm, phaùt trieån, tieán boä vaø tieán tôùi toaøn theå tính. Trieát gia Hegel ñaõ nhaän ra ñieåm naøy khi nhaø trieát gia ngöôøi Phoå naøy xaùc ñònh laø taát caû lòch söû cuûa con ngöôøi ñöông tieán veà caùi toaøn theå tuyeät ñoái, ñoù laø tinh thaàn. Noùi caùch khaùc, tinh thaàn chính laø laø ñònh meänh cuûa con ngöôøi vaäy. Töông töï, Teilhard de Chardin, moät linh muïc doøng Gieâ-su höõu, vaø moät khoa hoïc gia teân tuoåi, cuõng chuû tröông laø lòch söû cuûa con ngöôøi laø lòch söû thaêng tieán, tieán veà ñieåm vieân maõn (ñieåm Omega), töùc chính Thöôïng Ñeá, qua moät quaù trình bieän chöùng cuûa bieät-tuï-thaêng (divergence-convergence-emergence).
Söï kieän, lòch söû khoâng chæ noùi leân quaù khöù, maø coøn vaïch ñöôøng cho töông lai, noùi leân söï quan heä khoâng theå taùch bieät giöõa söû vaø söû meänh, hay ñònh meänh vaø söû meänh. Chính vì vaäy maø Heidegger cho raèng, chöõ Geschichte, khaùc haún vôùi chöõ historia, bôûi vì Geschichte phaùt xuaát töø chính Geschick, ñoù chính laø ñònh meänh (fatum) hay söï toång hôïp cuûa söû meänh vôùi söù meänh töùc moira cuûa con ngöôøi. Moät ñieåm ñaùng chuù yù laø, caùi meänh naøy khoâng phaûi laø thieân meänh, maø chính laø nhaân meänh, ñöôïc taïo bôûi chính con ngöôøi.
Ñieåm maø chuùng toâi muoán baøn tôùi nôi ñaây laø, Truyeän Kieàu khoâng gioáng nhöõng tích truyeän khaùc, ôû ñieåm (maø chính Nguyeãn Du coù leõ chæ yù thöùc maø chöa bieåu taû ra ñöôïc) laø tích truyeän khoâng phaûi chæ ñeå “Mua vui cuõng ñöôïc moät vaøi troáng canh,” maø ñeå phaùt hieän moät tích truyeän môùi (taân thanh) veà chính ñònh meänh. Theo Baruch de Spinoza, chuùng ta cuõng coù theå noùi, Truyeän Kieàu laø moät tích truyeän ñöông hieån hieän, truyeàn cho chuùng ta nhöõng tri thöùc veà chính ñònh meänh (narratio narrans theo luaän lyù cuûa natura naturans) cuûa chuùng ta. Theá neân, caâu thô keát luaän cuûa Truyeän Kieàu:
“Lôøi queâ chaép nhaët doâng daøi,
Mua vui cuõng ñöôïc moät vaøi troáng canh.”
muoán che ñaäy moät loái nhìn veà söû meänh, moät söû meänh muoán vöôït khoûi ñònh meänh cuûa con ngöôøi. Caâu thô naøy tuy khoâng hoaøn toaøn phaûn nghòch taát caû quaù trình phaùt trieån cuûa taâm meänh, song ít nhaát laø ñaùnh laïc höôùng khieán chuùng ta khoâng deã nhìn ra sieâu vieät tính cuûa Truyeän Kieàu. Caâu thô khoâng chæ laïc loõng, maø coøn coù veû “ngôù ngaån”. Cuï Nguyeãn chaéc chaén yù thöùc ñöôïc ñieåm naøy. Thöïc ra, cuï chaúng ngôù ngaån chuùt naøo heát. Nhö Hegel, cuï Nguyeãn muoán vöôït tôùi moät ñích ñieåm cuûa vieân maõn, moät ñieåm maø lòch söû töï hoaøn thaønh sau caû moät lòch trình gian chuaân: “Duyeân xöa ñaày ñaën, phuùc sau doài daøo”. Song cuõng nhö Hegel - maø trong phaàn keát luaän cuûa Luaän Lyù cuûa Tinh Thaàn qua Hieän Töôïng (Phaønomenologie des Geistes), nhaø trieát gia Phoå naøy ñaõ coá yù daáu gieám quan nieäm cuûa mình veà chính trò vaø toân giaùo trong nhöõng khaùi nieäm tröøu töôïng vaø khoù hieåu, Nguyeãn Du ñaõ phaûi giaáu gieám neàn trieát lyù cuûa sieâu vieät tính sau böùc maøn nhung cuûa hí nhaân. Laøm sao maø moät con eùn coù theå taïo leân muøa xuaân; laøm sao maø hoï Nguyeãn coù theå ñi ngöôïc doøng vôùi nhöõng nhaø nho tieâm nhieãm caùi nhìn huyeàn bí cuûa Toáng nho, caùi nhìn duy lyù cuûa Minh nho vaø caùi söû meänh “vaên dó taûi ñaïo” cuûa Thanh nho vaøo thôøi cuõ?
