Vieät Trieát Luaän Taäp (Quyeån Thöôïng)
Truy Nguyeân Baûn Chaát Cuûa Vieät Trieát
Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn, Taiwan National University
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông III
Phaûn Tö
Veà Nhöõng Chieàu Höôùng
Trieát Hoïc Hieän Ñaïi
Tieàn Ngoân
Trong chöông naøy, chuùng toâi toùm löôïc chieàu höôùng cuûa caùc neàn trieát hoïc hieän ñaïi, muïc ñích khoâng phaûi ñeå giôùi thieäu, song ñeå minh xaùc moät caùch giaùn tieáp söï hieän höõu cuûa moät neàn Vieät trieát. Nhö chuùng toâi seõ trình baøy sau ñaây, trieát hoïc khoâng töï haïn heïp vaøo moät loái nhìn, moät phöông phaùp hay moät neàn sieâu hình, moät nguyeân lyù naøo ñoù. Trieát hoïc caøng khoâng ñoàng nghóa vôùi baát cöù yù heä (ideology) naøo; caøng khoâng nhaém baûo veä moät cheá ñoä, moät toå chöùc, moät truyeàn thoáng, moät taäp quyeàn, moät toân giaùo hay moät giaù trò naøo. Ngoaøi ra, coâng naêng cuûa trieát hoïc cuõng khoâng phaûi chæ haïn heïp vaøo moät coâng naêng coá ñònh, daãu raèng coâng naêng aáy cao quyù vaø tuyeät vôøi. Bôûi leõ, trieát hoïc khoâng phaûi laø moät coâng cuï, caøng khoâng phaûi laø moät vuõ khí, cuõng khoâng phaûi laø moät kieán thöùc khoa hoïc chuyeân bieät nhö toaùn hoïc, y hoïc... Vaäy thì trieát hoïc laø gì? Ñoäc giaû seõ nhaän ra moät caùch deã daøng qua caùch trình baøy dieãn bieán cuûa trieát hoïc trong lòch söû nhaân loaïi ôû phaàn naøy. Chuùng toâi coá yù khoâng ñöa ra moät ñònh nghóa, cuõng khoâng döïa theo baát cöù moät baûng giaù trò baát bieán (Taây phöông hay Ñoâng phöông) ñeå xeùt ñoaùn trieát hoïc, bôûi leõ khoâng coù ñònh nghóa naøo, cuõng chaúng coù baûng giaù trò chi ñaày ñuû troïn veïn. Chính vì theá, chöông naøy chæ trình baøy nhöõng öu vaø khuyeát ñieåm cuûa caùc neàn trieát hoïc moät caùch khaùch quan maø thoâi. Qua moät caùch trình baøy nhö vaäy, chuùng toâi muoán xaùc ñònh raèng baát cöù moät ñònh nghóa hay moät baûng giaù trò naøo gaén cho trieát hoïc, töï noù ñaõ phaûn trieát hoïc. Ñaây laø moät nguyeân lyù caên baûn giuùp chuùng toâi pheâ bình nhaõn quan baûn vò, yù heä, vaø coâng cuï veà trieát hoïc maø chuùng toâi nghó laø chöa ñuû, hay leäch laïc, hay baù ñaïo. Nhöõng neàn trieát hoïc töï phong cho mình tính chaát “tuyeät ñoái,” “tröôøng cöûu,” “khoa hoïc,” thöïc ra chæ phaûn aûnh baûn chaát baù ñaïo nguy hieåm naøy. Chuùng ñoäc toân, ñoäc vò, ñoäc quyeàn vaø ñoäc taøi thoáng trò (moät caùch phaûn trieát hoïc) taát caû moïi neàn trieát hoïc caù bieät. Chuùng bieán thaønh caùc neàn yù heä maïo danh trieát lyù, töï thoåi phoàng leân haøng minh trieát. Cuõng döïa vaøo nguyeân lyù “pheâ phaïm thuaàn tuùy” naøy, chuùng toâi xaùc quyeát tính chaát khai phoùng (Karl Popper), töï maëc khaûi (Martin Heidegger), töï thaêng tieán (Karl Jaspers), sieâu vieät (Thomas Aquinas, Teilhard de Chardin), tieán veà hoaøn thieän (Jacques Maritain) nhöng luoân nhaân baûn vaø vò nhaân (Khoång Töû) cuûa trieát hoïc. Ñoàng thôøi chuùng toâi cuõng thaâm tín coâng nhaän raèng trieát hoïc khoâng theå taùch bieät khoûi theá sinh (Lebenswelt, Life-world) nhö Edmund Husserl vaø Ludwig Wittgenstein ñaõ xaùc tín. Trieát hoïc phaûn aûnh, phaûn tænh vaø thuùc ñaåy khieán theá sinh bieán ñoåi vaø thaêng hoùa. Chæ trong moät maïch vaên nhö vaäy, chuùng toâi xaùc quyeát söï hieän höõu cuûa moät neàn Vieät trieát.
Chöông naøy xaùc ñònh moät caùch giaûn löôïc laïi yù nghóa cuõng nhö coâng naêng cuûa trieát hoïc. Chuùng toâi trình baøy yù nghóa vaø coâng naêng cuûa trieát hoïc trong hai phaàn chính: (1) phaàn thöù nhaát vaïch ra nhöõng haïn cheá, hay sai leäch, hay cöïc ñoan veà yù nghóa vaø coâng naêng cuûa trieát hoïc; vaø (2) phaàn thöù hai löôïc trình caùc chieàu höôùng cuûa trieát hoïc hieän ñaïi. Chuùng toâi seõ trình baøy caùc chieàu höôùng treân khoâng theo thöù töï xuaát hieän trong lòch söû, song theo coâng naêng cuûa trieát hoïc.
1. Trieát Hoïc : YÙ Nghóa vaø Coâng Naêng
1.1. Haønh Trình Trieát Hoïc - Tuøng Taây ñaùo Taàu nhaäp Vieät
Theo truyeàn thoáng trieát hoïc Taây phöông töø Aristotle qua Kinh Vieän tôùi caän ñaïi, suy tö moät caùch maïch laïc vaø saùng suûa laø moät ñöùc tính toái thieåu cuûa ngöôøi hoïc trieát hoïc. Theá neân trong baát cöù moät töï ñieån trieát hoïc naøo, trong baát cöù moät taäp saùch naøo coù tính chaát khaùi nieäm veà trieát hoïc, taùc giaû thöôøng phaûi ñöa ra moät ñònh nghóa (definition) veà trieát hoïc. Song le, coù leõ chuùng ta chöa bao giôø thaáy coù moät ñònh nghóa chung, hay hoaøn toaøn gioáng nhau. Ñaëc bieät hôn caû, ñoù laø, baát cöù trieát gia naøo, theo ñuùng nghóa cuûa trieát gia, cuõng coù moät loái nhìn khaùc bieät veà trieát hoïc. Vaø do ñoù, oâng ñònh nghóa trieát hoïc thöôøng khaùc vôùi nhöõng ngöôøi ñi tröôùc. Ñeå chöùng minh xaùc thöïc tính vaø höõu hieäu tính cuûa trieát hoïc cuûa mình, oâng baét buoäc phaûi phaùt minh moät phöông phaùp môùi. Ñaây cuõng laø lyù do taïi sao caùc trieát gia caän ñaïi vaø hieän ñaïi thöôøng ñöa ra nhöõng ñònh nghóa cuõng nhö khôûi xöôùng caùc phöông phaùp trieát hoïc môùi.
