Vieät Trieát Luaän Taäp (Quyeån Thöôïng)

Truy Nguyeân Baûn Chaát Cuûa Vieät Trieát

Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn, Taiwan National University

Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia

Chöông IV

Baûn Theå

Vaø Ñaëc Tính Vieät Trieát

Tieàn ngoân

Trong chöông tröôùc, chuùng toâi ñaõ baøn veà nhöõng chieàu höôùng cuûa trieát hoïc hieän ñaïi. Qua caùch trình baøy veà yù nghóa cuûa trieát hoïc, cuõng nhö qua söï pheâ bình nhöõng loãi laàm caên baûn maø giôùi trí thöùc töøng vaáp phaïm, chuùng ta ñaõ xaùc quyeát moät caùch giaùn tieáp neàn Vieät trieát. Chöông naøy trình baøy baûn chaát, cuõng nhö nhöõng ñaëc tính cuûa Vieät trieát theo moät loái nhìn khoa hoïc, nhaém xaùc ñònh moät caùch tröïc tieáp söï hieän höõu cuûa noù. Theá neân, ñoäc giaû seõ nhaän ra laø troïng taâm cuûa chöông saùch khoâng phaûi laø moät trình baøy (exposition) hay dieãn taû (description) song laø chöùng minh (proof) neàn Vieät trieát. Ñeå coù theå thuyeát phuïc giôùi trieát hoïc vaø khoa hoïc, taùc giaû seõ theo moät heä thoáng luaän lyù khoa hoïc: tröôùc heát xaùc ñònh yù nghóa cuõng nhö ñaëc tính cuûa moät neàn tri thöùc khoa hoïc; sau ñoù phaân tích baûn chaát cuõng nhö ñaëc tính cuûa Vieät trieát ñeå xem chuùng coù phuø hôïp vôùi moät neàn tri thöùc khoa hoïc hay khoâng. Töø ñaây, taùc giaû seõ xaùc ñònh vò trí cuûa Vieät trieát theo heä thoáng cuûa tri thöùc khoa hoïc. Theo löôïc ñoà naøy, chöông naøy goàm ba phaàn chính: (1) phaàn thöù nhaát baøn veà yù nghóa cuõng nhö heä thoáng cuûa tri thöùc khoa hoïc; (2) phaàn thöù hai phaân tích baûn theå vaø tính chaát cuûa Vieät trieát; vaø (3) phaàn cuoái cuøng xaùc ñònh vò trí cuûa Vieät trieát theo heä thoáng cuõng nhö phöông phaùp cuûa kieán thöùc.

1. Tri Thöùc, Khoa Hoïc vaø Tri Thöùc Khoa Hoïc

Nhö ñaõ töøng baøn moät caùch toång quaùt veà yù nghóa cuûa tri thöùc khoa hoïc raûi raéc ñoù ñaây, chuùng toâi hieåu tri thöùc (savoir) khaùc vôùi kieán thöùc (connaissance), vaø tri thöùc khoâng hoaøn toaøn ñoàng nghóa vôùi tri thöùc khoa hoïc (scientific knowledge, le savoir scientifique). Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi xin pheùp ñöôïc ñi saâu hôn vaøo vaán ñeà, moät phaàn ñeå vaïch ra moät soá hieåu laàm veà khoa hoïc, vaø moät phaàn khaùc ñeå laøm moät tieàn ñeà chöùng thöïc söï hieän höõu cuûa Vieät trieát.

1.1. Kieán Thöùc vaø Tri Thöùc

Töï thôøi Hy Laïp, tri thöùc (episteme) bieåu taû moät naêng löïc cuûa nhaän thöùc (faculty of knowledge). Noù khoâng phaûi, vaø khoâng theå ñoàng nghóa vôùi kieán thöùc, töùc moät tri thöùc ñaõ thaønh hình, coù tính caùch caù bieät, thöôøng bò haïn heïp vaø leä thuoäc vaøo ñieàu kieän cuûa khoâng gian vaø thôøi gian. Theá neân töï Plato, chuùng ta ñaõ thaáy coù hai loaïi tri thöùc, moät loaïi thuoäc theá giôùi hieän töôïng, vaø moät loaïi khaùc thuoäc theá giôùi chaân thaät vaø vónh cöûu, ñoù laø theá giôùi lyù hình (the world of ideas). Aristotle phaân bieät ra thaønh ba loaïi tri thöùc: tri thöùc thuaàn tuùy (pure science), tri thöùc thöïc haønh (practical science) vaø kieán thöùc (empirical, factual science). Tôùi thôøi hieän ñaïi, Kant ñoàng nghóa tri thöùc vôùi khaû naêng tö duy theo lyù trí. Ñoái vôùi trieát gia ngöôøi Phoå naøy, tri thöùc thuaàn tuùy laø tri naêng (Vermoøgen, faculty of knowledge) döïa treân quy luaät cuûa lyù trí thuaàn tuùy, trong khi tri thöùc thöïc haønh laø söï vieäc aùp duïng tri thöùc thuaàn tuùy vaøo nhöõng phaùn ñoaùn ñaïo ñöùc, hay noùi caùch chung, thöïc haønh.

Nôi ñaây, chuùng toâi xin ñi saâu vaøo lyù do phaân bieät giöõa tri thöùc thuaàn tuùy, söï töông quan cuûa noù vôùi lyù trí, vaø lyù do taïi sao noù ñaïi bieåu cho moät loaïi tri thöùc maø chuùng ta goïi laø tri thöùc khoa hoïc.

Vaäy thì tri thöùc thuaàn tuùy laø gì? Thöïc ra ñoù laø moät loaïi tri thöùc bao goàm hai ñaëc tính: phoå quaùt (universal) vaø taát yeáu (necessary). Thöù nhaát, noù khoâng leä thuoäc vaøo baát cöù yeáu toá noäi taïi hay ñieàu kieän ngoaïi taïi. Noùi caùch khaùc, noù khoâng bò leä thuoäc vaøo hai yeáu toá cuûa thôøi gian vaø khoâng gian. Thí duï, moät tri thöùc nhö “con ngöôøi laø moät sinh vaät phaûi cheát,” hay “thaân theå bao goàm taát caû moïi boä phaän thuoäc thaân theå,” hay “ñoäc thaân laø ngöôøi ôû moät mình,” vaân vaân. Moät loaïi tri thöùc nhö theá coù tính caùch phoå quaùt (universal), töï noù ñaõ ñuû (self-sufficient). Chuùng ta coù theå theâm caùc yeáu tính khaùc vaøo meänh ñeà treân, song chuùng ta khoâng theå caét bôùt töø meänh ñeà naøy baát cöù moät yeáu tính naøo. Theâm vaøo, meänh ñeà chính cuõng khoâng thay ñoåi chi. Thí duï “ñoäc thaân laø ngöôøi khoâng coù gia ñình, khoâng con khoâng caùi khoâng vôï khoâng choàng, chöa (khoâng) laáy vôï (choàng)...” Taát caû nhöõng caâu theâm vaøo khoâng thay ñoåi baûn chaát cuûa “ñoäc thaân laø ngöôøi ôû moät mình.” Ngöôïc laïi, neáu caét bôùt baát cöù moät caâu hay chöõ naøo, meänh ñeà seõ suïp ñoå. Thí duï chuùng ta khoâng theå noùi “ñoäc thaân laø ngöôøi,” hay “caùi baøn ôû ñoäc thaân.” Bôûi vì moät caâu noùi nhö vaäy ñuùng laø ngôù ngaån hay voâ nghóa. Noùi theo ngoân ngöõ cuûa luaän lyù, moät tri thöùc töï ñuû, hay moät tri thöùc phoå quaùt laø moät tri thöùc xaây treân meänh ñeà phaân tích (analytic proposition). Ñoù laø moät meänh ñeà maø taát caû moïi ñaëc tính cuûa noù ñaõ naèm saün trong tieàn ñeà. Thöù hai, tri thöùc phoå quaùt coù theå aùp duïng vaøo caùc ñoái töôïng khaùc nhau, trong baát cöù xaõ hoäi hay moâi tröôøng naøo, song ñeàu noùi leân cuøng moät ñaëc tính. Ñoù laø tính chaát taát yeáu (necessary) cuûa tri thöùc thuaàn tuùy. Noùi caùch khaùc, cho duø aùp duïng theá naøo, caùch chi, vaøo ñaâu thì meänh ñeà vaãn giöõ nguyeân baûn chaát cuûa noù maø khoâng theå thay ñoåi. Thí duï “con ngöôøi laø moät sinh vaät phaûi cheát.” Chuùng ta coù theå thay ñoåi con ngöôøi thaønh ngöôøi Taàu, ngöôøi Vieät, ngöôøi Myõ, ngöôøi Taây; chuùng ta cuõng coù theå noùi ngöôøi Vieät hoài xöa, ngöôøi Vieät trong töông lai, ngöôøi Vieät hieän nay; chuùng cuõng coù theå thay ñoåi, ngöôøi Vieät taïi Haø Noäi, Saøi Goøn, taïi Myõ, taïi Phaùp... Song cho duø thay ñoåi theá naøo, vaãn khoâng theå ñaùnh maát caùi baûn chaát cuûa con ngöôøi laø phaûi cheát. Noùi toùm laïi, moät tri thöùc thuaàn tuùy phaûi mang hai ñaëc tính cuûa phoå quaùt (universal) vaø taát yeáu (necessary). Moät tri thöùc nhö vaäy coù theå thaáy moät caùch hieån nhieân trong caùc meänh ñeà toaùn hoïc, vaø sau thôøi Newton, trong caùc phöông trình vaät lyù. Thí duï, phöông trình 1 = 1 hay coâng thöùc f = m luoân luoân ñuùng trong theá giôùi hình hoïc cuûa Euclides vaø theá giôùi cô khí cuûa Newton. Noù vöôït khoûi thôøi gian vaø khoâng gian moät chieàu.

Chính vì vaäy, maø caùc trieát gia vaø toaùn hoïc gia nhaän ñònh raèng, baát cöù moät tri thöùc thuaàn tuùy naøo, cuõng phaûi laø moät tri thöùc khoa hoïc; maø tri thöùc khoa hoïc phaûi laø moät tri thöùc coù hai ñaëc tính phoå quaùt vaø taát yeáu. Tri thöùc naøy ñöôïc thöïc chöùng baèng caùc nguyeân lyù nhö nguyeân lyù ñoàng nhaát (principle of identity) vaø khoâng maâu thuaãn (principle of non-contradiction). Moät tri thöùc khoâng ñoàng nhaát, hay maâu thuaãn khoâng theå coù phoå quaùt tính vaø taát yeáu tính, vaø leõ taát nhieân khoâng phaûi laø tri thöùc khoa hoïc. Chuùng ta khoâng caàn phaûi laäp laïi nôi ñaây laø nguyeân lyù ñoàng nhaát naøy cuõng laø neàn taûng cuûa vaät lyù, nhö thaáy trong coâng thöùc veà söï caân baèng giöõa löïc vaø vaät theå f = m, vaø leõ dó nhieân cuûa toaùn hoïc nhö (1 = 1), hay (n + 0 = 0 + n), hay (+ n - n = - n + n = 0) vaân vaân.

1.2. Tri Thöùc Khoa Hoïc

Moät tri thöùc phoå quaùt vaø taát yeáu nhö theá ñöôïc ngöôøi Hy laïp goïi laø episteme, vaø dòch sang La ngöõ laø scientia. Ngöôøi Nhaät dòch sang Nhaät ngöõ laø khoa hoïc, vaø ñöôïc ngöôøi Taàu chaáp nhaän. Bò aûnh höôûng cuûa Haùn ngöõ, ngöôøi Vieät chuùng ta hieåu khoa hoïc theo loái giaûi thích cuûa ngöôøi Taàu, cho raèng chæ coù nhöõng tri thöùc cuûa khoa hoïc töï nhieân nhö toaùn hoïc, vaät lyù hoïc môùi ñuùng laø khoa hoïc.

Söï hieåu khoa hoïc theo nghóa heïp nhö treân khoâng hoaøn toaøn sai, song chaéc haún khoâng chænh. Bôûi leõ, neáu töø lòch söû bieán hoùa cuûa ngoân ngöõ, quan nieäm vaø loái soáng, chuùng ta seõ deã daøng nhaän ra laø moät quan nieäm veà khoa hoïc theo nghóa heïp nhö treân chæ môùi phaùt xuaát töø thôøi caän ñaïi maø thoâi. Theá neân, nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc tôùi söï laãn loän giöõa tri thöùc vaø nhaän thöùc hay kieán thöùc, nôi ñaây cuõng caàn phaûi nhaéc sô qua söï nhaàm laãn giöõa tri thöùc vaø khoa hoïc, nhaát laø söï ñoàng nghóa khoa hoïc vôùi caùi hoïc cuûa moät loaïi tri thöùc caù bieät naøo ñoù töùc hoïc khoa (khoa hoïc theo nghóa hieän ñaïi.) Thöù nhaát, neáu theo lòch söû dieãn bieán cuûa ngöõ caên, khoa hoïc ñoàng nghóa vôùi tri thöùc. Nhö chuùng toâi ñaõ trình baøy trong ñoaïn treân, khoa hoïc laø moät tri thöùc phoå quaùt vaø taát yeáu. Chæ töø thôøi trieát hoïc “taân tieán” (modernus), maø chuùng ta coøn goïi laø trieát hoïc “hieän ñaïi” (modern philosophy) hay caän ñaïi (theo thöù töï thôøi gian,) khoa hoïc môùi taùch rôøi vaø ñöôïc hieåu nhö laø moät moân tri thöùc hôïp vôùi moät phöông phaùp coá ñònh, hay ñoàng nhaát vôùi moät hoïc khoa. Treân moät khía caïnh naøo ñoù, Bacon coi science nhö laø moät tri thöùc ñöôïc xaây döïng treân phöông theá thí nghieäm hay traéc nghieäm. Noùi caùch khaùc, ñoái vôùi Bacon, tri thöùc laø khoa hoïc thí nghieäm (experimental sciences). Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi nhö Locke vaø Hume, tri thöùc chæ coù theå coù neáu chuùng ñöôïc xaây treân nhöõng kinh nghieäm chung (common experience hay common sense theo Locke), hay treân söï taát yeáu lieân quan cuûa kinh nghieäm (Hume). Ñoái vôùi Comte, vaø gaàn ñaây, tröôøng phaùi thöïc chöùng, thì tri thöùc laø khoa hoïc thöïc chöùng (positive sciences). Töø moät khía caïnh khaùc, Descartes hieåu khoa hoïc nhö laø moät neàn tri thöùc phoå quaùt vaø töï tuùc (self-sufficient). OÂng coi tri thöùc toaùn hoïc môùi laø tri thöùc chaân thaät, vaø töø ñaây, oâng caû quyeát raèng, chæ coù nhöõng tri thöùc döïa theo moät loái suy tö toaùn hoïc môùi laø tri thöùc khoa hoïc. Descartes coøn ñi xa hôn nöõa, cho raèng ngay caû sieâu hình hoïc cuõng phaûi ñaët neàn taûng treân moät phöông phaùp toaùn hoïc nhö vaäy. Nhöõng ngöôøi theo Descartes nhö Spinoza caøng noã löïc aùp duïng phöông phaùp toaùn hoïc vaøo trong taát caû moïi tri thöùc, bao goàm luaân lyù vaø caû thaàn hoïc. Lyù do maø Descartes, Spinoza, Leibniz choïn toaùn hoïc nhö laø moät tri thöùc khoa hoïc, bôûi vì noù toaøn myõ, khoâng bò leä thuoäc vaøo khoâng gian vaø thôøi gian, vaø coù theå aùp duïng vaøo trong taát caû moïi tri thöùc. Toaùn hoïc laø tieâu chuaån ñeå xaùc ñònh söï chaân thöïc cuûa tri thöùc. Toaùn hoïc cuõng laø hình thöùc ñeïp ñeõ vaø caân ñoái nhaát cuûa thaåm myõ hoïc, thí duï nhö  trong aâm nhaïc cuûa Johannes Sebastian Bach, trong ñieâu khaéc cuûa Michael Angelo, trong hoïa phaåm cuûa Leonardo da Vinci, vaân vaân.