3.2. Söù Meänh
Moät khi ñònh meänh ñöôïc coi nhö söû meänh, thì caùi thaân phaän con ngöôøi khoâng chaám döùt vôùi moät caùi nghieäp, hieän nghieäp hay tieàn nghieäp. Thaân phaän con ngöôøi, nhö tinh thaàn tuyeät ñoái cuûa Hegel ñöông tieán veà töông lai, moät töông lai luoân khai môû. Noùi moät caùch khaùc, höõu theå töï khai môû höôùng veà moät töông lai, maø töông lai “chæ ñöôïc xaùc ñònh” bôûi tính chaát töï höõu vaø uyeân nguyeân, chöù khoâng phaûi bôûi moät söï vaät, moät theá giôùi hay moät quan nieäm coá ñònh vaø tuyeät ñoái (thí duï nhö thieân ñöôøng, thieân ñöôøng voâ saûn hay theá giôùi tinh thaàn.)
Hieåu nhö vaäy, lòch söû con ngöôøi phaûi luoân höôùng veà töông lai. Töông lai chính laø moät ñoäng löïc hoaøn thaønh vaø höôùng daãn ñònh meänh trong quaù trình lòch söû. Nhöõng gì seõ xaûy ra (trong töông lai) khoâng phaûi ñaõ ñöôïc tieàn ñònh bôûi moät ñoäng löïc ngoaïi taïi, song ñoù chính höõu theå töï thaân ñöông hoaøn thaønh trong quaù trình. Noùi moät caùch deã hieåu hôn, söï thaønh coâng cuûa chuùng ta trong töông lai ñöôïc xaây döïng treân söï coá gaéng, noã löïc cuûa chuùng ta ôû thôøi hieän taïi.
Trong maïch vaên naøy, chuùng ta coù theå quaû quyeát raèng, töông lai khoâng phaûi laø thieân meänh, song laø ñònh meänh phaùt sinh töø taát caû quaù trình lòch söû cuûa con ngöôøi. Töông lai cuõng khoâng phaûi laø cuøng ñích cuûa lòch söû con ngöôøi, song laø keát quaû cuûa hieän taïi. Chính vì vaäy, ñònh meänh khoâng coù tính chaát “quyeát ñònh” (determination), cuõng khoâng phaûn laïi töï do tính cuûa chuùng ta, caøng khoâng phaûi laø moät ngoaïi taïi. Ñònh meänh vaø chöõ “taâm” gaëp nhau ôû ñieåm vieân maõn cuûa höõu theå, töùc ñieåm Omega cuûa caûnh vöïc thaàn linh, maø Teilhard de Chardin töøng noùi ñeán trong trong bieän chöùng thaàn linh cuûa oâng. Töông töï, söï ñoái nghòch giöõa thieân meänh vaø nhaân meänh cuõng coù theå ñöôïc giaûi quyeát trong quy nguyeân tính, moät quy nguyeân tính töøng ñöôïc dieãn taû baèng quan nieäm thieân nhaân hôïp nhaát. Theo ñoù, ñònh meänh vaø thieân meänh chæ laø moät bieåu hieän cuûa lòch söû con ngöôøi trong thieân nhieân. Noùi nhö Tröông Töû, vaø nhaát laø Thieäu Ung, con ngöôøi vaø thieân nhieân khoâng coù chi khaùc bieät (Hoaøng Cöïc Kinh Theå). Neáu coù chi khaùc bieät, ñoù chæ laø nhöõng bieåu hieän khaùc nhau maø thoâi. Vaäy thì, ñoäng löïc naøo coù theå noái