Ngöôïc laïi, trong truyeàn thoáng cuûa Ñoâng phöông, nhaát laø cuûa Ñaïo gia, ngöôøi ta hoïa hieám môùi thaáy moät giaûi thích (theo maïch vaên cuûa ñònh nghóa) veà trieát hoïc. Ngöôøi ta cuõng chaúng maáy ñeå yù tôùi phöông phaùp luaän. Chuùng ta coù leõ seõ ngaïc nhieân vaø nghi vaán: Neáu trieát hoïc laø moät moân khoa hoïc chaéc chaén nhö Descartes cuõng nhö Kant ñoøi buoäc, vaø nghieâm tuùc nhö Edmund Husserl chuû tröông, taïi sao khoâng theå coù moät ñònh nghóa chung; caøng khoâng theå coù caùc meänh ñeà chaéc chaén, cuõng nhö caùc nguyeân lyù, ñònh lyù, ñònh ñeà nhö thaáy trong toaùn hoïc? Taïi sao moãi ngöôøi ñeàu coù nhöõng loái nhìn khaùc bieät veà trieát hoïc? Vaø taïi sao khoâng theå coù moät phöông phaùp nhaát quaùn trong trieát hoïc?
Neáu nhìn vaøo caùc neàn trieát hoïc Ñoâng phöông, nhaát laø trieát hoïc Trung Hoa vaø Vieät Nam, chuùng ta hoaëc may hoïa maén môùi thaáy moät vaøi lôøi baøn veà trieát hoïc, ñöøng noùi ñeán moät ñònh nghóa. Leõ dó nhieân, nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc phôùt qua, töø ngöõ trieát hoïc quaù môùi meû ñoái vôùi ngöôøi Vieät, vaø ngay caû ngöôøi Taàu. Chính vì theá, moät yù nieäm veà Vieät trieát coù veû laø laï sao ñoù. Khi ngöôøi Nhaät vaøo thôøi Minh Trò Thieân Hoaøng dòch tieáng philosophia qua tieáng cuûa hoï, thì ngöôøi Trung Hoa vaãn chöa coù moät khaùi nieäm roõ reät veà trieát hoïc. Nhöõng taân nho nhö Khang Höõu Vi, Löông Khaûi Sieâu, Nghieâm Phuïc... hoaøn toaøn döïa theo Nhaät ngöõ. Tröôùc hoï, caùc cöïu nho cho raèng taát caû moïi neàn hoïc vaán ngoaïi lai laø Taây hoïc hay Thieân hoïc. Chuùng ta phaûi ñôïi ñeán theá kyû 20, môùi thaáy coù moät quan nieäm roõ raøng veà neàn trieát hoïc Trung Hoa. Boä Trung Quoác Trieát Hoïc Söû Ñaïi Cöông cuûa Hoà Thích xuaát hieän naêm 1918, trong khi boä Trung Quoác Trieát Hoïc Söû cuûa Phuøng Höõu Lan xuaát hieän vaøo naêm 1931. Song chæ coù Hoà Thích môùi ñöa ra moät ñònh nghóa veà trieát hoïc. Ñaùng tieác thay, hoï Hoà cuõng chæ sao y baûn chính ñònh nghóa trieát hoïc cuûa trieát gia ngöôøi Myõ, oâng John Dewey, moät ngöôøi tieâu bieåu cuûa trieát phaùi thöïc duïng (pragmatism). Dewey coi trieát hoïc nhö laø moät coâng cuï giuùp ta tìm kieám nhöõng nguyeân nhaân caên baûn cuûa nhaân sinh, vaø tìm caùch giaûi quyeát nhöõng vaán naïn ñoù. OÂng ñònh nghóa trieát hoïc nhö moät lyù thuyeát veà söï pheâ bình ñi tìm nguyeân nhaân; vaø giaù trò toái cao cuûa noù laø söï tieáp tuïc ñi tìm kieám coâng cuï ñeå pheâ bình taát caû moïi giaù trò gì thaáy trong kinh nghieäm cuûa cuoäc soáng con ngöôøi. Nhö chuùng toâi seõ nhaän ñònh trong phaàn tôùi, moät ñònh nghóa nhö vaäy khoâng sai, song thieáu soùt. Bôûi leõ trieát hoïc khoâng chæ coù tính caùch coâng cuï (instrumentality) nhö kyõ thuaät. Trieát hoïc töï noù ñaõ laø moät söï khoân ngoan (sofia) vaø laø moät muïc ñích maø con ngöôøi ñeo ñuoåi (nhö Socrates ñaõ nhaän ñònh,) tuy chöa haún laø moät muïc ñích toái haäu. Coù leõ yù thöùc ñöôïc söï thieáu soùt cuûa Hoà Thích, Phuøng Höõu Lan khoâng giaùm ñöa ra moät ñònh nghóa chi veà trieát hoïc. Trong boä Trung Quoác Trieát Hoïc Söû, oâng voøng vo tam quoác giaûi thích söï khaùc bieät giöõa ñoâng taây, vôùi muïc ñích bieän minh cho boä trieát söû cuûa oâng. Song trong taäp A Short History of Chinese Philosophy, oâng hieåu trieát hoïc nhö toân giaùo, vaø moät caùch ñaëc bieät, nhö Nho vaø Ñaïo hoïc. Bôûi leõ Nho hoïc vaø Ñaïo hoïc ñeàu ñaët cuoäc soáng con ngöôøi laøm trung taâm cuûa suy tö. OÂng vieát: “Veàø phaàn toâi, caùi maø toâi goïi laø trieát hoïc phaûi laø söï tö duy coù heä thoáng vaø phaûn tænh veà cuoäc soáng.”