Tuy vaäy, neáu khoa hoïc laø moät tri thöùc toaøn myõ bieåu taû chaân lyù, maø chæ coù moät chaân lyù duy nhaát, vaäy thì chuùng ta phaûi ñaët laïi vaán ñeà khoa hoïc nôi ñaây. Bôûi leõ, loái nhìn cuûa chuû thuyeát kinh nghieäm cuûa Locke ngöôïc laïi vôùi loái nhìn duy lyù cuûa Descartes, vaø caû hai tröôøng phaùi ñeàu duøng phöông phaùp khaùc nhau. Neáu Descartes chuû tröông phöông phaùp phaân tích vaø tröïc giaùc, thì Locke laïi chuû tröông kinh nghieäm vaø phöông phaùp quy naïp. Kant ñaõ nhìn ra nhöõng khoù khaên treân, neân oâng hieåu khoa hoïc theo moät nghóa roäng hôn: khoa hoïc laø moät tri thöùc xaây treân kinh nghieäm, song ñoù laø kinh nghieäm coù tính chaát phoå quaùt vaø tuyeät ñoái. Toaùn hoïc cuõng chæ laø moät tri thöùc khoa hoïc. Tri thöùc naøy khoâng coù tieân thieân (a priori) nhö Descartes chuû tröông, song cuõng khoâng phaûi haäu thieân (a posteriori) nhö Locke nhaän ñònh. Tri thöùc khoa hoïc laø moät tri thöùc tieân nghieäm (transcendental), coù nghóa laø moät tri thöùc xaây treân kinh nghieäm song kinh nghieäm naøy coù tính caùch tieân thieân (phoå quaùt) vaø taát yeáu. Ñeå chöùng minh moät neàn tri thöùc khoa hoïc nhö vaäy, Kant baét buoäc phaûi chöùng minh laø meänh ñeà toaùn hoïïc laø moät meänh ñeà “toång hôïp tieân thieân” (synthetic a priori). Vì phaïm vi cuûa baøi vieát, chuùng toâi seõ khoâng ñi saâu vaøo luaän ñeà cuõng nhö khoù khaên cuûa Kant. Ñieåm maø chuùng toâi muoán nhaán maïnh nôi ñaây, ñoù laø daãu cho raèng Kant coù lyù vaø tieán boä hôn so vôùi Descartes vaø Locke, oâng vaãn hieåu tri thöùc theo nghóa moät neàn khoa hoïc coù tính chaát phoå quaùt vaø baát bieán, vöôït thôøi gian vaø khoâng gian. Noùi moät caùch khaùc, theo Kant thì baát cöù tri thöùc naøo, bao goàm sieâu hình hoïc, ñeàu phaûi caáu taïo theo maãu toång hôïp tieân thieân, töùc xaây döïng treân nhöõng kinh nghieäm coù tính chaát phoå quaùt vaø taát yeáu. Nhöõng tri thöùc nhö vaäy ñöôïc Kant goïi laø tri thöùc thuaàn tuùy, hay tieân nghieäm (transcendental).

Leõ taát nhieân nhöõng ñònh nghóa veà khoa hoïc nhö treân khoâng haún laø sai, song cuõng khoâng haún coù theå hoaøn toaøn noùi leân baûn chaát cuûa khoa hoïc. Sau thôøi Einstein, chuùng ta ñaõ baét ñaàu nhaän ra laø khoa hoïc cuõng khoù coù theå ñoàng nhaát. Maëc duø coá gaéng, ngay caùc nhaø khoa hoïc, nhaát laø caùc vaät lyù hoïc gia löôïng töû nhö Max Planck, Werner Heisenberg, Niels Bohr, Erwin Schroødingger, etc. ñeàu nhaän ra döï aùn cuûa moät neàn khoa hoïc thoáng nhaát khoâng deã thöïc hieän. Albert Einstein cuõng baùc boû söï hieän thöïc cuûa cô khí löôïng töû (quantum mechanics). Nhaø baùc hoïc naøy ñi theo moät höôùng khaùc; oâng noã löïc toång hôïp lyù thuyeát töông ñoái (general relativity) vôùi nguyeân lyù baát ñònh (the principle of uncertainty), ñeå xaây döïng neàn khoa hoïc thoáng nhaát, nhöng ñaõ khoâng thaønh coâng. Noùi toùm laïi, daãu raèng con ngöôøi luoân coá gaéng xaây döïng moät neàn khoa hoïc tuyeät ñoái, song khoù coù theå thaønh coâng. Nhö chuùng toâi seõ baøn theâm veà baûn tính cuûa khoa hoïc trong ñoaïn tôùi: chuùng toâi nghó nhö Karl Popper laø, khoa hoïc khoâng nhaát thieát ñoàng nghóa, hay ñoàng tính, hay ñoàng hình vôùi baát cöù moät loaïi hoïc khoa naøo ñoù, thí duï nhö toaùn hoïc hay vaät lyù. Khoa hoïc phaûi ñöôïc hieåu theo baûn chaát cuûa noù, ñoù laø söï luoân khoâng ngöøng tieáp tuïc ñaøo bôùi caùc vaán naïn, ñi tìm giaûi ñaùp baèng caùch thí nghieäm, traéc nghieäm hay thöïc chöùng. Hieåu theo nghóa naøy, chuùng toâi thieát nghó laø coù nhieàu neàn khoa hoïc maø hình thöùc hay phöông phaùp ñeàu khaùc bieät. Söï khaùc bieät naøy tuøy theo muïc ñích, loái soáng, cuõng nhö baûn chaát cuûa vaán naïn. Ñeå ñoäc giaû coù theå nhaän ra moät caùch deã daøng luaän ñieåm naøy, chuùng toâi xin phaân tích söï khaùc bieät giöõa hai neàn khoa hoïc töï nhieân vaø nhaân vaên.

1.3. Khoa Hoïc Töï Nhieân vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên

Nhöõng loái nhìn cuûa caùc trieát gia vaø khoa hoïc gia noùi treân tuy khoâng ñoàng nhaát veà söï kieán caáu cuûa khoa hoïc, song laïi raát ñoàng nhaát veà tính chaát cuûa khoa hoïc: khoa hoïc laø moät neàn tri thöùc coù tính chaát phoå quaùt vaø taát yeáu. Thöïc vaäy, neáu baøn veà tri thöùc thuaàn tuùy, hoï coù lyù; song neáu noùi veà kieán thöùc, hay tri thöùc thöïc tieãn vaø thöïc haønh, ngöôøi ta khoù coù theå kieám ra ñöôïc moät neàn kieán thöùc coù tính chaát phoå quaùt vaø taát yeáu (a connaissance of universal and necessary character). Chính vì khoâng nhaän ra söï khaùc bieät giöõa tri thöùc vaø kieán thöùc, veà söï dò bieät giöõa muïc ñích cuõng nhö phöông phaùp, caùc trieát gia vaø khoa hoïc gia ñaõ ñôn phöông cho raèng, neáu chæ coù moät chaân lyù duy nhaát, thì cuõng chæ coù theå coù moät neàn tri thöùc duy nhaát, ñoù laø tri thöùc khoa hoïc. Maø ñaõ laø khoa hoïc, thì cuõng chæ coù moät neàn khoa hoïc maø thoâi, ñoù laø khoa hoïc töï nhieân. Hoï theo Galileo vaø Newton, quaû quyeát raèng neáu luaät thieân nhieân coù tính chaát phoå quaùt vaø taát yeáu, thì noù phaûi ñöôïc aùp duïng vaøo taát caû moïi laõnh vöïc cuõng nhö sinh hoaït trong thieân nhieân, bao goàm con ngöôøi, xaõ hoäi vaø kinh teá. Hoï xaùc quyeát laø, keát quaû seõ hoaøn toaøn gioáng nhau neáu aùp duïng cuøng moät phöông phaùp khoa hoïc nhö nhau. Nhö vaäy, hoï xaùc nhaän moät quan nieäm khoa hoïc thoáng nhaát (unified sciences), vaø quyeàn uy tuyeät ñoái cuûa khoa hoïc naøy (the absolute supremacy of sciences).

Söï thaät laø caùc nhaø khoa hoïc khoâng hoaøn toaøn ñuùng. Nhöõng lyù thuyeát aùp duïng khoa hoïc töï nhieân vaøo ñaïo ñöùc hoïc nhö chuû thuyeát coâng lôïi (utilitarianism), hay hieäu quaû luaän (consequentialism), hay quyeát ñònh luaän (decisionism) ñaõ khoâng thaønh coâng trong coâng vieäc tieân ñoaùn (predict), aùp duïng vaø giaûi quyeát nhöõng vaán naïn ñaïo ñöùc cuûa con ngöôøi. Hoaëc cöïc ñoan hôn, lyù thuyeát ñaïo ñöùc döïa treân moâ thöùc toaùn hoïc, töùc neàn ñaïo ñöùc nghóa vuï (deontology) cuûa Kant caøng khoâng theå aùp duïng ñöôïc. Söï thaát baïi cuûa caùc neàn ñaïo ñöùc döïa treân khoa hoïc töï nhieân hay toaùn hoïc coù theå giaûi thích ñöôïc bôûi söï vieäc nhaàm laãn giöõa khoa hoïc töï nhieân vaø khoa hoïc nhaân vaên, vaø nhaát laø bôûi tö töôûng ñoäc toân cuûa khoa hoïc thoáng nhaát. Treân thöïc teá, hai neàn khoa hoïc naøy khoâng ñoàng nhaát; vaø baûn chaát cuûa chuùng cuõng khoâng theå ñoàng nhaát. Nôi ñaây, chuùng toâi xin vaén taét moät soá ñieåm nhö sau:

- Thöù nhaát, muïc ñích cuûa khoa hoïc töï nhieân khaùc vôùi khoa hoïc nhaân vaên. Neáu khoa hoïc töï nhieân nhaém ñeán tri thöùc tuyeät ñoái maø hoï coù theå kieán caáu nhôø khaùm phaù ra luaät töï nhieân, vaø döïa treân moâ hình cuûa töï nhieân, thì khoa hoïc nhaân vaên nhaém tôùi tri thöùc thöïc haønh, hay nhaém tôùi moät neàn kieán thöùc thoâng duïng, nhaém giaûi quyeát nhöõng vaán naïn cuûa con ngöôøi vaø cuûa xaõ hoäi. Moâ hình cuûa khoa hoïc nhaân vaên khoâng döïa theo moät moâ hình coá ñinh, song döïa theo theá sinh.

- Thöù tôùi, neáu tri thöùc khoa hoïc vöôït khoûi khoâng gian vaø thôøi gian, thì kieán thöùc cuûa khoa hoïc nhaân vaên naèm trong xaõ hoäi vaø lòch söû. Kieán thöùc veà con ngöôøi vaø xaõ hoäi khoâng theå taùch rôøi khoûi xaõ hoäi, vaên hoùa, lòch söû... cuûa con ngöôøi. Kieán thöùc con ngöôøi bò hai yeáu toá thôøi gian vaø khoâng gian xaùc ñònh, bieán ñoåi vaø phuû ñònh.

- Thöù ba, chính vì vaäy maø chuùng ta khoâng theå aùp duïng moät caùch voâ thöùc phöông phaùp cuûa khoa hoïc töï nhieân vaøo trong theá sinh. Neáu phöông phaùp cuûa khoa hoïc töï nhieân, töï noù ñaõ coù nhöõng ñieåm khaùc bieät, vaø töï noù luoân phaûi bieán ñoåi, caûi tieán, thì chuùng ta caøng khoâng coù lyù do aùp duïng phöông phaùp cuûa noù vaøo trong khoa hoïc nhaân vaên. Chuùng ta bieát, ngay trong toaùn hoïc, caùc nhaø toaùn hoïc khoâng nhaát thieát chæ tin vaøo moät phöông phaùp duy nhaát. Phöông phaùp tröïc giaùc (intuition) trong hình hoïc cuõng khoâng theå hoaøn toaøn aùp duïng vaøo toaùn soá ñöôïc. Ngöôïc laïi phöông phaùp phaân tích (analytic) tuy raát quan troïng trong laõnh vöïc chöùng minh, cuõng chöa haún giuùp gì nhieàu trong laõnh vöïc phaùt minh. Noùi toùm laïi, phöông phaùp cuûa khoa hoïc töï nhieân khoâng phaûi laø phöông phaùp duy nhaát, caøng khoâng theå aùp duïng vaøo trong taát caû moïi laõnh vöïc cuûa moïi khoa hoïc, nhaát laø khoa hoïc nhaân vaên. Theá neân ñieåm toái quan troïng laø khoa hoïc nhaân vaên phaûi töï tìm ra moät phöông phaùp khaùc bieät ñeå hieåu, tìm vaø giaûi quyeát vaán naïn cuûa con ngöôøi xaõ hoäi.

1.4. Baûn Theå, Baûn Chaát vaø Tính Chaát

Söï khaùc bieät giöõa khoa hoïc töï nhieân vaø khoa hoïc nhaân vaên, nhö chuùng toâi ñaõ noùi treân, roõ reät nhaát trong hai tính chaát phoå quaùt (universality) hay phoå bieán (generality) vaø taát yeáu (necessity) hay thieát yeáu (contingency). Trong khoa hoïc nhaân vaên, chuùng ta khoâng theå coù phoå quaùt tính vaø taát yeáu tính moät caùch tuyeät ñoái. Chuùng ta chæ coù theå hieåu chuùng theo moät nghóa töông ñoái maø thoâi. Ñeå traùnh ngoä nhaän, chuùng toâi xin ñöôïc baøn trong ñoaïn naøy veà baûn chaát vaø tính chaát cuûa Vieät trieát khoâng theo hai yeáu tính cuûa phoå quaùt (universality) vaø taát yeáu (necessity), song theo hai ñaëc tính phoå bieán (generality) vaø thieát yeáu (contingency). Bôûi leõ, nhö ñoäc giaû ñaõ nhaän ra veà söï khaùc bieät giöõa khoa hoïc töï nhieân vaø khoa hoïc nhaân vaên, chuùng ta khoù coù theå duøng cuøng moät töø ngöõ ñeå dieãn taû caùc ñaëc tính khaùc bieät cuûa chuùng. Sau ñaây, chuùng toâi xin ñöôïc giaûi thích theâm veà söï khaùc bieät giöõa phoå quaùt vaø phoå bieán, taát yeáu vaø thieát yeáu. Nhö ñaõ noùi ñeán trong ñoaïn baøn veà khoa hoïc töï nhieân vaø nhaân vaên, phoå quaùt vaø taát yeáu mang tính chaát tuyeät ñoái, trong khi phoå bieán vaø thieát yeáu coù tính chaát töông ñoái. Thí duï, phöông trình 1 = 1 laø moät söï thaät phoå quaùt vöôït khoûi khoâng gian vaø thôøi gian, trong khi “löûa gaàn rôm coù ngaøy seõ chaùy” laø moät meänh ñeà mang tính chaát phoå bieán trong moät xaõ hoäi noâng nghieäp maø thoâi. Thí duï thöù hai nhö meänh ñeà “khi nöôùc ñöôïc ñun noùng tôùi nhieät ñoä 100c, noù seõ boác hôi” mang tính caùch taát yeáu; trong khi caâu noùi “coù taät giaät mình” chæ coù tính chaát thieát yeáu. Meänh ñeà sau khoâng taát yeáu, bôûi leõ coù nhöõng ngöôøi coù taät maø chaúng giaät mình bao giôø caû. Theá neân, chuùng ta coù theå noùi: caùc meänh ñeà (phöông trình) toaùn hoïc hay vaät lyù thöôøng mang hai tính chaát phoå quaùt vaø taát yeáu; trong khi nhöõng meänh ñeà veà xaõ hoäi, taâm lyù thöôøng chæ coù tính chaát phoå quaùt vaø thieát yeáu maø thoâi.