trôøi vaø ñaát, ñònh meänh vaø thieân meänh. Nhö chuùng toâi ñaõ töøng baøn tôùi, ñoù chính laø tính chaát sieâu-vieät bieän-chöùng, roõ reät trong trieát thuyeát Tam taøi, trong söï ñoàng tính giöõa taâm vaø taøi. Noùi caùch khaùc, sieâu vieät tính chính laø luaän lyù (logic) cuûa sinh hoaït quy nguyeân thaáy trong lòch söû cuûa con ngöôøi. Cuï Nguyeãn ñaõ nhìn ra ñieåm naøy trong giai ñoaïn cuoái cuøng cuûa Truyeän Kieàu, khi cuï tìm caùch sieâu vieät söï ñoái nghòch giöõa taøi vaø meänh. Noùi caùch khaùc, gioáng nhö Nicolas Cusanus, nhaø trieát gia thôøi danh thôøi trung coå ñaõ töøng phaùt trieån luaän lyù veà söï ñoàng nhaát cuûa nhöõng ñoái laäp (coincidentia oppositorum), Nguyeãn Du ñaõ möôøng töôïng ra caùi luaân lyù cuûa ñònh meänh, ñoù chính laø sieâu-vieät bieän-chöùng. Sieâu vieät bieän chöùng chính laø caùi luaän lyù cuûa taát caû quaù trình lòch söû cuûa Thuùy Kieàu vaäy.
Theo luaän lyù naøy, chuùng ta coù theå hieåu taïi sao Toá Nhö tieân sinh töï cho mình moät söù meänh (mission) xaùc ñònh söû meänh. Vaên dó taûi ñaïo khoâng phaûi chæ laø moät caâu noùi mieäng löôõi nôi Nguyeãn Du. Vaên dó taûi ñaïo cuõng khoâng phaûi laø coi vaên nhö laø moät coâng cuï ñeå rao giaûng moät neàn ñaïo ñöùc, hay moät neàn yù thöùc heä - moät ñieàu maø Traàn Troïng Kim töøng quaû quyeát, khi oâng cho raèng muïc ñích cuûa Truyeän Kieàu laø ñeå “truyeàn roäng moät caùi lyù thuyeát trieát hoïc” (töùc Phaät giaùo.) Thöïc ra, Nguyeãn Du coi vaên dó taûi ñaïo nhö laø moät phöông tieän hoaøn taát söû meänh, caùi söû meänh toång hôïp thieân meänh vôùi nhaân meänh trong moät chöõ meänh. Maø phöông theá toång hôïp naøy laø chính söï tu taâm; maø tu taâm töùc laø trôû laïi nguyeân tính cuûa con ngöôøi chaân thaät (humanitas). Noùi caùch khaùc, vaên dó taûi ñaïo laø moät söù meänh ñi hoaøn thaønh söû meänh maø Nguyeãn Du muoán aùp duïng ñeå ñaùnh thöùc con ngöôøi tha hoùa, giuùp hoï trôû laïi nguyeân tính vaø toaøn theå tính cuûa chính mình, töùc thaønh thaùnh nhaân, töùc moät con ngöôøi toaøn dieän töùc con ngöôøi nhaân baûn vaäy. Chính vì yù thöùc ñöôïc moät söù meänh sieâu vieät nhö vaäy maø cuï Tieân Ñieàn môùi giaùm caû gan tieân ñoaùn veà mình:
“Baát tri tam baùch dö nieân haäu
Thieân haï haø nhaân khaáp Toá Nhö.”
Kieàu Ngaân Hoïc Vieän, Frankfurt, 11.1996.
Hoaøn taát, Vieän Trieát Hoïc, Haø Noäi, 01. 1998.
Thuïy Sôn Traàn Vaên Ñoaøn