1.2. Vaïn Söï Khôûi Ñaàu... Sai!
Töø hai ñònh nghóa trieát hoïc cuûa hai ngöôøi ñaïi bieåu cuûa giôùi trieát hoïc Trung Hoa vaøo ñaàu theá kyû 20, chuùng ta thaáy quaû thaät quaù nhieàu thieáu soùt. Neáu hoï Hoà giaûn löôïc trieát hoïc vaøo moät vai troø coâng cuï, thì hoï Phuøng laïi ñoàng hoùa trieát hoïc vôùi moät haønh vi tö duy (speculative thinking). Nhö Laõo Tö Quang nhaän xeùt khaù ñuùng, chính vì bò aûnh höôûng cuûa moät vaøi trieát gia nhö John Dewey, Thomas Huxley (tröôøng hôïp Hoà Thích), hoaëc hai tröôøng phaùi taân Plato vaø Taân thöïc nghieäm (tröôøng hôïp Phuøng Höõu Lan), maø laïi khoâng thaáu hieåu taát caû quaù trình phaùt sinh cuûa trieát hoïc, cuõng nhö nguoàn goác cuûa quan nieäm trieát hoïc, neân hai hoï Hoà vaø Phuøng ñaõ laøm trieát hoïc Trung Hoa laïc ñöôøng.
Töông töï, chuùng ta cuõng coù theå noùi, ngay töø luùc phoâi thai, vì bò aûnh höôûng cuûa trieát hoïc Phaùp, vaø cuûa Marx quaù traàm troïng, maø giôùi trí thöùc Vieät ñaõ coi thöôøng, vaát boû hay hieåu nhaàm Vieät trieát. Ngay vaøo luùc baét ñaàu tieáp caän, ña soá caùc giaùo sö Trieát döïa theo ñònh nghóa trieát hoïc cuûa Andreù Lalande. Taäp Danh Töø Trieát Hoïc do moät nhoùm Giaùo sö Trieát taïi Trung Hoïc vaø Töø Ñieån Trieát Hoïc do Traàn Vaên Hieán Minh bieân soaïn, treân thöïc teá dòch “moät caùch roäng raõi” caùc töø ngöõ trieát hoïc Taây phöông cuûa Lalande nhö thaáy trong phaàn choïn chöõ, ñònh nghóa vaø phaân loaïi trieát hoïc. Leõ dó nhieân, khi theâm caùc danh töø trieát ñoâng, taùc giaû hoï Traàn ñaõ coâng khai coâng nhaän loái suy tö AÙ ñoâng cuõng laø moät loaïi trieát hoïc. Moät soá hoïc giaû töï hoïc nhö Döông Quaûng Haøm, Traàn Troïng Kim döïa theo Töï ñieån Larousse bình daân vaø hieåu trieát hoïc nhö laø “caùi hoïc veà nguyeân lyù (principes) vaø nguyeân nhaân (causes) hay laø nhöõng thoáng keâ veà nhöõng toång nieäm (notion geùneùrales) cuûa taát caû caùc söï vaät, coát ñeå ñònh roõ caùi nghóa cuûa nhaân sinh ôû ñôøi vaø caùi ñòa vò cuûa ngöôøi ôû trong taïo hoùa.” Tuy vaäy, maëc duø Traàn quaân yù thöùc moät caùch roõ raøng laø Nho giaùo khoâng hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi ñònh nghóa treân, tieân sinh vaãn nhaém maét coi Nho giaùo nhö laø moät neàn trieát hoïc. Rieâng Traàn Ñöùc Thaûo ñònh nghóa trieát hoïc theo quan nieäm cuûa Marx, coi trieát hoïc chæ laø moät saûn phaåm thöôïng taàng, phaûn aûnh haï taàng xaõ hoäi, nhö thaáy trong taäp Trieát Hoïc Ñi Veà Ñaâu? vaø ñaëc bieät trong taäp luaän aùn Pheùnomeùnologie et mateùrialisme dialectique, moät taäp saùch ñaõ gaây ñöôïc moät tieáng vang trong giôùi trieát hoïc Phaùp vaøo thaäp nieân 1950s. Kim Ñònh trong Nhöõng Dò Bieät Giöõa Hai Neàn Trieát Lyù Ñoâng Taây, hieåu trieát hoïïc nhö lyù hoïc. Ñaëc bieät hôn, Löông tieân sinh phaân bieät trieát hoïc khoûi trieát lyù, vaø trieát lyù khoûi minh trieát. Tieân sinh xeáp loaïi trieát hoïc ñoâng phöông vaøo phaïm truø minh trieát. Loái nhìn cuûa Löông thò phaàn nhieàu bò aûnh höôûng cuûa Phuøng Höõu Lan, maø hoï Phuøng laïi hieåu trieát hoïc moät caùch raát haïn heïp, hay, noùi theo hoï Laõo laø, chöa thaáu trieät trieát hoïc AÂu Myõ, neân chuùng toâi ít nhaéc tôùi trong baøi naøy. Rieâng veà Vieät trieát, thì chöa coù moät ñònh nghóa naøo, tröø nhöõng nhaän xeùt raát khoaùng ñaïi nhö laø moät neàn quoác hoïc hay ñoàng nghóa vôùi Vieät nho, hay laø chuû nghóa aùi quoác, hay laø coát loõi cuûa ñaïo hoïc, hay laø yù heä quoác gia, vaân vaân. Rieâng chuùng toâi ñaõ taïm ñeà nghò moät ñònh nghóa veà Vieät trieát nhö thaáy trong chöông thöù nhaát cuûa Vieät Trieát Luaän Taäp. Noùi toùm laïi, chuùng ta nhaän thaáy moät söï thieát yeáu cuûa coâng vieäc xaùc ñònh yù nghóa cuûa trieát hoïc. Song cuøng luùc, chuùng ta cuõng yù thöùc ñöôïc söï khieám khuyeát cuûa baát cöù moät ñònh nghóa naøo. Vaäy thì, chuùng toâi khoâng laäp laïi caùc ñònh nghóa trieát hoïc. Nhö ñaõ noùi treân, chuùng toâi coá yù khoâng ñöa ra moät ñònh nghóa veà trieát hoïc nôi ñaây. Ngöôïc laïi, chuùng toâi seõ trình baøy hai loái nhìn veà trieát hoïc: loái nhìn phuû ñònh, vaø loái nhìn xaùc ñònh. Loái nhìn phuû ñònh nhaém xoùa boû nhöõng hieåu nhaàm, hay sai laàm boùp meùo trieát hoïc; trong khi loái nhìn xaùc ñònh hay tích cöïc nhaém tìm ra nhöõng ñaëc tính phoå quaùt vaø baát bieán cuûa trieát hoïc.