Trong moät maïch vaên nhö vaäy, chuùng toâi hieåu baûn chaát (essence) nhö laø tính chaát caên baûn nhaát, maø neáu thieáu noù thì baát cöù moät söï vaät, hay moät con ngöôøi, moät xaõ hoäi naøo cuõng khoâng theå hieän ra nhö theå chính noù. Noùi theo ngoân ngöõ cuûa höõu theå hoïc, thì baûn chaát cuûa moät söï vaät xaùc ñònh söï hieän sinh cuûa söï vaät (Esse qua ens, EÂtre en tant qu'eùtant). Noùi moät caùch cuï theå, baûn chaát cuûa moät söï vaät, thí duï nhö caùi baøn, bao goàm chaát lieäu, hình thöùc, vaø coâng naêng. Moät vaät duïng duøng ñeå vieát, aên, ñöïng ñoà ñaïc... vaø ñöôïc laøm baèng chaát lieäu (goã, nhöïa, ñaù...) vôùi hình (vuoâng, troøn, tam giaùc, daøi...) laø moät baøn (vieát, aên, vaân vaân). Neáu caùi baøn xuaát hieän khoâng theo nhöõng baûn chaát treân, noù seõ khoâng phaûi laø caùi baøn nöõa. Hoaëc neáu noù xuaát hieän döôùi nhöõng baûn chaát, hay coâng naêng khaùc, thí duï khoâng phaûi ñeå vieát song ñeå naèm, khoâng phaûi hình troøn song laø hình töù giaùc daøi, thì söï vaät ñoù phaûi laø moät caùi giöôøng, chöù khoâng phaûi baøn aên.

Khoâng hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi baûn chaát, nhöng laø caên baûn cuûa baûn chaát, ñoù chính laø baûn theå (substantia). Baûn theå khoâng nhöõng bieåu taû tính chaát baát khaû khuyeát, maø coøn quan troïng hôn, xaùc ñònh tính (Bestimmtheit) hay ñoàng tính (Identity) cuûa höõu theå (Esse ipsum, Being as Being, EÂtre en tant qu'eâtre) vaø nhaát laø Uyeân nguyeân tính (Ursprunglichkeit). Noùi caùch khaùc, baûn theå noùi leân chính söï vaät (con ngöôøi) nhö chính noù (mình). Thí duï, con ngöôøi laø chính con ngöôøi, suùc vaät laø suùc vaät... Söï khaùc bieät giöõa con ngöôøi vaø söï vaät khoâng coøn chæ thaáy nôi nhöõng ñaëc tính, song trong chính baûn theå. Chuùng ta coù theå noùi, con ngöôøi khaùc söï vaät khoâng phaûi chæ do caùc ñaëc tính khaùc bieät, vì raát coù theå caû hai coù nhieàu ñaëc tính chung nhö chieám khoâng gian, cöùng meàm, nhoû, to hay seõ bò hö muïc ñi, vaân vaân. Tröôøng hôïp giöõa con ngöôøi nguyeân sô (homo erectus) vaø moät gioáng ñöôøi öôi laø moät thí duï ñieån hình. Tuy caû hai raát gaàn gioáng nhau (nhö thaáy nôi caùc ñaëc tính), song con ngöôøi vaãn laø con ngöôøi. Con ngöôøi töï baûn theå khoâng theå laø moät suùc vaät. Chính vì vaäy, chuùng ta coù khoâng theå keát luaän cho con ngöôøi laø söï vaät, ngay khi giöõa con ngöôøi vaø söï vaät coù nhieàu ñaëc tính gioáng nhau.

Khi hieåu baûn theå vaø baûn chaát nhö vaäy, chuùng ta coù theå toùm laïi nhö sau: chuùng ta chæ coù theå nhaän bieát baát cöù moät söï vaät naøo neáu khaùm phaù ra nhöõng ñaëc tính (baûn chaát) cuûa noù. Chuùng ta chæ coù theå xaùc ñònh moät vaät theå neáu chuùng ta nhaän ra söï khaùc bieät giöõa baûn theå cuûa noù vôùi baûn theå cuûa moät söï vaät khaùc. Vaø tieáp theo, chuùng ta chæ coù theå yù thöùc ñöôïc toäc, gioáng, noøi... neáu chuùng ta nhaän ra ñöôïc baûn theå vaø nhöõng baûn chaát cuûa moät nhoùm ngöôøi, hay cuûa moät xaõ hoäi. Noùi toùm laïi, neáu baûn chaát noùi leân tính chaát ñaëc thuø (particularity), phoå bieán vaø thieát yeáu, thì baûn theå bieåu taû tính chaát phoå quaùt vaø taát yeáu. Baát cöù moät toäc, moät gioáng haøy moät noøi naøo cuõng chæ coù theå nhaän ra ñöôïc nhôø vaøo baûn theå vaø nhöõng baûn chaát cuûa hoï.

2. Baûn Chaát Vieät Trieát

Trong moät maïch vaên treân, chuùng ta coù theå quaû quyeát laø baûn theå cuûa Vieät trieát chính laø loái suy tö cuûa ngöôøi Vieät, vaø chæ cuûa ngöôøi Vieät maø thoâi, trong khi baûn chaát cuûa Vieät trieát laø nhöõng ñaëc tính thieát yeáu cho ngöôøi Vieät vaø phoå bieán nôi ngöôøi Vieät. Nhöõng baûn chaát naøy cuõng coù theå thaáy nôi caùc daân toäc khaùc, song khoâng theå thieáu nôi ngöôøi Vieät. Thí duï nhö ngöôøi ngoaïi quoác coù theå coù taâm tình Vieät, song ngöôøi Vieät khoâng theå khoâng coù taâm tình Vieät. Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi phaân tích nhöõng baûn chaát cuûa Vieät trieát; ñoù laø nhöõng tính chaát phoå bieán vaø thieát yeáu hieän dieän trong loái suy tö, loái nhìn, loái soáng, loái noùi, loái nghe, loái aên maëc, loái giao du hay loái dieãn taû cuûa ngöôøi Vieät. Noùi caùch khaùc, baûn chaát cuûa Vieät trieát chính laø nhöõng ñaëc thuø phoå bieán nôi ngöôøi Vieät vaø xaõ hoäi Vieät, vaø thieát yeáu ñeå hieåu, nhaän ra cuõng tieân ñoaùn söï suy tö, haønh ñoäng, loái soáng... cuûa hoï. Ñoù chính laø nhöõng ñaëc tính maø chuùng toâi goïi laø coäng tính, coäng caûm, coäng ngoân, coäng theå, coäng hoaït, coäng thöùc, coâng ích, coâng lôïi, vaân vaân. Chuùng ta baét ñaàu vôùi neàn taûng cuûa loái suy tö Vieät.

2.1. Neàn Taûng Sieâu Hình

Ngöôøi Vieät tuy suy tö moät caùch thöïc tieãn, song luoân döïa treân moät neàn taûng sieâu hình. Noùi moät caùch khaùc, loái suy tö cuûa hoï gaén chaët vôùi nhöõng yeáu toá sieâu hình nhö trôøi (thieân), ñaát (ñòa). Vaø hoï thöôøng töï ñaët mình trong moät theá sinh sieâu hình treân. Chính vì vaäy maø chuùng ta coù theå noùi, neàn taûng sieâu hình cuûa Vieät trieát chính laø Nhaân, Trung vaø Vieät. Ngöôøi Vieät tìm hieåu veà chính mình trong moái töông quan vôùi Trôøi, vôùi ñaát vaø vôùi con ngöôøi (Nhaân). Hoï khaùm phaù ra caùi ñaïo soáng trong caùi maïng löôùi töông quan naøy, ñoù chính laø Trung. Hoï tìm caùch caûi tieán loái soáng baèng caùch choïn loïc vaø toång hôïp nhöõng yeáu toá (tính) thích hôïp vaø laøm thaêng tieán cuoäc soáng cuûa hoï (Vieät).

Nhö chuùng toâi ñaõ nhaán maïnh taïi nhieàu nôi, troïng taâm cuûa Vieät trieát laø chính con ngöôøi. Theá neân Vieät trieát phaûi noùi leân hay traû lôøi nhöõng caâu hoûi: Con ngöôøi nghó gì? Hoï soáng nhö theá naøo? Hoï töông giao ra sao? Hoï giaûi ñaùp nhöõng vaán ñeà theå naøo? vaân vaân. Neáu hieåu Vieät trieát theo nhöõng caâu hoûi vaø traû lôøi, thì chuùng ta coù theå noùi, hoï suy tö trong töông giao vôùi Trôøi, vôùi ñaát vaø vôùi con ngöôøi. Hoï soáng cuõng theo moät quy luaät hoøa hôïp giöõa Trôøi vaø ñaát vaø giöõa con ngöôøi (Trung, Nhaân), vaø hoï caûm thoâng vôùi Trôøi, ñaát (Vieät) vaø ngöôøi (Nhaân). Sau ñaây, chuùng toâi xin ñi saâu hôn vaøo ba ñaëc tính sieâu hình naøy: ba ñaëc tính caáu taïo neàn trieát hoïc Tam Taøi, ñoù laø Nhaân, Trung vaø Vieät.

2.1.1. Nhaân Trieát

Nhö ñaõ phaân tích trong caùc chöông tröôùc, Vieät trieát tröôùc heát laø moät neàn trieát hoïc nhaân baûn. Trong Vieät trieát, con ngöôøi laø trung ñieåm. Trung ñieåm cuõng laø troïng taâm, cuõng laø ñieåm maø qua ñoù Trôøi vaø ñaát töông giao, maø quyû thaàn chi hoäi, maø nhaân nhaân töông döõ. Chính vì vaäy, maø chuùng ta coù theå noùi, trong Vieät trieát, con ngöôøi khoâng nhöõng laø ñoái töôïng, maø coøn laø muïc ñích; khoâng nhöõng laø muïc ñích maø cuõng laø phöông tieän: qua con ngöôøi ñeå tôùi con ngöôøi. Theá neân ñeå hieåu con ngöôøi Vieät, ñeå nhaän ra loái suy tö cuûa hoï, chuùng ta caàn phaûi phaân tích con ngöôøi töø truï ñieåm, qua töông ñieåm, vaø ñích ñieåm. Noùi caùch khaùc, chuùng ta baét buoäc phaûi khaùm phaù ra muïc ñích cuûa hoï (ñích ñieåm), phaûi nhaän ra söï töông giao, caùch toå chöùc, loái xöû theá cuûa hoï (töông ñieåm)ï, vaø leõ taát nhieân phaûi xaùc ñònh vò theá (truï ñieåm) cuûa hoï.

Nhö laø moät truï ñieåm, con ngöôøi cuøng moät luùc laø ñieåm xuaát phaùt, laø trung taâm, vaø laø cuøng ñích. Trong Haø Ñoà, Laïc Thö, hay Ñoà Thö Hôïp Nhaát vaø trong kieán truùc Thaùi Thaát, con ngöôøi luoân ñöùng giöõa vuõ truï (ñaïi bieåu Ñoâng Taây Nam Baéc). Trong nguõ haønh, con ngöôøi naèm trong cung thoå, cuõng laø cung trung ôû giöõa caùc cung khaùc nhö kim, moäc, thuûy, hoûa. Trong Hoàng Phaïm, con ngöôøi naèm ôû cung hoaøng cöïc, cuõng laø trung taâm cuûa hoàng phaïm. Tuy laø truï ñieåm, song vò theá cuûa con ngöôøi luoân bieán hoùa. Noùi caùch khaùc, con ngöôøi khoâng phaûi laø moät haèng tinh coá ñinh, song cuõng khoâng phaûi laø moät veä tinh chaïy voøng theo haèng tinh. Trong hoàng phaïm, vò theá cuûa moãi cung khoâng theå töï ñoäc laäp, song töông quan. Töông töï, con ngöôøi tuy laø truï ñieåm song trong töông quan.

Nhö laø töông ñieåm, con ngöôøi chæ coù theå hieän höõu, coù yù nghóa qua chính con ngöôøi. Ñieàu ñoù coù nghóa laø, chính qua söï töông giao maø con ngöôøi xaùc ñònh vò theá cuûa mình: cha-con, cha-meï, meï-con, chuù-chaùu, baùc-chaùu... Cuõng chính qua töông giao maø con ngöôøi kieán taïo nhöõng hình thöùc, theå cheá, hay nhöõng baûn chaát cuûa hoï. Ngöôïc laiï, chính coäng theå (common structure) ñoøi hoûi con ngöôøi luoân ôû trong tình traïng di ñoäng töông giao. Vaät thì, chuùng ta coù theå noùi, con ngöôøi töông giao luoân laø truï ñieåm vaø ñoàng thôøi cuõng phaûi laø töông ñieåm. Baûn tính cuûa ngöôøi Vieät do vaäy phaûi laø töông tính (relational nature) vaø hoã tính (reciprocal nature). Nhöõng ñaëc tính treân caáu taïo thaønh coäng tính (common nature) cuûa ngöôøi Vieät vaäy.

Nhö laø ñích ñieåm, con ngöôøi coi mình laø muïc ñích. Theá neân, hoï vöôn leân khoâng phaûi ñeå bieán thaønh thaàn nhö trong vaên hoùa Hy-La, song thaønh Thaùnh. Hoï tuy öôùc voïng tröôøng sinh baát töû, song vaãn laø con ngöôøi. Noùi caùch khaùc, ñaïo nhaân cuûa hoï laø laøm con ngöôøi bieán thaønh moät con ngöôøi toaøn veïn, con ngöôøi quaân töû, con ngöôøi thaùnh nhaân, töùc moät con ngöôøi noái keát Trôøi vaø ñaát (vöông), moät con ngöôøi coù tai coù mieäng, bieát nghe daân vaø noùi ñöôïc tieáng noùi cuûa daân.

Qua caùc phaân tích treân, Vieät trieát chuù troïng ñeán con ngöôøi, song khoâng duy nhaân. Bôûi leõ neáu duy nhaân thì seõ ñaùnh maát söï töông quan, hoã tính, vaø nhö theá töï ñaùnh maát chính con ngöôøi. Vaø neáu duy nhaân, thì con ngöôøi Vieät seõ khoâng theå sieâu vieät, vaø do ñoù khoâng theå noái keát ñöôïc Trôøi vaø ñaát. Chính vì theá, ta coù theå noùi, Vieät trieát vò nhaân chöù khoâng duy nhaân. Chính tính caùch vò nhaân noùi leân caên baûn sieâu hình vaø ñaïo döùc cuûa Vieät trieát, ñoù chính laø nhaân ñaïo.