1.3. Sai Moät Li Ñi Moät Daëm
Nhaø baùc hoïc Aristotle töøng nhaän xeùt “Söï sai leäch (töø) chaân lyù tuy raát nhoû vaøo luùc ñaàu, seõ lôùn roäng caû ngaøn laàn veà sau.” Töông töï, thaùnh Thomas Aquinas, theo Aristotle, cuõng noùi raèng nhöõng loãi laàm nho nhoû vaøo luùc khôûi ñaàu seã ñöa tôùi nhöõng haäu quaû nguy hieåm vaøo luùc keát thuùc. Theo chaân caùc vò, chuùng toâi nghó laø, ñeå hieåu trieát hoïc, chuùng ta coù leõ neân baét ñaàu vôùi coâng vieäc vaïch ra nhöõng “sai laàm”, “leäch laïc” nho nhoû veà trieát hoïc. Nhöõng loãi ñaõ khieán nhieàu ngöôøi laàm töôûng trieát hoïc ñoàng nghóa vôùi yù heä, toân giaùo, hay giaûn hoùa trieát hoïc thaønh moät neàn tri thöùc, moät heä thoáng luaân lyù, moät phöông phaùp coá ñònh, hay moät coâng cuï, moät kyõ thuaät suy tö, vaân vaân.
- Thöù nhaát, Trieát hoïc khoâng töï haïn heïp vaøo moät coâng naêng nhaát ñònh. Ngay töø thôøi Hy Laïp, khi caùc trieát gia cho raèng trieát hoïc laø söï yeâu quí, vaø truy taàm söï khoân ngoan, caùc vò ñaõ khoâng haïn heïp trieát hoïc vaøo moät coâng naêng coá ñònh, hay baát bieán. Yeâu khoân ngoan baèng caùch naøo, hay khoân ngoan laø gì? Khoâng ai coù theå xaùc ñònh. Trong truyeàn thoáng trieát hoïc Taây phöông, moãi ngöôøi hieåu khoân ngoan moät caùch khaùc bieät. Socrates ñoàng nghóa khoân ngoan vôùi chaân lyù; Plato hieåu khoân ngoan nhö laø moät lyù nieäm baát bieán vaø phoå quaùt. Aristotle hieåu khoân ngoan theo ba nghóa, moät tri thöùc chaân thaät (episteme), moät neàn kieán thöùc thöïc haønh (praxis), vaø moät söï khoân ngoan thöïc tieãn (pronesis). Caùc trieát gia Kitoâ giaùo ñoàng hoùa khoân ngoan vôùi chính Thöôïng Ñeá. Ñoái vôùi hoï, Thöôïng Ñeá laø coäi nguoàn cuûa söï khoân ngoan. Ngaøi laø Sapientia sapientiarum. Leõ taát nhieân, moät khi coi con ngöôøi laø moät höõu theå töï chuû, caùc trieát gia thôøi AÙnh Saùng coi khoân ngoan nhö laø ñaëc saûn cuûa lyù trí, chöù khoâng phaûi cuûa Thöôïng Ñeá. Töông töï, caùc nhaø tö töôûng Trung Hoa coi söï khoân ngoan nhö laø “minh minh ñöùc,” hay laø “Vaïn vaät chi maãu.” hay laø “chí tri,” hay laø “trung dung chi ñaïo”, hay laø “noäi thaùnh ngoaïi vöông,” hay laø taâm ñaïo nôi caùc tö töôûng gia ngöôøi Vieät (Nguyeãn Traõi, Nguyeãn Du). Neáu nhìn vaøo nhöõng loái hieåu treân, chuùng ta thaáy raèng, haàu nhö taát caû moïi ñaïi tö töôûng gia khoâng nhaát quaùn veà yù nghóa cuûa khoân ngoan.
Töông töï, khi baøn ñeán phöông phaùp ñaït tôùi söï khoân ngoan, caùc ngaøi cuõng khoâng nhaát thieát ñoàng yù. Ngöôøi thì ñoøi buoäc ta phaûi bieát toaùn hoïc (Plato); ngöôøi thì ñoøi nhöõng ngöôøi hoïc phaûi thoâng thaïo bieän chöùng (Plato, Aristotle, Hegel, Marx); ngöôøi thì laïi baét chuùng ta phaûi theo tröïc giaùc (Descartes, Bergson, Blondel). Laïi coù nhöõng vò ñoøi hoûi chuùng ta phaûi tin, phaûi yeâu môùi coù theå ñaït tôùi söï khoân ngoan (thaùnh Bonaventura vôùi chaâm ngoân “Credo ut intelligam” vaø Blaise Pascal vôùi taâm ñaïo.) Ngöôïc laïi, cuõng coù caû tröôøng phaùi chuû tröông kinh nghieäm, hay thöïc nghieäm, hay thí nghieäm môùi laø nhöõng phöông theá toát ñeïp baûo ñaûm moät tri thöùc chaân thaät (töø Francis Bacon, tôùi John Locke, David Hume). Vaøo theá kyû hai möôi, söï phaân ly veà phöông phaùp caøng phöùc taïp hôn. Ngoaøi caùc phöông phaùp laâu ñôøi nhö phaân tích, toång hôïp, dieãn nghóa, quy naïp, vaân vaân, raát nhieàu tröôøng phaùi môùi nhö hieän töôïng luaän (phenomenology), keát caáu luaän (structuralism), thöïc taïi luaän (realism), thöïc duïng luaän (pragmatism), heä phaû hoïc (genealogy), thoâng dieãn phaùp (hermeneutics), vaân vaân, xuaát hieän khoâng ngöøng. Trong caùc truyeàn thoáng Nho gia, Ñaïo gia, vaø Phaät giaùo, chuùng ta cuõng thaáy caùc vò aùp duïng caùc phöông theá khaùc nhau, töø “tu thaân”, tôùi “tu taâm”; töø “thuaän kyø töï nhieân”, tôùi “hieäp thoâng quyû thaàn”, töø “thieân nhaân hôïp nhaát”, tôùi “cuøng kyø lyù”, töø “caùch vaät chí tri”, tôùi “tröïc giaùc”. Theá neân chuùng toâi ñoàng yù vôùi Michel Foucault vaø Francois Lyotard, nhöõng ngöôøi chuû tröông moät loái suy tö haäu hieän ñaïi (postmodern), ñoù laø khoâng coù moät phöông theá chi töï ñuû ñeå baûo ñaûm coù theå ñaït tôùi cuõng nhö chöùng minh söï khoân ngoan. Noùi theo kieåu ñaïo hoïc: “Ñaïo khaû ñaïo, phi thöôøng ñaïo. Danh khaû danh, phi thöôøng danh.”
Neáu chuùng ta khoâng theå xaùc ñònh khoân ngoan, cuõng khoâng theå coù moät phöông theá duy nhaát ñeå ñaït tôùi vaø chöùng minh khoân ngoan, thì baét buoäc phaûi chaáp nhaän meänh ñeà laø trieát hoïc khoâng theå töï haïn cheá vaøo moät coâng naêng naøo nhaát ñònh hay coá ñònh naøo.
- Thöù hai, Trieát hoïc khoâng phaûi laø YÙ heä, hay Toân giaùo, hay Giaùo ñieàu, maëc duø trong toân giaùo coù trieát hoïc; maëc duø baát cöù yù heä naøo, luùc phaùt xuaát ñeàu laø suy tö trieát hoïc. Noùi caùch khaùc, trieát hoïc coù theå bieán thaønh giaùo ñieàu, yù heä, hay toân giaùo neáu neàn trieát hoïc naøy bieán thaønh coâng cuï baûo veä toå chöùc; neáu noù ñöôïc cô caáu hoùa, ñöôïc toân thôø; vaø neáu tö töôûng trieát hoïc cuûa ngöôøi laõnh ñaïo gaén lieàn vôùi chính söï laõnh ñaïo taïo neân quyeàn uy. Chính vì cuøng chung moät nguoàn goác, maø ña soá trieát gia ñaõ khoâng phaân bieät noåi söï khaùc bieät giöõa yù heä vaø trieát hoïc. Nhaát laø nhöõng ngöôøi chuû tröông trieát lyù “thöïc haønh,” “nhaäp theá,” hay coi trieát hoïc nhö laø moät coâng cuï, vaø ñoàng nghóa söï khoân ngoan vôùi “taøi naêng,” “khaû naêng,” “quyeàn haønh,” vaân vaân. Socrates ñaõ töøng caûnh caùo loái nhìn treân. Caû hôn hai ngaøn naêm sau, Bacon cuõng ñaõ phaân tích nguy cô cuûa loái nhìn maø oâng goïi laø yù heä (yù thöùc heä, hay yù heä hình thaùi). Song caùi baõ quyeàn haønh cuõng nhö nhaõn quan thieån caän coi trieát hoïc nhö laø moät coâng cuï ñeå ñaït tôùi quyeàn uy ñaõ quyeán duõ laøm trieát gia quaùng maét, ñeå roài hoï bieán ñoåi trieát hoïc thaønh yù heä phuïc vuï cheá ñoä (nhö thaáy trong nôi Nho gia). Lyù thuyeát lyù hình bieán thaønh chuû thuyeát Plato vôùi aûo voïng “coäng hoøa.” Ñaïo nhaân do Khoång Töû chuû tröông hoùa thaân thaønh Ñaïo Nho thoáng trò taát caû maïch huyeát cuûa Trung Hoa; Lyù thuyeát khoa hoïc veà xaõ hoäi cuûa Marx, tröôùc heát bò Lenin roài ñeán Stalin, vaø sau cuøng tôùi Mao Traïch Ñoâng caûi bieán thaønh moät chuû thuyeát xaõ hoäi vaø coäng saûn vôùi caùi aûo moäng “chuyeân chính,” vaø moät “thieân ñöôøng taïi theá.” Vaäy, ñeå giuùp ngöôøi ñoïc coù moät caùi nhìn trung thöïc veà trieát hoïc, chuùng toâi xin vaïch ra moät soá dò bieät giöõa trieát hoïc vaø yù heä nhö sau:
Neáu söï khoân ngoan khoâng ñoàng nghóa vôùi baát cöù moät hình thöùc cuûa kieán thöùc hay moät loaïi tri thöùc naøo, vaø neáu trieát hoïc coi söï khoân ngoan nhö moät söï phaùt trieån kieán thöùc, vaø neáu söï phaùt huy trí naêng luoân trong tình traïng voâ ñònh, thì yù heä laïi caû quyeát moät caùch giaùo ñieàu raèng, chæ coù moät loaïi tri thöùc naøo ñoù, vaø gaït boû taát caû caùc neàn tri thöùc khaùc. YÙ heä cho raèng, chæ coù neàn tri thöùc duy nhaát naøy môùi “chaân thaät,” “khoa hoïc,” “phoå quaùt,” vaø “höõu hieäu.” Maø moät neàn yù heä nhö vaäy thöôøng hay ñoàng nhaát vôùi tö töôûng cuûa moät ngöôøi coù quyeàn uy tuyeät ñoái, moät taäp ñoaøn laõnh ñaïo, hay moät toân giaùo.
Neáu trieát hoïc töï baûn chaát luoân thaêng tieán, thì ngöôïc laïi, yù heä töï tuyeân xöng laø chung cöïc cuûa lòch söû, laø toät ñænh cuûa trí tueä. Vaø nhö theá, yù heä töø choái khoâng nhìn nhaän töï do tính cuûa con ngöôøi cuõng nhö thaêng tieán tính cuûa trí naêng.
Neáu trieát hoïc laø moät quaù trình phaûn tænh khoâng ngöøng veà theá giôùi, con ngöôøi, vaø vaïn vaät; vaø neáu trieát gia luoân phaûi phaûn tö veà chính chuû theå, veà chính tri thöùc, thì yù heä laïi giaùo ñieàu yeâu saùch baét buoäc theá giôùi, con ngöôøi phaûi “suy tö” theo caùi maãu do yù heä ñaët ra. Nhöõng hình thöùc lyù luaän nhaát nguyeân, hay nhò nguyeân phaûn aûnh loái suy tö yù heä naøy.
Neáu trieát hoïc hoaøn toaøn thoaùt ly khoûi quyeàn uy, thì yù heä gaén lieàn vôùi cô caáu cuûa quyeàn uy. Lyù do laø trieát hoïc khoâng bao giôø töï khoe mình laø moät phöông theá höõu hieäu nhaát, hay moät tri thöùc tuyeät ñoái vaø baét nhöõng ngöôøi khaùc phaûi theo. Ngöôïc laò, baát cöù moät yù heä naøo cuõng raát xaùc tín veà “söï chaân thaät tuyeät ñoái,” veà “hieäu löïc toaøn naêng,” cuõng nhö “söù meänh” rao truyeàn, baûo veä vaø phaùt huy chaân lyù cuûa mình.
Ñieåm quan troïng nhaát, ñoù laø trieát hoïc töï noù ñaõ laø muïc ñích. Khoân ngoan khoâng phaûi laø coâng cuï, caøng khoâng phaûi laø kyõ thuaät. Chính vì vaäy, trieát hoïc ñoàng nghóa vôùi söï yeâu khoân ngoan (philo-sophia). Trieát hoïc khoâng laáy hay coi söï khoân ngoan nhö moät coâng cuï ñeå ñaït tôùi nhöõng muïc ñích khaùc nhö phuùc, loäc, thoï, phuù, quyù hay ngay caû nhaân, leã, nghóa, trí, tín... nhö thaáy trong yù heä Nho giaùo. Ngöôïc laïi, yù heä chæ laø moät coâng cuï nhaém baûo veä quyeàn uy, lôïi töùc (nhö thaáy trong chuû nghóa giai caáp, ñaûng phaùi, chuûng toäc), hay cao quyù hôn, söï sinh toàn, phaùt trieån, tieán boä cuûa con ngöôøi.