2.1.2. Trung Trieát

Neáu chuùng ta chaáp nhaän Nhaân trieát, maø nguyeân lyù laø ñaïo nhaân, chæ coù theå coù trong töông quan giöõa con ngöôøi vôùi Trôøi, ñaát vaø vôùi con ngöôøi, thì ñaëc tính sieâu hình thöù hai phaûi laø trung ñaïo. Nhö laø moät truï ñieåm, song cuõng laø töông ñieåm vaø ñích ñieåm, con ngöôøi khoâng theå, vaø khoâng ñöôïc pheùp nghieâng veà baát cöù phöông höôùng naøo, cho raèng höôùng thöôïng (Trôøi) hay höôùng haï (ñaát), hay höôùng ñoâng hay höôùng taây. Töø nguyeân lyù cuûa ñaïo nhaân, chuùng ta coù theå noùi nguyeân lyù thöù hai cuûa Vieät trieát laø ñaïo Trung, maø chuùng toâi goïi laø trung trieát. Neáu lyù thuyeát cuûa Kim Ñònh veà Vieät nho coù theå ñöôïc chaáp nhaän, thì trung dung coù leõ laø moät neàn trieát lyù caên baûn cuûa Vieät trieát. Leõ taát nhieân, chuùng toâi khoâng daùm taùo baïo nhö Kim Ñònh, cho raèng nguyeân nho laø Vieät nho, song khoâng ai coù theå phuû nhaän ñöôïc aûnh höôûng cuûa ñaïo trung dung treân loái suy tö cuûa daân Vieät. Caâu hoûi maø chuùng toâi raát traân troïng, ñoù laø (1) coù phaûi chuùng ta chæ chaáp nhaän moät caùch deã daøng nhöõng caùi gì thuoäc veà chuùng ta? vaø (2) coù phaûi bôûi vì chuùng ñaõ coù nhöõng ñaëc tính nhö vaäy, neân moät khi khaùm phaù tö töôûng töông töï, cho raèng ñeán töø ngoaïi theá, chuùng ta chaáp nhaän ngay, vaø coi noù nhö laø moät boä phaän taát nhieân cuûa theá sinh cuûa mình?

Chuùng toâi nghieâng veà caâu hoûi sau, neân daãu raèng phaùt xuaát töø Taàu, vaãn coi trung dung laø moät loái suy tö Vieät. Bôûi leõ, ngay caû khi khoâng bò aûnh höôûng cuûa Nho giaùo, ngöôøi Vieät vaãn tö duy moät caùch trung dung; vaø nhaát laø, trung dung laø phöông theá taát yeáu töø nguyeân lyù cuûa ñaïo nhaân.

Trong Trung Dung ta ñoïc:

“Baát phieân chi vò trung.

Baát dòch chi vò dung.

Trung giaû thieân haï chi chính ñaïo.

Dung giaû thieân haï chi ñònh lyù.”

Trong ñoaïn naøy, chuùng ta thaáy trung mang hai nghóa “baát phieân” vaø “baát dòch,” ñoù coù nghóa laø khoâng nghieâng veà beân naøo, cuõng khoâng leäch veà phía naøo. Song noùi nhö theá, trung môùi chæ ra ñaëc tính cuûa con ngöôøi nhö truï ñieåm, song chöa theå vaïch ra ñöôïc con ngöôøi nhö töông ñieåm vaø ñích ñieåm. Vaø neáu chæ laø truï ñieåm baát dòch, coá ñònh thì laøm sao bieát ñöôïc nghieâng hay leäch? Ñeå yù thöùc ñöôïc baát dòch, baát phieân, con ngöôøi phaûi naèm trong moät quaù trình cuûa töông quan, vaø phaûi bò thuùc ñaåy bôûi nhöõng muïc ñích (ñích ñieåm). Noùi theo ngoân ngöõ cuûa vaät lyù hoïc Newton, luaät caân baèng giöõa haáp löïc cuûa traùi ñaát vaø haáp löïc cuûa caùc tinh tuù khaùc khieán con ngöôøi vaø söï vaät ôû trong traïng thaùi caân baèng. Chính vì vaäy, neáu chæ hieåu trung nhö baát phieân, baát dòch, chuùng ta seõ khoâng theå nhaän ra caùi ñaïo lyù cuûa trung hoaëc hieåu trung moät caùch leäch laïc theo nghóa trung quaân, trung thaàn. Hieåu trung nhö theá töùc laø ñaõ ñi leäch laïch, phieân veà phía vua, phía nhöõng keû thoáng trò maø queân daân, queân chính mình. Trung khoâng theå taùch rôøi khoûi dung. Dung laø söï dung hoøa moái töông quan cuûa con ngöôøi vôùi con ngöôøi, vôùi Trôøi, vôùi ñaát. Muïc ñích cuûa dung nhaém giuùp con ngöôøi khoâng ñaùnh maát chính mình (töùc truï ñieåm), nhöng cuõng khoâng ñaùnh maát töông ñieåm (tha nhaân) vaø ñích ñieåm (con ngöôøi chaân thöïc, sieâu vieät). Ta ñoïc trong saùch Trung Dung:

“Hieáu hoïc caän hoà tri.

Löïc haønh caän hoà nhaân.

Tri sæ caän hoà dung.

Tri tö tam giaû,

Tích tri sôû dó tu thaân.”

Vaäy neân, trung dung khoâng phaûi laø “laáy ñaïo trung laøm ñaïo thöôøng,” nhö Töû Tö hieåu “leäch” hay nhö cuï Traàn Troïng Kim hieåu “phieân.” Trung dung noùi leân caùi ñaïo lyù vónh cöûu (thöôøng), ñoù laø chæ khi naøo giöõ ñöôïc caùi löïc, caùi loái soáng, caùi nhìn, söï suy tö trong moät traïng thaùi trung, baèng caùch dung hoøa töông quan theo caùi ñích chung, thì luùc ñoù môùi coù theå coù “vaïn vaät hoà yeân.”

Hieåu trung vaø dung nhö vaäy, Vieät trieát khoâng hoaøn toaøn gioáng Nho trieát. Vieät trieát coi trung nhö truï ñieåm, song ñoù laø truï cuûa töông quan. Trong daõ söû, thaàn thoaïi vaø nhaân thoaïi, trung luoân laø moät nguyeân lyù caên baûn laøm caân baèng töông giao. Trong huyeàn thoaïi veà nguoàn goác Vieät toäc, söï caân baèng giöõa aâm (AÂu Cô) vaø döông (Laïc Long Quaân), 50 con cho moãi ngöôøi, roài giöõa nuùi vaø bieån; maø meï thì leân nuùi (aâm + döông), cha thì xuoáng bieån (döông + aâm); taát caû dieãn taû moät söï quaân bình, vaø caân ñoái. Trong caâu chuyeän “baùnh daày baùnh chöng,” cuõng thaáy nguyeân lyù cuûa trung vaø dung, töùc hoøa hôïp vaø giöõ quaân bình vaø caân ñoái. Baùnh daày (hình troøn, töôïng tröng döông töùc maët trôøi,) baùnh chöng (vuoâng töôïng tröng aâm töùc traùi ñaát,) noùi leân söï hieäp nhaát töùc dung: aâm + döông: “aâm döông hieäp nhaát töï mình taåu” (caâu noùi chôi trong daân gian). Söï hieäp nhaát naøy noùi leân tình traïng trung, hay an bình: meï troøn con vuoâng. Trong vaên hoùa daân gian, nguyeân lyù trung vaø dung naøy cuõng laø moät nguyeân lyù höôùng daãn maø chuùng ta döïa theo ñeå tö duy, saùng taùc, hay sinh soáng. Neáu nhìn vaøo ngheä thuaät ñieâu khaéc, kieán truùc, vaø toå chöùc, cuõng nhö haønh chaùnh, chuùng ta cuõng thaáy taát caû ñeàu theo nguyeân lyù cuûa trung vaø dung. Moät caùch cuï theå, ngheä thuaät thaáy treân Troáng ñoàng Ñoâng Sôn, kieán truùc chuøa chieàn, hay ngay nhaø ôû cuûa daân thöôøng... ñeàu coù nhöõng ñaëc tính sau: (1) nguyeân lyù soá 3, töùc tam taøi hoøa hôïp giöõa trôøi vaø ñaát: nhaø ba gian, thang ba baäc, chuøa tam ñieän, tam toøa. Hoaëc ngay gaàn ñaây, ñaïo Cao Ñaøi duøng hình tam giaùc (Maét trong khuoân tam giaùc) ñeå dieãn taû ñaáng Toái Cao Ngoïc Hoaøng Thöôïng Ñeá. (2) Taát caû caùc yeáu toá ñeàu giao keát vaø thaønh moät. Ta thaáy yeáu toá giao keát naøy trong caùc ngheä thuaät, nhö ñieâu khaéc treân Troáng Ñoàng, hay trong ngoân ngöõ: Giao long, Giao chæ, Giao chaâu, Giao quaän...

2.1.3. Vieät Trieát

Baûn chaát thöù ba cuûa Vieät trieát coù theå goïi laø tính chaát sieâu vieät. Sieâu vieät khoâng coù nghóa vöôït xa hôn nhöõng daân toäc khaùc, song bieåu taû moät yù chí thaéng vöôït nhöõng gian nan, cuõng nhö loái soáng phong phuù hoùa, ña hoùa vaø hoäi nhaäp song khoâng ñaùnh maát nguyeân tính cuûa mình. Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi xin phaân tích moät soá ñaëc tính cuûa (sieâu) vieät trieát, döïa vaøo loái suy tö, cuõng nhö loái toå chöùc cuûa daân Vieät.

Ñeå thaéng vöôït gian nan, ngöôøi Vieät baét buoäc phaûi khaéc cheá nhöõng nguyeân nhaân, hay nhöõng ñoái töôïng gian nan. Song khaéc phuïc khoâng coù nghóa laø tieâu dieät, nhöng laø bieán cheá, hay bieán hoùa, hay hoäi nhaäp. Thí duï bieán daõ thuù thaønh gia suùc, hay ñoàng hoùa caùc toäc khaùc, hay troán thoaùt khoûi baøn tay cuûa keû thuø to lôùn hôn mình baèng caùch hoäi nhaäp vôùi chính keû thuø, song ñoàng luùc vaãn giöõ ñöôïc baûn chaát cuûa mình, taát caû nhöõng söï kieän treân ñeàu noùi leân tính chaát thaéng vöôït.

Thöù ñeán, khi bieán hoùa, ñoàng hoùa ngoaïi löïc, ngöôøi Vieät khoâng duøng baïo löïc, hay tieâu dieät ñoái thuû, song duøng phöông phaùp sieâu vieät. Hoï hoïc hoûi chính loái soáng, loái suy tö cuõng nhö ngoân ngöõ cuûa ñoái thuû, vaø toång hôïp vôùi loái suy tö cuûa hoï, ngoân ngöõ cuûa hoï... ñeå “hieåu ngöôøi, hieåu mình.” Hoï bieán hoùa theá sinh cuûa ñoái thuû, song khoâng vaát boû noù. Chính vì theá maø ñoái thuû deã daøng chaáp nhaän loái soáng môùi. Nhìn vaøo lòch söû cuûa ngöôøi Vieät, chuùng ta coù theå noùi maø khoâng sôï sai, ñoù laø taát caû lòch söû laø moät lòch söû cuûa caûi ñoåi, bieán hoùa thieân nhieân, vaø keû thuø. Töø vuøng nam Tröôøng giang tôùi taän bôø bieån Ñoâng Nam, ngöôøi Vieät ñaõ bieán hoùa thieân nhieân, vaø nhöõng saéc toäc khaùc. Saéc toäc Vieät hoâm nay khoâng chæ laø moät saéc toäc duy nhaát, nguyeân thuûy, thí duï ngöôøi Giao Chæ, hay Laïc Vieät. Saéc toäc Vieät hoâm nay laø moät saéc toäc coù tính chaát môû roäng maø ta goïi chung laø “Baùch Vieät.” Baùch khoâng chæ coù nghóa 100, song nghóa laø môû roäng, ñeå thaâu nhaän theâm.

Tieáp tôùi, moät ñaëc tính khaùc cuûa vieät trieát laø tính chaát hoäi nhaäp. Hoäi nhaäp nôi ñaây khoâng coù nghóa thuaàn phuïc, hoaëc bieán thaønh ngöôøi Taàu, hay moät saéc daân naøo khaùc. Ñoái vôùi ngöôøi Vieät, hoäi nhaäp laø moät phöông theá töï veä, phaùt trieån chính mình vaø bieán hoùa theá giôùi maø hoï ñöông soáng, hay “caûi hoùa” keû thuø maø hoï phaûi ñoái dieän. Ngay töø nhöõng theá kyû tieân khôûi, ngöôøi Vieät ñaõ hoäi nhaäp vôùi vaên hoùa Taàu. Hoï khoâng bieán thaønh ngöôøi Taàu, maëc duø aên maëc, hay ngay caû ngoân ngöõ ñeàu theo Taàu. Ngöôïc laïi, chính nhöõng keû thoáng trò bieán thaønh Vieät, nhö tröôøng hôïp cuûa Syõ Nhieáp, Maõ Vieän, hay sau naøy, tröôøng hôïp ngöôøi Höông, vaø cuûa ngöôøi Chaøm sau Cheá Vieân. Ngay caû khi chinh phuïc daân toäc khaùc, hoï cuõng hoäi nhaäp vaøo xaõ hoäi cuûa ngöôøi khaùc, thí duï Chaøm, hay caùc saéc toäc vuøng cao nguyeân. Hoï giöõ laïi moät phaàn naøo taäp tuïc, ngoân ngöõ cuûa caùc saéc daân ñoù. Hoï thoâng hoân song vaãn giöõ laïi baûn chaát cuûa hoï. Ñaây laø moät söï toång hôïp coù tính caùch choïn loïc maø chuùng toâi töøng goïi laø sieâu vieät bieän chöùng.

Do vaäy, vieät trieát cuõng noùi leân tính chaát quy nguyeân, giöõ ñöôïc nguyeân tính cuûa toäc Vieät. Nhö ñaõ thaáy trong lòch söû, yù thöùc veà goác nguoàn cuûa mình raát maïnh meõ nôi coäng ñoàng Vieät. YÙ thöùc naøy ñöôïc dieãn taû trong nhöõng nhaân thoaïi nhö thaàn Kim Quy, hay Troïng Thuûy Mî Chaâu, hay nhöõng chuyeän anh huøng cuûa Traàn Bình Troïng, hay trong caâu hòch cuûa Nguyeãn Traõi. Thaàn Kim Quy traû göôm vaøng laïi cho toäc Vieät. Mî Chaâu khi yù thöùc bò Troïng Thuûy (ngöôøi phöông Baéc) löøa, nhaát ñònh khoâng tham vinh hoa phuù quyù theo Baéc, maø nhaåy vaøo Vieät tænh töï töû ñeå trung vôùi Nam toäc. Traàn Bình Troïng “thaø laøm quyû nöôùc Nam coøn hôn laøm vöông nöôùc Baéc”. Taát caû nhöõng giai thoaïi treân, tuy khoâng phaûi laø nhöõng söï kieän lòch söû, song phaûn aûnh taát caû lòch söû suy tö, hay loái suy tö phoå bieán cuûa ngöôøi Vieät.

Noùi toùm laïi, vieät trieát bao goàm nhöõng ñaëc tính khai phoùng, toång hôïp, vieãn vieät song quy nguyeân vaø baûo toàn nguyeân tính cuûa Vieät.

2.2. Ñaëc Tính cuûa Vieät Trieát

Döïa treân nhöõng baûn tính sieâu hình tieàm aån trong baûn theå Vieät, phaàn naøy quaûng dieãn nhöõng ñaëc tính cuûa Vieät trieát. Nhöõng ñaëc tính naøy thöïc ra chæ laø nhöõng thuoäc tính (attributes) hay quy tính ruùt ra töø ba baûn chaát: nhaân, trung vaø vieät maø chuùng toâi baøn ôû ñoaïn treân.