- Thöù ba, Trieát hoïc khoâng coù moät ñoái töôïng coá ñònh, moät phöông phaùp baát bieán, moät theá sinh baát dòch, vaø moät muïc ñích vónh cöûu. Bôûi leõ, neáu söï khoân ngoan khoâng theå bò xaùc ñònh, thì leõ taát nhieân, muïc ñích cuûa trieát hoïc cuõng khoâng theå bò xaùc ñònh. Ngöôïc laïi, baát cöù moät yù heä naøo cuõng phaûi coù moät hay nhieàu muïc ñích roõ raøng, thöôøng ñöôïc hieåu hay xeáp theo moät thöù töï tuøy theo giaù trò, baét ñaàu vôùi söï soáng coøn cuûa sinh meänh, söï soáng coøn cuûa nhöõng phöông theá, toå chöùc... lieân quan tröïc tieáp tôùi sinh meänh; vaø tieáp tuïc cho vôùi nhöõng nhu yeáu, ñoøi hoûi, yù thích, lôïi ích... laøm thaêng hoùa, hay caøng baûo ñaûm cuoäc soáng. Sau cuøng, moät khi ñaõ taïm thôøi giaûi quyeát nhöõng vaán naïn treân, yù heä cuõng nhaém tôùi nhöõng caùi maø Marx goïi laø thöôïng taàng kieán truùc, nhö toân giaùo, thaåm myõ, xaõ giao, vaân vaân. Hieåu nhö vaäy, chuû thuyeát töï kyû, chuû nghóa gia ñình, chuû nghóa aùi quoác, vaø ngay caû caùc yù heä nhö thuyeát khoaùi laïc, höôûng thuï, hieän sinh ñeàu noùi leân vieäc con ngöôøi chuû tröông, ñaùnh giaù cuõng nhö choïn löïa muïc ñích khaùc nhau maø thoâi.
- Thöù tö, Trieát hoïc khoâng phaûi laø kyõ khoa (technology). Khi thaûo luaän trieát hoïc, khi chöùng minh meänh ñeà, khi thuyeát phuïc ngöôøi nghe... chuùng ta caàn phöông phaùp, cuõng nhö kyõ thuaät ñeå coù theå ñaït tôùi muïc ñích moät caùch deã daøng vaø chaéc chaén hôn. Song phöông phaùp trieát hoïc töï noù chæ laø moät muïc ñích thöù yeáu. Noù khoâng phaûi laø muïc ñích toái haäu. Chæ töø thôøi Descartes, Bacon chuùng ta môùi baét ñaàu thaáy söï phaùt trieån cuûa “kyõ thuaät” töùc phöông phaùp trieát hoïc. Vì quaù chuù troïng tôùi phöông phaùp, maø neàn trieát hoïc caän ñaïi ñoàng hoùa söï khaùm phaù ra nhieàu phöông phaùp môùi laï vôùi söï phaùt hieän nhöõng neàn trieát hoïc môùi. Treân thöïc teá, Bacon, Descartes, Locke, Hegel tuy laø cha ñeû cuûa caùc phöông phaùp taân tieán nhö phaân tích, thöïc nghieäm, kinh nghieäm vaø bieän chöùng; song nhöõng khaùm phaù môùi laï giuùp nhaân loaïi nhieàu hôn phaûi qui coâng veà nhöõng trieát gia nhö Rousseau, Hobbes, Montesquieu, Kant vaø Marx, bôûi vì chính nhöõng vò sau môùi thöïc söï aûnh höôûng tôùi chính trò, kinh teá vaø laøm xaõ hoäi caûi tieán, bieán chuùng thaønh nhöõng xaõ hoäi hoaøn bò hôn. Noùi nhö vaäy, chuùng toâi muoán nhaéc nhôû ñoäc giaû laø, tuy raát quan troïng, phöông phaùp luaän vaãn chæ laø moät boä phaän cuûa tri thöùc luaän, vaø tri thöùc luaän cuõng chæ laø moät chi nhaùnh cuûa trieát hoïc. Maø tri thöùc luaän, cho raèng coù hoaøn bò chaêng nöõa, vaãn khoâng theå töï noù bieán ñoåi theá sinh. Vaø nhö theá, leõ taát nhieân laø kyõ thuaät khoâng theå ñaïi dieän, ñöøng noùi laø coù theå thay theá trieát hoïc. Vaøo theá kyû 20 vaø trong töông lai, vì chæ nhìn thaáy nhöõng aûnh höôûng thieån caän cuûa kyõ thuaät (phöông phaùp), neân nhaân loaïi ñaõ toân thôø kyõ thuaät, bieán noù thaønh moät yù heä; vaø coi noù nhö moät muïc ñích toái haäu cho nhaân sinh. Chuû thuyeát duy khoa hoïc, thôøi ñaïi kyõ khoa laø nhöõng yù heä môùi cho nhaân loaïi, vaø nhaát laø cho nhöõng nöôùc chaäm tieán, ñang phaùt trieån nhö Vieät Nam. YÙ heä kyõ khoa naøy nhaém töôùc ñoaït ngoâi baùu cuûa Thöôïng Ñeá, vaø naém vaän meänh nhaân loaïi trong tay noù.
2. Caùc Chieàu Höôùng Trieát Hoïc Hieän Ñaïi
Vaäy thì, trieát hoïc laø gì? Moät caâu hoûi maø cho ñeán nay khoâng coù ai coù theå traû lôøi moät caùch vieân maõn. Nhö chuùng toâi ñaõ coá yù traùnh khoâng ñònh nghóa trieát hoïc, khoâng phaûi vì löôøi bieáng, maø vì yù thöùc ñöôïc laø baát cöù moät ñònh nghóa naøo cuõng vaãn coøn thieáu soùt. Theá neân, trong ñoaïn naøy, chuùng toâi xin pheùp chæ ñöa ra nhöõng loái nhìn khaùc nhau döïa treân ñaëc tính vaø coâng naêng cuûa trieát hoïc maø thoâi.
2.1. Vuõ Truï Hoïc hay Trieát Hoïc Töï Nhieân (cosmology, natural philosophy)
Trieát hoïc luoân khôûi ñaàu vôùi nhöõng caâu hoûi veà coäi nguoàn cuûa con ngöôøi, cuûa theá giôùi hoï soáng, veà ñònh meänh cuõng nhö lai sinh (future life). Vaøo thôøi Haï (2183-1752 B.C. ?) chuùng ta ñaõ thaáy xuaát hieän nhöõng suy tö veà vuõ truï, veà luaät töï nhieân, veà ñoäng löïc thuùc ñaåy, caûi bieán vuõ truï vaø con ngöôøi. Vaøo ñôøi Thöông (1751-1112 B.C.), nhöõng tö töôûng treân baét ñaàu ñöôïc ghi cheùp moät caùch hoãn taïp treân nhöõng bia ñaù, da suùc vaät, hay truùc löùa. Chuùng ta phaûi ñôïi tôùi thôøi nhaø Chaâu (1111-249 B.C.), nhöõng quan nieäm naøy môùi ñöôïc coâ ñoïng, hoïc taäp vaø aûnh höôûng tôùi trieát hoïc Trung Hoa. Loái nhìn veà vuõ truï naøy cuõng aûnh höôûng tôùi giôùi trí thöùc Vieät. Vaø phaàn bò aûnh höôûng cuûa Ñoång Troïng Thö vaø cuûa Laõo Tröông, caùc nho gia Vieät thöôøng gaén lieàn vuõ truï hoïc vôùi chieâm tinh, boùi toaùn veà ñònh meänh con ngöôøi. Nguyeãn Bænh Khieâm coù leõ laø ngöôøi noåi baät nhaát ñaïi dieän phaùi trieát hoïc naøy. Trong theá giôùi Hy Laïp, chuùng ta cuõng thaáy coù moät loái suy tö nhö vaäy vaøo thôøi Thales (624-518 B.C.) vôùi caùc tröôøng phaùi vuøng Ionia, Milo vaø nhöõng ngöôøi theo Pythagoras. Caùc trieát gia truy nguyeân nguoàn goác cuûa vuõ truï, ñònh luaät cuûa bieán hoùa, vaø caùi ñaïo lyù uyeân nguyeân cuûa vuõ truï. Caùi lyù, hay ñaïo naøy bieán hoùa töù nöôùc tôùi löûa, töø khí tôùi voâ ñònh, töø voâ ñònh tôùi “töù töôïng” (kim, moäc, thuûy, hoûa), vaø sau cuøng tôùi thôøi Plato thì ñaïo lyù uyeân nguyeân naøy chính laø lyù hình (eidos). Song tuy bò Socrates loâi töø treân thöôïng taàng khí quaûn trôû veà maët ñaát, loái suy tö vuõ truï quan naøy vaãn tieáp tuïc cho tôùi nay, bieán thaønh trieát hoïc töï nhieân, hay trieát hoïc khoa hoïc. Theo quan ñieåm cuûa tröôøng phaùi trieát hoïc töï nhieân naøy, taát caû vuõ truï vaø ngay caû con ngöôøi ñeàu theo cuøng moät quy luaät nhö nhau, ñoù laø luaät töï nhieân. Do ñoù, troïng ñieåm vuûa trieát hoïc laø phaûi laøm theá naøo khaùm phaù ra quy luaät cuûa vuõ truï naøy. Caùc lyù thuyeát nhö cô khí luaän (mechanism), cô caáu luaän (structuralism), cô theå luaän (organism), tieán hoùa (evolutionism)... laø nhöõng lyù thuyeát ñaïi bieåu cho khuynh höôùng trieát hoïc khoa hoïc ngaøy nay. Nhö chuùng toâi seõ trình baøy trong chöông sau veà baûn theå vaø baûn chaát cuûa Vieät trieát, vuõ truï quan cuûa ngöôøi Vieät khoâng theå taùch rôøi khoûi nhaân sinh quan, do ñoù hoï theo moät luaän lyù ngöôïc laïi vôùi vuõ truï luaän cuûa Hy Laïp. Theo vaên hoùa Hy La, thì “thieân sao vaät vaäy;” song neáu theo Vieät trieát, thì phaûi laø “nhaân sao vaät vaäy.” Trong moät maïch vaên nhö theá, chuùng ta coù theå hieåu caùc nhaân thoaïi nhö Nöõ Oa “ñoäi ñaù vaù trôøi,” Laïc Long Quaân - AÂu Cô ñeû “traêm tröùng,” Baønh Toå, Hoaøng Ñeá; hay caùc thaàn thoaïi nhö Thaàn Kim Qui, Phuø Ñoång Thieân Vöông, Chöû Ñoàng Töû... taát caû ñeàu noùi leân moät vuõ truï quan, cuõng nhö moät nhaân sinh quan cuûa Vieät trieát.
2.2. Höõu Theå Hoïc (ontology)
Thöù nhaát, trieát hoïc laø moät söï töï khai môû cuûa chính höõu theå. Noùi caùch khaùc, trieát hoïc laø höõu theå hoïc (ontology). Socrates ñaõ laøm moät cuoäc caùch maïng tö töôûng khi oâng loâi trieát hoïc töø trôøi xuoáng, traû laïi cho con ngöôøi. Töø ñaây, trieát hoïc khoâng chæ coøn laø moät neàn vuõ truï hoïc (cosmology), song laø moät cuoäc haønh trình lòch söû truy nguyeân veà caâu hoûi quan troïng nhaát, töùc veà chính ñònh meänh cuûa con ngöôøi. Aristotle phaùt trieån quan ñieåm naøy qua caâu hoûi veà chính höõu theå. Ñoái vôùi nhaø baùc hoïc vó ñaïi naøy, trieát hoïc khoâng chæ truy nguyeân nhöõng caên nguyeân toái haäu, maø quan troïng hôn, phaûi chuù troïng ñeán chính höõu theå töï thaân, cuõng nhö con ngöôøi thöïc haønh treân con ñöôøng höôùng veà muïc ñích toái haäu töùc Thieän (agaton). Ñoái vôùi trieát hoïc Kitoâ giaùo, höõu theå ñoàng nghóa vôùi chính coäi nguoàn cuûa vaän meänh cuõng nhö ñònh meänh con ngöôøi. Chính vì vaäy, (thaùnh) Thomas Aquinas cuõng nhö ña soá caùc trieát gia Kitoâ giaùo hieåu Thöôïng Ñeá nhö laø Höõu theå töï taïi vaø toái thöôïng (Summum Ens vaø Ens in se, hay Ens qua Ens). Ñoái vôùi ña soá caùc trieát gia hieän ñaïi sau Heidegger, höõu theå hoïc ñoàng nghóa vôùi moät moân hoïc veà baûn tính taát yeáu cuõng nhö caùc bieán daïng vaø ñoäng tính cuûa höõu theå (Sein, esse). Moät moân hoïc nhö theá xem ra coù veû xa laï vôùi loái suy tö ñoâng phöông. Tuy nhieân neáu chuùng ta hieåu höõu theå hoïc nhö moân hoïc veà sinh meänh trong dieãn trình cuûa sinh sinh baát töû (trieát hoïc cuûa Dòch), bieán hoùa cuûa sinh meänh trong chu kyø nhaân sinh (trieát lyù cuûa Phaät), nhö moät moân hoïc veà vai troø cuûa con ngöôøi giöõa con ngöôøi (Nho hoïc), cuõng nhö nhöõng öôùc voïng saâu xa cuûa nhaân loaïi (Ñaïo hoïc) hay cuûa chính chuû theå (Tröông Töû), thì chuùng ta cuõng coù theå noùi trieát hoïc Ñoâng phöông cuõng coù moät neàn höõu theå hoïc, tuy raèng noù chöa bao giôø töï tuyeân xöng laø moät neàn “khoa hoïc veà höõu theå töï thaân” (the science of being qua being, eâtre en tant qu'eâtre) nhö thaáy trong truyeàn thoáng trieát hoïc Taây phöông.