2.2.1. Loái Suy Tö Töông Quan

Töø vai troø cuûa con ngöôøi nhö laø ngöôøi noái keát Trôøi vaø ñaát, cuõng nhö giöõa con ngöôøi, töø söï bieán ñoåi vò trí cuûa truï ñieåm cuõng nhö töông ñieåm, töø söï chuù troïng vaøo vò trí cuûa trung, vaø loái suy tö theo trung vaø dung chuùng ta coù theå noùi, ngöôøi Vieät tö duy moät caùch töông quan. Loái tö duy naøy mang nhöõng ñaëc ñieåm sau:

(1) Chuû theå tuy suy tö, song khoâng phaûi töï chuû theå, hay veà chuû theå (solipsus) nhö kieåu suy tö cuûa Descartes hay caùc nhaø trieát lyù duy ngaõ nhö Fichte, Schelling vaø phaàn naøo Hegel. Chuùng ta suy tö cuõng khoâng haún chæ taäp trung vaøo ñoái töôïng hay ñoái theå nhö thaáy nôi caùc trieát gia duy nghieäm hay duy thöïc (Locke, Hume). Loái suy tö cuûa ngöôøi Vieät taäp trung vaøo chính ñieåm töông quan giöõa chuû theå (ngaõ) vaø ñoái theå (tha, hay khaùch, hay neã).

(2) Ñieåm töông quan, hay ñieåm giöõa naøy noái keát chuû theå vaø khaùch theå. Noù bieåu hieän coäng tính cuûa chuû theå vaø khaùch theå (ñoái töôïng). Thí duï nhö tình yeâu giöõa hai ngöôøi nam nöõ laø coäng tính cuûa caû hai beân. Khoâng theå coù moät tình yeâu ñôn phöông. Chính coäng tính naøy bieåu hieän ra ñöôïc baûn tính cuõng nhö ñaëc tính. Vaäy thì, neáu ñaëc tính cuûa töông quan chính laø coäng tính, thì chuùng ta coù theå noùi, chuû theå vaø khaùch theå chæ ñöôïc xaùc ñònh trong chính coäng tính. Noùi moät caùch khaùc, trong moái töông quan nhö vaäy, khoâng ai laøm chuû, maø cuõng chaúng ai laøm khaùch, bôûi vì taát caû ñeàu laø chuû. Danh töø xöng hoâ giöõa ñoâi vôï choàng nhö “mình ôi,” “nhaø toâi”; giöõa caëp tình nhaân nhö “anh-em, em-anh;” giöõa baïn beø nhö “chuùng mình,” “caäu-tôù”... taát caû ñeàu noùi leân chuû tính cuûa nhöõng ngöôøi tham döï.

(3) Vaäy neân chuùng ta coù theå noùi, loái suy tö töông quan naøy cuõng dieãn ñaït söï vieäc con ngöôøi Vieät chaáp nhaän nhöõng baûn tính nhö ñoàng vò, ñoàng tính, ñoàng theå vaø ñoàng tình laø nhöõng phaïm truø taát nhieân. Söï kieän maø ít khi chuùng ta ñeå yù, ñoù laø ngöôøi Vieät thích duøng nhöõng ñaïi danh töø nhö chuùng ta, chuùng toâi, chuùng mình... hay daân toâi, daân ta, nöôùc nhaø, daân nhaø. Loái söû duïng ngoân ngöõ nhö treân phaûn aûnh moät taâm thöùc (tieàm thöùc) taäp theå (mass-consiousness, mass-subconsciousness) xaây treân söï ñoàng tính, ñoàng tình, ñoàng theå vaø ñoàng vò.

(4) Khoâng nhöõng chæ bieåu taû ñoàng tính, ñoàng theå, töông quan coøn laø caùi thöôùc ño söï tieán boä, hay thoaùi lui, vaø phaùn ñoaùn thieän haûo hay aùc döõ. Moät töông quan caøng saâu ñaäm, thì tình caûm gia taêng. Ngöôïc laïi, neáu töông quan xa caùch, tình caûm seõ trôû leân laïnh nhaït. Moät töông quan giaùn ñoaïn noùi leân söï xung ñoät haän thuø. Trong moät caùi heä töông quan nhö vaäy, chuùng ta coù theå hieåu ñöôïc tö töôûng, haønh vi cuõng nhö toå chöùc cuûa con ngöôøi. Döïa theo loái suy tö töông quan naøy, ngöôøi Vieät xaây döïng moät heä thoáng toå chöùc, moät neàn ñaïo ñöùc, cuõng nhö noät baûng giaù trò ñeå phaùn ñoaùn.

(5) Heä ñaïo ñöùc, theå cheá, hay toå chöùc haønh chaùnh ñöôïc kieán taïo töø töông quan, vaø nhaém baûo veä töông quan. Chính do moái töông quan maø chuùng ta coù theå cheá quaân thaàn (vua toâi), sö sinh (thaày troø), phu theâ (choàng vôï - vôï choàng), phuï töû (cha con), baèng höõu (baïn beø). Song cuõng ñeå baûo veä heä töông quan naøy, maø chuùng ta chaáp nhaän neàn ñaïo lyù nhö tam cöông nguõ thöôøng cuûa Haùn nho. Song cuõng chính vì töông quan cuûa ngöôøi Vieät khaùc vôùi ngöôøi Taàu, neân söï hieåu bieát cuõng nhö aùp duïng ñaïo lyù tam cöông, nguõ thöôøng khoâng hoaøn toaøn gioáng Taàu. Trung dung chi ñaïo cuõng chæ laø moät neàn ñaïo lyù nhaém giuùp heä töông quan coù theå toàn taïi, vaø phaùt huy coâng naêng.

(6) Noùi toùm laïi, loái suy tö cuõng nhö quy luaät suy tö trong Vieät trieát laø loái suy tö trong töông quan, qua töông quan, vaø cho töông quan. Nhöõng hình thöùc cuûa töông quan chính laø töông giao, töông thoâng, töông ñoàng, töông hoã, töông thaân, töông aùi... Theá neân, chuùng ta coù theå quaû quyeát laø, luaän lyù cuûa Vieät trieát chính laø luaän lyù töông quan.

2.2.2. Ñoäng Tính

Ngoaøi loái tö duy töông quan, Vieät trieát cuõng tö duy moät caùch raát vieät, hay sieâu vieät bieän chöùng. Nhö chuùng toâi ñaõ baøn ñeán baûn tính sieâu vieät trong phaàn treân, neân ñoaïn naøy chæ boå tuùc theâm vaøo moät ñaëc tính maø chuùng toâi töøng goïïi laø sieâu vieät bieän chöùng.

(1) Suy tö töø töông quan vaø qua töông quan, chuû theå suy tö luoân ôû trong traïng thaùi naêng ñoäng. Töông töï, ñoái theå (khaùch theå) vaø ngay caû theá giôùi (moâi tröôøng) cuõng luoân ôû trong moät traïng thaùi töông töï. Moät loái suy tö nhö vaäy, moät theá sinh töông quan nhö theá döïa treân baûn chaát ñoäng cuûa con ngöôøi Vieät, maø chuùng toâi goïi laø ñoäng tính. Ñoäng tính naøy tieàm taøng trong tieàm thöùc Vieät, vaø nhôø vaøo ñoäng naêng maø bieåu hieän qua haønh ñoäng, trong caùc loái toå chöùc vaø ngoân ngöõ.

(2) Tröôùc heát, ñoäng tính ñöôïc nhìn thaáy trong ñoäng naêng (baûn naêng bieán ñoäng) cuûa töông quan. Khaû naêng luoân suy tö vaø taùc ñoäng trong töông quan cuûa chuû theå khieán moái töông quan luoân bieán chuyeån: töø chuû sang khaùch, vaø ngöôïc laïi, töø khaùch veà chuû. Söï bieán chuyeån naøy coù theå song phöông, cuõng coù theå ña phöông, ña dieän. Song phöông, ñoù laø loái suy tö töông hoã (reciprocal or mutual thinking); trong khi ña phöông, ña dieän, ñoù chính laø loái suy tö tinh toøa (constellative thinking). Trong loái dieãn taû anh-em, coâ-chuù, maøy-tao, vaân vaân, chuùng ta nhaän thaáy ñoäng tính hoã töông. Trong loái dieãn taû roäng hôn, töùc ña phöông vaø ña dieän, ta thaáy ngoân ngöõ töông quan môû roäng theo vò trí (ñòa vò) cuûa töông quan: Thí duï: baùc-chuù-caäu / baùc-coâ-thím-chaùu hay anh-tao-ta-toâi-tôù-em-maøy, vaân vaân. Trong tröôøng hôïp sau, caû moät chuïm töông quan ñöôïc kieán taïo theo moâ hình cuûa tinh toøa.

(3) Thöù tôùi, ñoäng naêng khoâng phaùt hieän theo moät luaän lyù cuûa thôøi gian tuyeät ñoái (nhö thaáy trong lyù thuyeát cuûa Newton,) vaø cuûa khoâng gian ñôn chieàu vaø ñôn dieän (nhö Euclides xaùc quyeát.) Ñoäng naêng naøy cuõng khoâng phaûi ôû trong traïng thaùi voâ traät töï. Ñuùng hôn, ñoäng naêng theo moät traät töï cuûa voâ traät töï (order out of chaos) hay moät traät töï khoâng theo luaät cuûa khoâng gian vaø thôøi gian: “Baát sinh giaû naêng sinh sinh, baát hoùa giaû naêng hoùa hoùa.” Theo loái nhìn thöôøng daân, luaän lyù naøy ñöôïc dieãn taû qua caâu ca dao:

“Sinh con roài môùi sinh cha,

sinh chaùu giöõ nhaø roài laïi sinh oâng.”

Vaäy thì chuùng ta coù theå noùi, ñoäng naêng phaùt hieän theo luaän lyù cuûa töông quan, chöù khoâng theo luaän lyù hình thöùc cuûa Aristotle.

(4) Nhôø vaøo baûn tính naêng ñoäng, vaø qua söï phaùt hieän baûn chaát cuûa ñoäng tính, ngöôøi Vieät caûi bieán cuoäc soáng cuûa mình. Söï caûi bieán naøy roõ reät hôn caû qua quaù trình cuûa con ngöôøi vaät theå tôùi con ngöôøi töông quan, töùc con ngöôøi nhö laø con ngöôøi, vaø qua con ngöôøi. Nhöõng myõ ngöõ nhö quaân töû, thaùnh nhaân, lieät syõ, hieàn nhaân... noùi leân nhöõng maãu ngöôøi lyù töôûng töông quan.

(5) Ñoäng tính naøy khoâng ngöøng taùc ñoäng, ngay caû khi nhöõng hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi ñaõ ñöôïc heä thoáng hay cô caáu hoùa. Trong caùc hình thaùi (theå) cuûa xaõ hoäi Vieät, haønh chaùnh Vieät... chuùng ta vaãn coù theå nhaän ra ñoäng tính naøy moät caùch deã daøng. Nhöõng loái soáng nhö “pheùp vua thua leä laøng,” “leänh oâng khoâng baèng coàng baø,” hay “vui veû” hôn:

“Nhaát syõ nhì noâng,

heát gaïo chaïy roâng,

nhaát noâng nhì syõ,”

chöùng minh moät caùch raát “huøng hoàn” ñoäng tính cuûa Vieät trieát.

2.2.3. Loái Suy Tö Bieän Chöùng vaø Toång Hôïp

Chính ñoäng tính naøy, coäng theâm loái suy tö trung vaø dung, luoân ñaët treân con ngöôøi nhö truï ñieåm, maø chuùng ta thaáy moät loái soáng vaø suy tö maø chuùng toâi taïm goïi laø bieän chöùng sieâu vieät. Bieän chöùng coù nghóa laø haønh ñoäng choïn löïa caùi hay, gaït boû nhöõng caùi dôû, vaø hoïc theâm nhöõng ñieàu môùi vôùi muïc ñích giaûi quyeát nhöõng khoù khaên cuûa theá sinh Vieät. Toång hôïp khoâng mang nghóa chaáp nhaän taát caû nhöõng yeáu toá môùi, song chæ choïn löïa nhöõng yeáu toá thích hôïp khieán theá sinh Vieät phong phuù vaø tieán boä hôn. Moät bieän chöùng toång hôïp nhö vaäy roõ raøng nhaát trong nhöõng sinh hoaït vaên hoùa vaø ngoân ngöõ. Tam giaùo ñoàng nguyeân treân thöïc teá laø moät toång hôïp giöõa ba nguyeân lyù toân giaùo ngoaïi lai vôùi toâng giaùo (ñaïo daân gian vaø ñaïo oâng baø) cuûa ngöôøi Vieät. Cao Ñaøi laø moät toång hôïp môùi giöõa caùc toân giaùo taïi Vieät Nam vaø vaên hoùa Taây phöông, giöõa nhöõng giaù trò truyeàn thoáng vaø giaù trò môùi cuûa AÂu Myõ. Hoøa Haûo caøng nhaán maïnh tôùi dung vaø hoøa, hai baûn tính thieát yeáu cuûa Vieät trieát, vaø cuûa Vieät nho. Caøng roõ reät hôn, ngoân ngöõ Vieät ña soá ñeàu ñöôïc caáu taïo theo loái sieâu vieät bieän chöùng naøy. Söï toång hôïp, bieän chöùng maø sieâu vieät trong ngoân ngöõ bao goàm: (1) toång hôïp ñôn ngöõ. Thí duï nhöõng töø ngöõ keùp nhö “traêm naêm” (“traêm”, Vieät; “naêm” traïi töø “nieân”, Haùn,) hay “nhaø ga” (“nhaø”, Vieät, “gare”, Phaùp); (2) toång hôïp yù vaø ngoân nhö “kim quy” (kim quy: “quy” coù nghóa laø ruøa, song ñöôïc hieåu nhö laø trôû laïi, traû laïi - trong thaàn thoaïi thaàn Kim Quy); (3) toång hôïp hai theá sinh. Trong caâu “chöõ taâm kia môùi baèng ba chöõ taøi,” “taâm” ñöôïc Nguyeãn Du duøng ñeå toång hôïp hai loái nhìn veà ñònh meänh, töùc thieân ñònh cuûa ngöôøi Haùn vaø Toáng, vaø nhaân ñònh cuûa ngöôøi Vieät; (4) toång hôïp hai yù heä nhö quan nieäm “trung quaân aùi quoác” (“trung quaân, aùi quoác”, Taàu; bieán thaønh “hieáu daân, troïng daân”, Vieät). Söï toång hôïp naøy khieán: (1) ngoân ngöõ Vieät phong phuù hôn, song cuõng thöïc teá hôn; (2) tuy cuøng vieát nhö nhau, song ngöôøi Taàu khoâng hieåu noåi yù nghóa trong maïch vaên cuûa Vieät. Thí duï, cuøng vieát laø “nghóa” maø chuùng ta hieåu khaùc vôùi Taàu; (3) thöù töï vaø traät töï roäng raõi hôn. Thí duï chuùng ta coù theå noùi “giaûn ñôn” (gioáng nhö Taàu), hay ngöôïc laïi, “ñôn giaûn” (ngöôøi Taàu khoâng coù, vaø chaéc chaén khoâng theå hieåu ñöôïc); (4) yù nghóa cuûa noù khoâng coá ñònh, song tuøy theo töông quan.

Ngoaøi ra, sieâu vieät bieän chöùng cuõng ñöôïc ngöôøi daân Vieät bieåu taû qua nhöõng khaùt voïng vaø öôùc voïng, vaø nhaát laø trong lyù töôûng cuûa hoï. Töù haûi giai huynh ñeä, theá giôùi ñaïi ñoàng, thaùi bình thieân quoác tuy laø nhöõng quan nieäm cuûa ngöôøi Taàu, song thöïc ra cuõng maõnh lieät vaø aâm æ trong taâm hoàn Vieät. Töông töï, khoâng phaûi voâ côù maø Vieät nho deã daøng chaáp nhaän tö töôûng cuûa Nhò Trình, hay cuûa Vöông Döông Minh. Nhöõng lyù töôûng nhö “noäi thaùnh ngoaïi vöông” (Döông Minh), “trí tri caùch vaät” (Ñaïi Hoïc), hay “yù daân laø yù trôøi” (Maïnh Töû) cuõng ñaõ laø nhöõng lyù töôûng töøng coù saün trong taâm hoàn Vieät.

2.2.4. Toaøn Theå Tính

Ñaëc tính thöù tö cuûa Vieät trieát chính laø loái tö duy trong toaøn theå vaø theo toaøn theå. Ñaëc tính naøy ruùt töø loái suy tö töông quan. Söï thaät chæ coù theå bieát ñöôïc moät caùch thaät söï khi toaøn theå tính cuûa noù ñöôïc bieåu hieän. Töông töï, con ngöôøi chæ coù theå hoaøn toaøn ñöôïc hieåu, neáu toaøn theå tính cuûa mình ñöôïc nhaän ra. Song toaøn theå tính naøy chæ coù theå ñöôïc bieåu loä qua caùi maïng löôùi töông quan cuûa con ngöôøi xaõ hoäi maø thoâi. Töø moät nhaän ñònh nhö vaäy, chuùng ta coù theå noùi, toaøn theå tính laø moät ñaëc tính caên baûn cuûa Vieät trieát. Ñeå traùnh hieåu laàm, chuùng toâi maïn pheùp xin ñöôïc baøn theâm vaøi ñieåm:

(1) Toaøn theå khoâng mang nghóa laø taát caû, cuõng khoâng nhaát thieát laø toaøn dieän, hoaøn toaøn töï ñuû, töï maõn. Neáu hieåu toaøn theå tính nhö vaäy, chuùng ta seõ phaûi choái boû ñoäng tính, cuõng nhö sieâu vieät tính cuûa Vieät trieát. Chuùng toâi hieåu toaøn theå tính nhö laø moät loái suy tö luoân ñöôïc höôùng daãn bôûi yù nieäm vieân maõn, naèm trong moät maïch vaên hoàng quan (macro-view), vaø bò aûnh höôûng cuûa söï chuyeån ñoäng cuûa maïng löôùi lieân quan cuûa con ngöôøi xaõ hoäi.

(2) Moät loái suy tö toaøn theå tính ngöôïc laïi vôùi loái suy tö nhaát nguyeân, hay nhò nguyeân, vaø khoâng ñoàng nhaát vôùi loái tö duy ña nguyeân. Neáu nhaát nguyeân quy tuï söï taïp ña cuûa vuõ truï vaøo moät nguyeân lyù duy nhaát (Thöôïng Ñeá, hay ñeä nhaát nguyeân); vaø neáu nhò nguyeân nhaän ñinh toaøn theå tính cuûa söï vaät phaûi bao goàm hai yeáu toá, thí duï con ngöôøi goàm hoàn (anima) vaø xaùc (corpus), söï vaät ñöôïc caáu taïo bôûi chaát lieäu (materia) vaø moâ hình (forma), thì loái suy tö toaøn theå tính coi con ngöôøi nhö chính laø söï toång hôïp cuûa taát caû moïi hoaït ñoäng trong töông quan. Tuy vaäy, toaøn theå tính cuõng khoâng phaûi ña nguyeân, bôûi ña nguyeân chöa haún theo moät traät töï, vaø thöôøng thì ña taïp. Toaøn theå tính ñoøi hoûi moät suy tö theo luaät cuûa loaøn theå. Maø luaät cuûa toaøn theå tính chính laø luaät cuûa vuõ truï vaø theá sinh trong taát caû quaù trình taùc sinh, sinh sinh baát nghæ; vaø caû trong quaù trình taùi hoài, taùi hieän, cuõng nhö nhìn con ngöôøi trong quaù trình sinh hoaït.

(3) Ngoaøi ra, toaøn theå tính cuõng ñöôïc hieåu nhö khai hieän tính, nhö chuùng toâi töøng trình baøy trong ñoaïn noùi veà tính chaát toång hôïp cuûa Vieät trieát, vaø trong caùc luaän vaên khaùc tröôùc ñaây. Chính tính chaát khai hieän naøy giuùp ngöôøi Vieät thaâu nhaän moät caùch deã daøng caùc truyeàn thoáng khaùc. Cuõng chính tính chaát khai môû naøy maø giöõa caùc toäc ít coù xung ñoät. Cuõng chính tính chaát khai sinh naøy maø ngoân ngöõ Vieät caøng ngaøy caøng phong phuù vaø suùc tích. Vaø nhôø vaøo khai phoùng, maø con ngöôøi Vieät khoâng deã daøng baûo thuû, hay chòu khuaát phuïc ngoaïi löïc.

2.2.5. Thöïc Tieãn vaø Thöïc Duïng

Ñaëc tính thöù naêm cuûa Vieät trieát laø loái suy tö thöïc tieãn vaø cuï theå. Hay noùi ñuùng hôn, ngöôøi Vieät suy tö moät caùch thöïc duïng (pragmatic). Nhö chuùng ta ñaõ thaáy, ngöôøi Vieät khoâng suy tö theo luaän lyù toaùn hoïc, tröøu töôïng. Ñoái töôïng tö duy cuûa hoï laø chính theá sinh (tuy nho nhoû) vôùi nhöõng töông quan maø hoï ñöông soáng. Caùi vuõ truï cuûa hoï gioáng nhö moät tinh toøa, hay nhö moät maïng nheän bao goàm nhöõng nhu caàu taát yeáu cho sinh toàn, nhöõng yù thích vaø muïc ñích thieát yeáu cho cuoäc soáng, nhöõng con ngöôøi töông quan xaùc ñònh chính hoï, yù nghóa cuûa cuoäc soáng cuûa hoï. Caùi theá sinh cuûa hoï do vaäy khoâng tröøu töông, vaø cuõng khoâng hình nhi thöôïng. Vaø ngay caû neàn sieâu hình hoïc cuûa hoï cuõng raát gaàn guõi, raát thaân thieát vaø raát cuï theå. Loái suy tö thöïc tieãn vaø thöïc duïng naøy coù theå thaáy:

(1) Ngöôøi Vieät nhìn vaán ñeà theo thöù töï cuûa sinh toàn, phaùt trieån, vaø höôûng thuï, ngöôïc laïi vôùi loái nhìn cuûa Hy laïp vaø La tinh. Moät loái nhìn nhö vaäy ñöôïc dieãn taû trong truyeän “Thaèng Bôøm.” Bôøm choïn sinh toàn (naém soâi) thay vì phaùt trieån (ba boø chín traâu), hay höôûng thuï (caù meø, goã lim). Töông töï, nhöõng loái suy tö thöïc tieãn vaø thöïc duïng töøng laø nhöõng loái bieåu taû thöôøng xuyeân vaø raát ñöôïc daân gian öa thích qua ca dao hay veø nhö:

“Laáy choàng laøm leõ khoûi lo,

côm nguoäi ñaày raù, caù kho ñaày noài.”

(2) Hoï chaáp nhaän söï kieän, vaø theo luaän lyù cuûa thöïc tieãn chöù khoâng phaûi luaän lyù cuûa chaân lyù. Nhöõng caâu noùi bình daân “coù sao aên vaäy,” “aên sao noùi vaäy,” “coù sao maëc ñoù” khoâng coù nghóa laø 1 = 1, song bieåu taû söï chaáp nhaän söï kieän nhö laø moät phaàn cuûa theá sinh mình. Ñaøng khaùc, ñoái vôùi ngöôøi Vieät “ba hoa chích choøe” khoâng phaûi laø moät söï doái traù, hay laø choái boû chaân lyù. Ngöôïc laïi, ñaây laø phöông theá bieåu taû loái nhìn thöïc duïng vaø töông quan cuûa hoï:

“Yeâu ai thì noùi quaù öa,

gheùt ai noùi thieáu, noùi thöøa nhö khoâng.”

Thích ai, hoï naâng ngöôøi ñoù leân tôùi chín taàng maây; gheùt ai, hoï laïi vuøi tôùi cuøng ñaùy cuûa ñòa nguïc:

“Yeâu nhau yeâu caû ñöôøng ñi,

gheùt nhau gheùt caû toâng ti hoï haøng.”

(3) Theá neân chuùng ta coù theå quaû quyeát, ngöôøi Vieät khoâng chuù troïng tôùi chaân tính, song tôùi söï chaân thaät. Chaân thaät tính ñöôïc thöïc chöùng qua chính söï hieän thöïc (realization, hay Verwirklichung), töùc thöïc tieãn tính cuûa noù. Theo nghóa naøy, chaân thaät khoâng mang tính chaát vónh cöûu, baát bieán, baát ñoäng, song tuøy thuoäc theá sinh, vaø töông quan cuûa con ngöôøi.

2.2.6. Loái Suy Tö Bieåu Töôïng vaø Saùng Taïo

Tuy suy tö moät caùch thöïc tieãn, ngöôøi Vieät khoâng thieáu saùng taïo. Ngoân ngöõ cuûa hoï laø moät ngoân ngöõ ña yù, nhieàu khi laïi ngöôïc yù. Bôûi leõ, hoï aùp duïng nhöõng bieåu töôïng, bieåu ngöõ hay nguï ngoân cuûa nhöõng theá sinh khaùc nhau ñeå bieåu taû theá sinh cuûa hoï. Bieåu töôïng maø ngöôøi Vieät söû duïng khoâng theo moät heä thoáng luaän lyù nhö trong luaän lyù bieåu töông (symbol-logic), song töôïng hình, dieãn taû theá sinh cuûa hoï qua nhöõng neùt tieâu bieåu baûn chaát cuûa mình. Nhöõng hoïa khaéc treân troáng ñoàng Ñoâng Sôn, nhöõng nhaân thoaïi, nhöõng truyeän daân gian... taát caû ñeàu mang nhieàu yù nghóa. Khoâng nhöõng theá, chuùng khieán trí oùc cuûa ngöôøi Vieät hoaït ñoäng, töôûng töôïng, song cuõng saùng taïo. Bieát bao taùc phaåm vaên hoïc veà Troïng Thuûy - Mî Nöông, bieát bao nhieâu caâu truyeân veà Traïng Quyønh, Ñoaøn Thò Ñieåm, Traïng Trình, vaân vaân. Noùi toùm laïi, loái suy tö bieåu töôïng khoâng chæ coù tính chaát töôûng töôïng, maø coøn mang tính chaát saùng taïo. Ñaây laø moät ñieåm khaùc bieät giöõa Vieät trieát vaø caùc neàn trieát hoïc Taây phöông. Chuùng ta bieát, caâu chuyeän “Baïch Tuyeát vaø Baåy Chuù Luøn” khoâng theå ñöôïc chaáp nhaän nhö lòch söû, song nhöõng caâu truyeän veà Troïng Thuûy - Mî Chaâu, Thaàn Kim Quy, Thaùnh Gioùng laïi laø moät phaàn quan troïng khoâng theå thieáu cuûa söû Vieät. Lyù do taïi sao ngöôøi Vieät chaáp nhaän daõ söû, huyeàn söû vaø huyeàn thoaïi nhö laø moät boä phaän cuûa theá sinh cuûa hoï, laø bôûi vì chuùng phuø hôïp vôùi loái tö duy bieåu töôïng vaø saùng taïo cuûa hoï. Loái tö duy naøy caøng roõ reät hôn trong ngoân ngöõ thöôøng tình, vöøa thöïc tieãn, thöïc duïng nhöng raát bieåu töôïng, maø chuùng ta coù theå keâ khai tôùi gaàn nhö voâ taän.

Leõ dó nhieân, nhöõng ñaëc tính treân khoâng chæ thaáy nôi Vieät trieát; song chuùng ta coù theå quaû quyeát laø, chæ trong Vieät trieát, vaø nhaát laø trong ngoân ngöõ Vieät, chuùng ta môùi thaáy nhöõng ñaëc tính treân moät caùch roõ raøng. Theá neân chuùng ta coù theå xaùc quyeát laø neáu khoâng hieåu nhöõng ñaëc tính treân, ngöôøi ta khoù coù theå naém vöõng ñöôïc Vieät trieát.

3. Taïm Keát

Vieät Trieát trong heä thoáng cuûa kieán thöùc - Vaán Ñeà cuûa phöông phaùp

Sau khi ñaõ bieän minh veà söï hieän höõu cuûa Vieät trieát qua chieán löôïc goïng keàm (pincer-movement), moät beân gaït boû nhöõng hieåu bieát sai laàm veà khoa hoïc vaø trieát hoïc, vaø moät beân khaùc chöùng minh baûn chaát vaø ñaëc tính cuûa Vieät trieát theo loái nhìn khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên, phaàn naøy seõ khoâng ñi saâu hôn, song chæ baøn theâm moät caùch raát ngaén goïn veà vaøi ñieåm lieân quan tôùi phöông phaùp Vieät trieát.

Nhö chuùng toâi töøng nhaéc phôùt qua, neàn trieát hoïc caän ñaïi, thöïc ra laø moät neàn trieát hoïc cuûa lyù tính, vaø khoa hoïc. Maø ñaëc tính cuûa lyù tính vaø khoa hoïc, chính laø phöông phaùp khoa hoïc. Theá neân töø Bacon tôùi Descartes, töø Locke tôùi Kant, töø Hegel tôùi Marx, vaø ngay caû vaøo theá kyû thöù 20, töø Russell tôùi Husserl, töø Wittgenstein tôùi Heidegger, taát caû moïi trieát gia, ñeå xöùng ñaùng laø trieát gia, tröôùc tieân phaûi laø cha ñeû cuûa moät phöông phaùp khoa hoïc hay trieát hoïc naøo ñoù. Tuy nhaän ra tính chaát quaù khích cuûa loái nhìn nhö vaäy, chuùng toâi vaãn phaûi thuù nhaän laø, trieát hoïc AÙ ñoâng noùi chung, vaø Vieät trieát noùi chung, chính vì thieáu moät (nhieàu) phöông phaùp khoa hoïc, maø bò queân laõng, hay coi thöôøng, hay bò haï caáp xuoáng thaønh moät loaïi yù heä, hay toân giaùo.

Trong phaàn naøy, chuùng toâi khoâng giaùm cho mình caùi “danh döï” khaùm phaù ra moät phöông phaùp trieát hoïc chi. Muïc ñích raát khieâm toán: chuùng toâi muoán chöùng minh raèng Vieät trieát cuõng coù phöông phaùp rieâng cuûa noù, moät phöông phaùp maø chuùng ta coù theå taïm cho laø chuaån khoa hoïc (quasi-scientific). Phöông phaùp naøy khoâng nhaém tôùi giaù trò khoa hoïc tuyeät ñoái, song moät giaù trò töông quan. Noù coù tính caùch thöïc duïng nhieàu hôn laø lyù thuyeát. Töø moät phöông phaùp nhö vaäy, chuùng toâi xaùc ñònh Vieät trieát laø moät heä thoáng cuûa nhaän thöùc coù tính chaát thieát yeáu (contingent) vaø phoå bieán (general) veà nhöõng giaù trò thöïc duïng cuûa ngöôøi Vieät. Giaù trò cuûa noù laø moät giaù trò phoå bieán vaø thieát yeáu trong xaõ hoäi Vieät vaø cho daân Vieät maø thoâi.

3.1. Vaán Ñeà Phöông Phaùp Khoa Hoïc trong Vieät Trieát

Ñeå ñoäc giaû khoûi bò hieåu laàm, ngöôøi vieát xin laäp laïi nôi ñaây laø chuùng toâi ñaët Vieät trieát trong maïch vaên cuûa neàn khoa hoïc nhaân vaên vaø xaõ hoäi chöù khoâng phaûi cuûa khoa hoïc töï nhieân. Ñieàu ñoù coù nghóa laø, tieâu chuaån xaùc ñònh kieán thöùc khoâng theo ñieån phaïm (paradigm) cuûa tri thöùc khoa hoïc töï nhieân. Vaø nhö theá, Vieät trieát khoâng ñoøi hoûi nhöõng hieäu quûa myõ maõn, hay xaây döïng moät neàn tri thöùc hoaøn toaøn xaùc thöïc nhö thaáy trong toaùn hoïc.

Moät phöông phaùp nhö theá töï noù gaén lieàn vôùi theá sinh Vieät. Chæ trong theá sinh Vieät, chuùng ta môùi phaùt hieän phöông phaùp nhö vaäy; vaø cuõng chæ vôùi moät phöông phaùp naøy, maø ngöôøi Vieät coù theå giaûi quyeát nhöõng vaán naïn cuûa hoï moät caùch hieäu nghieäm hôn. Neáu noùi theo ngoân ngöõ cuûa y hoïc, coù nhöõng caên beänh maø chæ thaáy nôi moät gioáng ngöôøi vaø trong moät vuøng coù moät khí haäu coá ñònh naøo ñoù (thí duï beänh ngöùa chaân ôû Höông Caûng, beänh phong cuøi taïi vuøng nhieät ñôùi, beänh soát reùt hay ngaõ nöôùc nôi röøng thieâng nöôùc ñoäc, vaân vaân.) Ñeå coù theå chöõa trò moät caên beänh nhö vaäy, caùc thaày thuoác baét buoäc phaûi kieám y döôïc lieäu (thaûo, chaát lieäu) ngay trong chính vuøng ñaát ñoù. Ñaây laø lyù do giaûi thích söï khaùc bieät giöõa thuoác baéc (thuoác Taàu), thuoác nam (Vieät, hay thuoác ta), tuy caû hai ñeàu laø ñoâng y vaø coù leõ theo cuøng moät nguyeân lyù. Trong nhieàu tröôøng hôïp, thí duï tröôøng hôïp caùc beänh taâm thaàn, phöông phaùp chöõa trò, ngoân ngöõ, theá giôùi soáng... phaûi laø chính ngoân ngöõ, theá giôùi soáng cuûa beänh nhaân.

Hieåu nhö vaäy, chuùng ta ñi theâm moät böôùc vaø ñaët laïi caùc caâu hoûi: vaäy thì phöông phaùp cuûa Vieät trieát laø (nhöõng) phöông phaùp gì? Chuùng ra sao? Coù nhöõng ñaëc tính gì? YÙ thöùc ñöôïc söï khoù khaên trong coâng vieäc kieán taïo phöông phaùp, chuùng toâi ñaõ ñi tìm hieåu theá sinh Vieät, cuõng nhö nhöõng baûn chaát vaø ñaëc tính cuûa noù trong hai phaàn treân. Trong phaàn naøy, chuùng toâi ñöa ra hai phöông phaùp, ruùt töø baûn chaát vaø caùc ñaëc tính cuûa Vieät trieát, thaáy trong theá sinh Vieät. Chuùng toâi seõ coá gaéng trình baøy chuùng theo phaïm truø “chuaån khoa hoïc,” töùc theo tieâu chuaån cuûa tri thöùc phoå bieán vaø thieát yeáu.

3.2. Sieâu Vieät Bieän Chöùng

Neáu chuùng ta chaáp nhaän ñaëc tính cuûa Vieät trieát laø sieâu vieät, vaø toång hôïp, thì caâu hoûi ñaët ra nôi ñaây laø noù toång hôïp nhö theá naøo; noù sieâu vieät ra sao? Traû lôøi nhöõng caâu hoûi naøy, ñoù chính laø coâng vieäc ñi kieán taïo phöông phaùp sieâu vieät bieän chöùng vaäy.

3.2.1. Bieän Chöùng vaø Theá Sinh

Tröôùc heát, ñeå traùnh bò laïm duïng, chuùng toâi caàn phaûi xaùc ñònh yù nghóa cuûa bieän chöùng. Nhö ñaõ taïm nhaéc tôùi trong ñoaïn baøn veà ñaëc tính toång hôïp vaø sieâu vieät, chuùng toâi nghieâng veà loái hieåu bieän chöùng theo truyeàn thoáng cuûa Plato vaø Hegel, vaø gaàn ñaây hôn, theo lyù thuyeát khoa hoïc cuûa Popper. Maø theo moät truyeàn thoáng nhö vaäy, bieän chöùng chæ laø moät moân luaän lyù (logic) nhaém chöùng minh söï thaät (Plato), hay moät quy luaät phoå bieán (Hegel), hay tính chaát khoa hoïc (Popper). Moät luaän lyù nhö vaäy coù theå theo moâ hình cuûa ñoái thoaïi (Plato), hay moâ hình cuûa xaùc ñònh - phuû ñònh - toång hôïp (Hegel), hay ñôn giaûn hôn, moâ hình cuûa pheâ phaïm - söûa sai (Popper). Noùi chung, luaän lyù bieän chöùng khoâng phaûi laø moät luaän lyù hình thöùc (formal logic), song laø caû moät quaù trình tieán trieån khoâng ngöøng cuûa theá sinh. Chính vì tính chaát ñoäng vaø lòch söû maø moân luaän lyù bieän chöùng naøy phaûn aûnh theá sinh moät caùch trung thöïc hôn. Noù coù nhieäm vuï nhaän ra quy luaät cuûa theá sinh, cô caáu cuûa xaõ hoäi cuõng nhö höôùng ñi cuûa con ngöôøi. Chính vì vaäy maø luaän lyù lòch söû naøy coù theå tieân ñoaùn, höôùng daãn cuõng nhö giaûi thích taát caû quaù trình cuûa tri thöùc vaø cuûa nhaân sinh. Noù noùi leân loái suy tö, vaø loái soáng cuûa con ngöôøi qua ngoân ngöõ, luaät leä, toå chöùc. Noù dieãn taû coäng caûm qua caùc hình thöùc cuûa sinh hoaït vaên hoùa, vaân vaân.

Neáu hieåu bieän chöùng trong moät maïch vaên nhö vaäy, thì khi noùi veà bieän chöùng sieâu vieät, chuùng ta thöû hoûi coù phaûi ngöôøi Vieät cuõng suy tö, vaø soáng theo phöông theá bieän chöùng maø chuùng toâi nhaéc treân? Hay hoï coù moät loái bieän chöùng, vaø sieâu vieät khaùc bieät? Noùi caùch khaùc, troïng taâm cuûa ñoaïn naøy phaûi laøm saùng toû tính chaát sieâu vieät vaø toång hôïp: ngöôøi Vieät sieâu vieät nhö theá naøo, toång hôïp ra sao? Coù phaûi hoï toång hôïp gaàn gioáng nhö quan nieäm bieän chöùng cuûa Hegel hay cuûa Marx? Hay laø hoï sieâu vieät theo loái bieät-tuï-thaêng, gaàn gioáng nhö bieän chöùng cuûa Teilhard de Chardin? Chuùng toâi khoâng phuû nhaän, song cuõng khoâng hoaøn toaøn chaáp nhaän nhöõng loái hieåu nhö vaäy trong Vieät trieát. Nhö ñaõ thuù nhaän, tuy bò aûnh höôûng cuûa Plato, Hegel vaø Popper, chuùng toâi khoâng nghó, vaø khoâng theå muø quaùng aùp duïng loái bieän chöùng cuûa hoï ñeå nghieân cöùu Vieät trieát. Bôûi leõ raát ñôn giaûn, phöông phaùp sieâu vieät bieän chöùng phaûi laø moät phöông phaùp cuûa Vieät, gioáng y heät nhö maïch maùu phaûi naèm trong thaân theå cuûa chính mình vaäy. Chính vì vaäy maø khi duøng töø ngöõ, hay loái trình baøy cuûa hoï, muïc ñích chæ ñeå laøm saùng toû phöông phaùp cuûa Vieät trieát maø thoâi.

Tröôùc khi phaân tích phöông theá toång hôïp vaø sieâu vieät cuûa ngöôøi Vieät, coù leõ caàn phaûi minh xaùc vaøi ñieåm veà söï töông quan giöõa bieän chöùng vaø theá sinh Vieät.

(1) Tröôùc heát, ngöôøi Vieät coi bieän chöùng sieâu vieät nhö chính laø sinh hoaït thöôøng nhaät cuûa hoï, chöù khoâng chæ laø moät phöông phaùp thuaàn lyù thuyeát. Thöïc vaäy, ngöôøi Vieät ñaõ aùp duïng bieän chöùng vaø toång hôïp ngay tröôùc caû Plato, chöù ñöøng noùi tôùi Hegel vaø Marx. Loái choïn löïa vaø toång hôïp ñöôïc höôùng daãn bôûi nhieàu muïc ñích, xeáp theo thöù töï cuûa sinh toàn, phaùt trieån vaø höôûng thuï.

(2) Thöù tôùi, bieän chöùng cuûa ngöôøi Vieät khoâng hoaøn toaøn noäi taïi vaø haïn heïp chæ naèm trong theá giôùi hieän taïi, song töông quan vôùi theá giôùi tröôùc vaø sau. Hieän sinh khoâng theå taùch rôøi khoûi vaõng sinh vaø lai sinh; hieän theá ñöôïc xaùc ñònh bôûi vaõng theá vaø lai theá. Theá neân, trong bieän chöùng, hình nhi thöôïng vaø hình nhi haï hôïp thaønh moät theá sinh. Caù nhaân vaø xaõ hoäi hôïp thaønh moät toaøn theå. Töông töï, chính vì töï baûn chaát khai hieän, neân theá giôùi cuûa ngöôøi Vieät khoâng ñoùng kín. Noù deã daøng hoøa hôïp vôùi caùc theá giôùi khaùc. Song tuy hoøa hôïp, noù vaãn khoâng ñaùnh maát baûn theå. Ngöôïc laïi, noù phong phuù hôn nhôø vaøo chính nhöõng baûn chaát cuûa mình nhö khai hieän, töông quan, naêng ñoäng...

(3) Tieáp theo, ñoù laø bieän chöùng khoâng chæ laø moät phöông phaùp, song cuõng laø loái soáng, loái suy tö, ngheä thuaät bieán hoùa. Chính vì vaäy maø phöông phaùp khoâng theå taùch rôøi theá sinh. Noù cuõng khoâng theå aùp duïng vaøo caùc theá sinh khaùc moät caùch deã daøng.

3.2.2. Toång Hôïp Bieän Chöùng

Neáu bieän chöùng khoâng theå taùch bieät khoûi theá sinh, thì chuùng ta phaûi trôû laïi caâu hoûi then choát cuûa phöông phaùp luaän: ngöôøi Vieät toång hôïp nhö theá naøo? Vaø theá naøo laø toång hôïp bieän chöùng, hay sieâu vieät?

Ñöôïc höôùng daãn bôûi nhöõng muïc ñích thöïc tieãn theo moät thöù töï (1) muïc ñích soáng coøn, (2) muïc ñích thaêng hoùa, phaùt trieån, tieán boä vaø (3) muïc ñích höôûng thuï, ngöôøi Vieät tö duy theo moät thöù töï ñaïi khaùi nhö sau:

(1) Thöù nhaát, hoï ñaët troïng taâm cuõa suy tö vaøo vaán naïn soáng coøn cuûa hoï, cuûa toäc, cuûa “nöôùc”, cuûa “nhaø.” Vaø do ñoù, hoï ñi kieám nhöõng vaán naïn uy hieáp söï soáng coøn cuûa mình. Ñoái vôùi hoï, khaùm phaù ra keû thuø, hieåu keû thuø laø böôùc ñaàu tieân. Tieáp tôùi, duøng phöông theá naøo, vuõ khí gì ñeå ñaùnh baïi keû thuø, ñoù laø böôùc thöù hai. Ñeå chieán thaéng maø khoâng toån haïi, hoï dung hôïp nhöõng phöông theá cuûa keû thuø vôùi phöông theá cuûa hoï, dung hôïp tình caûm vôùi vuõ löïc, dung hôïp thieân nhieân vôùi söùc löïc cuûa con ngöôøi, ñaây laø böôùc thöù ba. Neáu nhìn theo bieän chöùng, ta thaáy chính ñeà (thesis) ñi tìm vaán naïn khaùc vôùi chính ñeà trong bieän chöùng cuûa Hegel vaø Marx xaùc ñònh chuû theå, hay theá giôùi hieän taïi. Trong phaûn ñeà (anti-thesis), ngöôøi Vieät tìm phöông theá choáng laïi luaän ñeà (anti-thesis); vaø trong hôïp ñeà (synthesis), chuùng ta thaáy ngöôøi Vieät dung naïp nhöõng caùi hay cuûa keû thuø vôùi öu ñieåm cuûa mình.

(2) Thöù tôùi, hoï aùp duïng cuøng moät phöông phaùp bieän chöùng vaøo trong coâng cuoäc kieán quoác, vaø caû vaøo trong laõnh vöïc vaên hoùa. Chính vì theá, vaø theo moät maïch vaên nhö vaäy, chuùng ta coù theå nhìn vaøo phöông phaùp bieän chöùng toång hôïp theo moät quaù trình:

Chính ñeà: Xaùc ñònh vaán ñeà

Phaûn ñeà: Tìm phöông theá giaûi quyeát

Hôïp ñeà: Giaûi ñaùp lyù töôûng laø phöông phaùp dung hoøa (trung, hoøa)

(3) Ñeå dung hoøa, hoï phaûi tìm ra nhöõng caùi hay coù lôïi cho sinh toàn, phaùt trieån vaø höôûng thuï. Caùi hay, caùi lôïi phaûi coù nhöõng ñaëc tính: thích hôïp vôùi con ngöôøi, vôùi theá sinh (coäng tính); giuùp con ngöôøi phaùt trieån hay vui thuù (coäng caûm); khoâng coù nhöõng haäu quaû baát lôïi (coâng ích, coâng lôïi). Noùi caùch khaùc, khi dung hoøa, hoï ñaõ phaûi ñaùnh giaù, choïn löïa, vaø vaát boû nhöõng ñieàu baát lôïi hay thöøa thaõi. Maø moät söï choïn löïa nhö vaäy döïa treân loái suy tö lyù tính, töùc theo thöù töï vaø taàm quan troïng cuûa sinh toàn, phaùt trieån vaø höôûng thuï. Ñaây laø moät söï toång hôïp baèng caùch choïn löïa vaø keát naïp nhöõng yeáu tính theo lyù tính. Chuùng toâi goïi phöông phaùp naøy laø toång hôïp bieän chöùng.

(4) Tuy nhieân, toång hôïp bieän chöùng vaãn chöa phaûi laø sieâu vieät bieän chöùng. Bôûi leõ, trong nhieàu tröôøng hôïp, chuùng ta deã daøng chaáp nhaän hôïp ñeà nhö moät toång ñeà toái haäu. Vaø khi chaáp nhaän nhö vaäy, chuùng ta raát deã daøng vaáp ngaõ vaøo caùi hoá giaùo ñieàu, khoâng theå tieán boä ñöôïc nöõa. Ñaây cuõng laø moät lyù do taïi sao, cha oâng chuùng ta daãm chaân taïi choã. Moät khi coi hôïp ñeà nhö laø moät chaëng cuoái cuøng trong haønh trình theá sinh, chuùng ta ñaõ phaûn vieät tính.

Nhaän thöùc ñöôïc söï khieám khuyeát cuûa toång hôïp bieän chöùng, chuùng toâi thieát nghó, sieâu vieät bieän chöùng khoâng döøng laïi ôû baát cöù hôïp ñeà naøo, song coi hôïp ñeà naøy nhö laø moät chính ñeà khaùc tieáp tuïc phaùt trieån. Leõ taát nhieân, Hegel vaø Marx cuõng ñaõ nhìn quaù trình bieän chöùng nhö vaäy. Song chính vì caùc vò quaù chuù troïng tôùi moät lyù tính tuyeät ñoái vöôït khoûi khoâng gian vaø thôøi gian, maø boû queân, hay khoâng chuù troïng tôùi baûn chaát cuõng nhö ñoäng tính trong töông quan cuûa con ngöôøi xaõ hoäi. Vaø nhö vaäy, hoï ñaõ deã daøng nghieâng veà moät toång hôïp ñeà tuyeät ñoái nhö laø caùnh chung, hay nhö laø moät thieân ñaøng cuoái cuøng cuûa nhaân loaïi. Chuùng toâi thieát nghó, bieän chöùng cuûa ngöôøi Vieät phaûi naèm trong töông quan cuûa con ngöôøi, vaø chæ qua töông quan naøy chuùng ta môùi nhaän ra sieâu vieät bieän chöùng.

3.3. Töông Quan, Töông Quan Bieän Chöùng

Neáu loái suy tö cuûa ngöôøi Vieät theo heä thoáng töông quan, thì hoï xaây döïng töông quan nhö theá naøo? Hoï hieåu töông quan laø gì?

Vaán naïn cuûa con ngöôøi khoâng phaûi chæ ñeán töø theá giôùi ngoaïi taïi, maø quan troïng hôn, töø chính con ngöôøi. Noùi caùch khaùc, vaán naïn cuûa con ngöôøi phaùt sinh töø hai töông quan: töông quan vôùi theá giôùi ngoaïi taïi (moâi sinh), vaø vôùi chính theá giôùi noäi taïi, maø chuùng toâi goïi laø theá sinh. Chuùng toâi ñaëc bieät nhaán maïnh ñeán söï töông quan, bôûi leõ neáu con ngöôøi chæ laø moät hoøn ñaù, thì moâi sinh ñoái vôùi noù coù theå coù moät taàm quan troïng naøo ñoù, song noù khoâng coù theá sinh, bôûi töï noù khoâng theå coù ñoäng tính töông quan vôùi caùc hoøn ñaù khaùc. Theá neân, chæ khi con ngöôøi, töï baûn chaát laø töông quan vaø ñoäng tính, môùi coù theå coù töông quan.

3.3.1. Töông Quan Thieân Nhieân vaø Töông Quan giöõa Con Ngöôøi

Töông quan vôùi thieân nhieân thöôøng mang tính caùch thuï ñoäng. Trong moät hoaøn caûnh aùc lieät, con ngöôøi phaûi tìm caùch öùng phoù. Hoï coù theå troán laùnh; hoï coù theå töï baûo veä, hay hoï cuõng coù theå tìm caùch khoáng cheá nhöõng vaán naïn ngoaïi taïi. Noùi laø thuï ñoäng, bôûi vì con ngöôøi khoâng theå taïo ra caùc töông quan môùi. Con ngöôøi caøng khoâng theå thay ñoåi keát caáu (structure), hay cô theå (organe) cuûa con ngöôøi, bôûi leõ chuùng voán töï nhieân (natural) nhö vaäy. Theá neân, töông quan giöõa thieân nhieân thöôøng mang moät saéc thaùi keát caáu (structural), vaø giöõa con ngöôøi vôùi thieân nhieân thöôøng coù tính chaát cô theå (organical). Tính chaát keát caáu vaø cô theå naøy nhö laø moät moâi tröôøng (medium) coù nhöõng quy luaät (natural laws) maø con ngöôøi phaûi theo ñeå kieán caáu (construct) heä thoáng töông quan. Hieåu töông quan theo nghóa naøy, con ngöôøi deã daøng chaáp nhaän nhöõng quan nieäm nhö ñònh meänh, thieân meänh:

“Ñaõ mang laáy nghieäp vaøo thaân,

Cuõng ñöøng traùch laãn trôøi gaàn trôøi xa.”

Trong loái suy tö cuûa Vieät, chuùng ta khoâng nhaän thaáy tính chaát keát caáu vaø cô theå treân. Ngöôïc laïi, töông quan ñöôïc xaây döïng theo moâ hình kieán caáu (constructive). Töông quan naøy coù theå taêng hay giaûm, ña hoùa hay giaûn hoùa, gaàn hay xa tuøy theo muïc ñích cuõng nhö nhöõng ñieàu kieän nhö coäng tính, coäng caûm, coäng nguoàn, coäng ngoân, vaân vaân.

Chính vì vaäy maø, ngöôøi Vieät nhaân hoùa töông quan thieân nhieân, coi thieân nhieân nhö laø moät chuû theå vaø cuøng luùc moät khaùch theå. Noùi caùch khaùc, ngöôøi Vieät hieåu thieân nhieân theo töông quan cuûa con ngöôøi. Hoï goïi Trôøi baèng oâng, thaân thieát goïi maët traêng laø chò, chöûi quyû laø thaèng, vaân vaân. Loái xöng hoâ noùi leân söï töông quan gaàn hay xa, lôïi hay haïi, höõu tình hay voâ tình... Noùi caùch khaùc, töông quan giöõa con ngöôøi vôùi thieân nhieân cuõng khoâng khaùc bieät vôùi con ngöôøi cho laém. Töông quan naøy xaây döïng treân tình caûm, lôïi ích theo thöù töï cuûa baûng giaù trò: soáng coøn, phaùt trieån vaø höôûng thuï:

“Laïy Trôøi möa xuoáng

Laáy nöôùc toâi uoáng

Laáy ruoäng toâi caày

Laáy baùt côm ñaày

Laáy caù roâ to.”

3.3.2. Töông Quan trong Quaù Trình Phaùt Sinh

Con ngöôøi yù thöùc ñuôïc chính mình, ngay vaøo luùc haén yù thöùc tha nhaân. Noùi ñuùng hôn, yù thöùc mình vaø tha nhaân chính laø yù thöùc ra ñöôïc söï töông quan giöûa haén vaø tha nhaân. Song yù thöùc töông quan baét ñaàu vôùi yù thöùc veà söï soáng coøn cuûa mình laø nhôø vaøo ngöôøi khaùc (hay cô caáu khaùc). YÙ thöùc naøy caøng saâu ñaäm khi ngöôøi khaùc raát thaân caän, vaø khi maø ngöôøi ñoù daønh nhieàu thôøi gian cho mình, vaø leõ taát nhieân, khi söï soáng coøn cuûa mình leä thuoäc vaøo nguôøi ñoù. Noùi moät caùch heä thoáng hôn, töông quan cuûa con ngöôøi phaùt sinh (hay ñöôïc kieán caáu) khi:

(1) Chuùng ta phaùt hieän nhu caàu, lôïi ích, yù thích chung nôi tha nhaân. Hay chæ qua ngöôøi khaùc maø chuùng ta môùi coù theå thoûa maõn ñöôïc nhu caàu, lôïi ích hay yù thích hay ham thích.

(2) Töông quan naøy bieán ñoåi tuøy theo khoâng gian (xa-gaàn), thôøi gian (laâu-ngaén), cuõng nhö söï thay ñoåi (taêng, giaûm) cuûa lôïi töùc, cuûa soá löôïng ngöôøi tham döï.

(3) Töông quan ñöôïc ñaùnh giaù bôûi muïc ñích (ñaït ñöôïc hay khoâng) theo thöù töï cuûa sinh toàn, phaùt trieån vaø höôûng thuï.

(4) Töông quan bieán daïng neáu nhöõng muïc ñích bieán ñoåi; bieán maát neáu nhöõng muïc ñích treân tieâu tan; bò giaûm ñoä neáu muïc ñích khoâng caàn thieát.

(5) Töông quan gia taêng hoaëc giaûm bôùt, hay phaùt sinh ra nhöõng vaán naïn môùi, ñeàu do nhöõng ñieàu kieän ngoaïi taïi, hay bôûi nhöõng töông quan khaùc: Thí duï, ta thaáy moät caùch raát roõ raøng trong caâu ca dao :

“Coù taøi lo laùo lo kieâu,

Con ngu thì laïi lo sao kòp ngöôøi.”

(6) Töông quan gaén chaët vôùi theá sinh. Moät khi theá sinh bieán ñoåi, töông quan cuõng bieán ñoåi theo.

3.3.3. Nhöõng Vaán Naïn cuûa Töông Quan

Töø nhöõng nhaän ñònh treân, chuùng ta nhaän ra nhöõng vaán naïn caên baûn cuûa con ngöôøi ñeàu phaùt sinh töø nhöõng vaán naïn cuûa töông quan. Khi töông quan khoâng theå giaûi quyeát nhöõng vaán naïn caên baûn nhö sinh toàn, con ngöôøi hoaëc phaûi töø boû theá sinh, hoaëc phaûi taïo ra moät theá sinh vôùi nhöõng töông quan môùi. Moät khi theá sinh thay ñoåi, chuùng ta deã gaëp phaûi khuûng hoaûng, roái loaïn, hay voâ höôùng. Moät khi töông quan xaùo troän, chuùng ta cuõng seõ gaëp phaûi nhöõng khoù khaên töông töï. Moät khi baát thình lình coù nhöõng yù thích môùi, ham muoán môùi, maø cuoäc soáng trong töông quan cuõ khoâng theå thoûa maõn, chuùng ta deã bò baát maõn. Noùi toùm laïi, chuùng ta khoù coù theå choái raèng, vaán naïn cuûa con ngöôøi hoâm nay, chính laø nhöõng vaán naïn trong töông quan;

“Keû thuø ta ñaâu coù ôû ngöôøi ngoaøi.

Noù naèm ñaây naèm ngay ôû moãi ai.”

hay töø söï thieáu töông quan, hoaëc vì quaù töông quan:

“ÔÛ sao cho ñöôïc loøng ngöôøi,

ÔÛ heïp ngöôøi cöôøi, ôû roäng ngöôøi cheâ.

Cao cheâ ngoûng, thaáp cheâ luøn,

. . . .

Beùo troâng beùo truïc beùo troøn,

Gaày cheâ xöông soáng, söông söôøn nhoâ ra.”

3.3.4. Phöông Phaùp cuûa Töông Quan hay Sieâu Vieät Bieän Chöùng

Nhaän ra ñöôïc nhöõng vaán naïn treân, phöông phaùp cuûa Vieät trieát bao goàm ba gia ñoaïn: giai ñoaïn thöù nhaát truy nguyeân vaán naïn; giai ñoaïn thöù hai ñi tìm giaûi ñaùp, vaø giai ñoaïn thöù ba, phaùt trieån phöông phaùp, giuùp chuùng ta tìm ra vaán naïn moät caùch deã daøng vaø chính xaùc hôn, cuõng nhö giaûi quyeát chuùng moät caùch ñaày hieäu quûa.

- Trong giai ñoaïn thöù nhaát, chuùng ta coù theå aùp duïng toaùn soá ño löôøng (1) ñoä saâu hay noâng, (2) ñoä roäng hay heïp, (3) quaõng caùch xa hay gaàn, (4) tình caûm thaân hay nhaït, (5) thôøi gian laâu hay gaàn, ñeå phaùn ñoaùn söï töông giao bình thöôøng, toát ñeïp hay khoù khaên. Chuùng ta cuõng coù theå aùp duïng toaùn soá ñeå xaùc ñònh möùc ñoä thaân maät hay nghòch thuø, baèng caùch löôïng hoùa muïc ñích (lôïi ích, yù thích, ham thích) cuõng nhö ngaên trôû. Caøng va chaïm veà vaán naïn sinh toàn, nghòch thuø caøng khuûng khieáp... Caøng coù moät keû thuø chung, caøng deã thaønh baïn.

- Trong giai ñoaïn thöù hai, chuùng ta phaûi ñi tìm giaûi ñaùp. Moät giaûi ñaùp toát ñeïp laø giaûi ñaùp trung vaø dung, nhö dó hoøa vi quyù. Song treân nguyeân taéc, ngay caû nhöõng giaûi ñaùp nhö vaäy cuõng coù theå tính toaùn theo nguyeân taéc quaân bình (trung), vaø hôïp vôùi moïi ngöôøi (dung). Söï quaân bình coù theå tính theo löôïng, nhö trong tröôøng hôïp cuûa nhöõng moái töông giao bình thöôøng; song baét buoäc phaûi tính theo phaåm trong nhöõng töông giao thaân maät, gaàn keà vaø saâu ñaäm. Tam cöông, nguõ thöôøng laø nhöõng quy luaät ñöôïc tính theo phaåm, bôûi vì tam cöông noùi leân ba moái töông giao quan troïng nhaát, thaân maät nhaát, vaø gaàn keà cuõng nhö tröïc tieáp lieân quan tôùi sinh toàn, phaùt trieån vaø höôûng thuï.

- Trong giai ñoaïn thöù ba, nhöõng phöông theá cuûa giai ñoaïn thöù hai phaûi ñöôïc tieáp tuïc traéc nghieäm trong nhöõng theá sinh môùi, khi theá sinh bieán ñoåi, hay khi nhöõng yù thích môùi xuaát hieän. Moät khi nhöõng phöông theá ñöông aùp duïng khoâng coøn thích hôïp, hay khoâng ñaït ñöôïc nhöõng keát quaû lyù töôûng, thì ta hoaëc phaûi söûa ñoåi hoaëc phaûi vaát boû. Thí duï, ngay caû tam cöông nguõ thöôøng cuõng caàn phaûi ñöôïc duyeät laïi. Ñaïo trung quaân khoâng coøn giaù trò bôûi vì theá sinh cuûa chuùng ta hoâm nay khoâng coøn quaân chuû; maø ngay caû chöõ trung cuõng khoâng coù cuøng moät noäi dung nhö trong theá sinh cuõ nöõa.

Söï söûa ñoåi caùc phöông theá cuõ theo nguyeân taéc cuûa sieâu vieät, bao goàm vöôït xa, vöôït hôn, vöôït maõi. Chính söï ñoøi hoûi phaûi tieáp tuïc sieâu vieät, khoâng ngöøng sieâu vieät theo nguyeân lyù vöôït hôn, ñaõ khieán ngöôøi Vieät coù theå toàn taïi sau caû ngaøn naêm bò Taàu ñoâ hoä, gaàn moät traêm naêm bò Taây thoáng trò.

Ñeå taïm keát nôi ñaây, chuùng ta coù theå taïm ñöa ra moät phöông phaùp cuûa Vieät trieát maø chuùng toâi goïi laø sieâu vieät bieän chöùng, theo moät quaù trình nhö sau:

(1) Chính ñeà: Vaán naïn cuûa con ngöôøi khoâng phaûi laø con ngöôøi, song chính laø söï töông quan baát hoøa. Theá neân,

“Keû thuø ta, ñaâu coù phaûi laø ngöôøi!

Gieát ngöôøi ñi, thì ta ôû vôùi ai.”

(2) Phaûn ñeà: Nguyeân nhaân cuûa söï baát hoøa naèm trong chính con ngöôøi thieáu töông quan. Maø söï thieáu töông quan do söï xung ñoät veà quyeàn lôïi, yù thích, taøi, tình,danh voïng... töùc nhöõng tö lôïi hay coâng lôïi lieân quan tröïc tieáp hay giaùn tieáp tôùi söï soáng coøn, phaùt rieån vaø höôûng thuï cuûa con ngöôøi.

(3) Hôïp ñeà: Ñeå giaûi quyeát, chuùng ta phaûi khoâi phuïc töông quan, hay môû roäng töông quan. Maø môû roäng töông quan, chính laø baûn chaát cuûa Vieät vaäy.

Ñaøi Loan, Naêm 2000

Thuïy Sôn Traàn Vaên Ñoaøn

Back to Vietnamese Missionaries in Asia Home Page