2.3. Nhaän Thöùc Luaän (cognitive sciences)
Trieát hoïc nhaém tôùi moät muïc ñích baát bieán, ñoù chính laø chaân lyù. Ñeå coù theå nhaän ra, chöùng minh, cuõng nhö aùp duïng chaân lyù, trieát hoïc ñoøi chuû theå phaûi töï phaûn tænh veà chính chuû theå, veà nhöõng kieán thöùc tieân thieân (a priori) veà khaùch theå vaø veà theá giôùi hay moâi tröôøng (medium) trong ñoù khaùch theå hieän dieän, xuaát hieän hay bieán hoùa, vaø veà chính nhöõng ñieàu kieän cuûa chaân lyù. Noùi caùch khaùc trieát hoïc ñoàng nghóa vôùi tri thöùc luaän (epistemology), pheâ phaïm luaän (criteriology) vaø kieán thöùc luaän (gnoseology); noùi chung, chuùng toâi gom taát caû ba loaïi tri thöùc vaøo moät danh töø chung ñoù laø nhaän thöùc luaän (cognitive sciences). Nhö laø moät tri thöùc luaän, trieát hoïc truy vaán veà khaû naêng nhaän thöùc cuûa chuû theå, veà baûn chaát cuûa söï vaät, veà luaät phaùt hieän, bieán hoùa cuûa söï vaät, cuõng nhö veà moái töông quan giöõa chuû theå vaø khaùch theå. Nhö laø moät pheâ phaïm luaän, trieát hoïc phaûn tö veà taát caû caùc ñieàu kieän ngoaïi taïi cuõng nhö noäi taïi aûnh höôûng ñeán söï phaùn ñoaùn cuûa chuû theå, ñeán söï xuaát hieän cuõng nhö bieán hoùa cuûa khaùch theå (söï vaät). Nhö laø moät nhaän thöùc luaän, trieát hoïc ñaùnh giaù tri thöùc qua vieäc aùp duïng tri thöùc vaøo trong chính theá giôùi maø chuùng ta ñang soáng, vaø seõ soáng.
Trong moät maïch vaên nhö treân, trieát hoïc ñoâng phöông, tröø trieát hoïc AÁn Ñoä, quaû laø thieáu soùt. Noùi theo Phuøng Höõu Lan, Traàn Troïng Kim vaø Kim Ñònh, thì neàn nhaän thöùc luaän cuûa trieát ñoâng khoâng theo con ñöôøng tri thöùc luaän vaø pheâ phaïm luaän. Trieát gia ñoâng phöông troïng tröïc giaùc (intuition), caûm thoâng vaø hoï nhaän thöùc con ngöôøi, vaïn vaät qua moät phöông theá nhö vaäy. Theo söï hieåu bieát thieån caän cuûa chuùng toâi, thì loái suy tö cuûa hoï gaàn guõi hôn vôùi lyù thuyeát giaùc naêng (noology) cuûa Plato vaø Aristotle, vôùi taâm tö (cor percevens) cuûa thaùnh Augustin, taâm thoâng (unio mystica) cuûa Ñaïi sö Eckhart vaø thaùnh nöõ Theresa (thaønh Avilla), vaø taâm luaän (la raison du coeur) cuûa Blaise Pascal.
2.4. Trieát Hoïc vaø Khoa Hoïc
Thöù ba, trieát hoïc truy nguyeân vaán naïn, vaø ñi tìm giaûi ñaùp moät caùch nguyeân lyù (thöïc duïng luaän, phöông phaùp luaän). Song ñeå nhaän ra ñöôïc vaán naïn, cuõng nhö ñeå khaùm phaù ra giaûi ñaùp höõu hieäu, trieát hoïc tröôùc heát phaûi laø moät tri thöùc chính xaùc (exact), phoå quaùt (universal) vaø taát yeáu (necessary). Noùi caùch khaùc, trieát hoïc phaûi laø moät moân khoa hoïc töông töï nhö toaùn hoïc. Nôi ñaây, vai troø cuûa trieát hoïc bao goàm: (1) nhaän thöùc, xaép xeáp caùc döõ kieän (kinh nghieäm); (2) heä thoáng, vaø (3) ñöa ra giaû thuyeát (tri thöùc), ñeå roài (4) chöùng minh xaùc thöïc tính, phoå quaùt tính vaø taát yeáu tính cuûa tri thöùc ñoù. Khoâng caàn phaûi noùi, trieát hoïc caän ñaïi (modern philosophy) ñöôïc khôûi xöôùng bôûi nhöõng nhaø khoa hoïc - Bacon, Descartes laø nhöõng nhaø toaùn hoïc, hay vaät lyù hoïc - vaø gaây ra moät aûnh höôûng saâu roäng, ñeán ñoä gaàn nhö baù chuû voõ ñaøi trieát hoïc. Tính chaát baù ñaïo ñoàng hoùa trieát hoïc vôùi trieát hoïc khoa hoïc, tri thöùc vôùi phöông phaùp khoa hoïc ñöôïc giôùi trieát gia khoa hoïc nhö Bertrand Russell, Alfred North Whitehead, Ludwig Wittgenstein, Kurt Goødel phaùt trieån döôùi danh nghóa cuûa moät neàn trieát hoïc phaân tích (analytic philosophy). Caùc trieát gia taïi caùc ñaïi hoïc thôøi danh ôû Myõ vaø Anh phaùt trieån trieát hoïc phaân tích cho ñeán cao ñoä vôùi nhöõng boä moân luaän lyù vaø trieát hoïc ngoân ngöõ.
Neáu hieåu trieát hoïc nhö moät neàn khoa hoïc chaéc chaén, vaø trong maïch nguoàn cuûa trieát hoïc phaân tích, trieát ñoâng bò gaït boû khoâng ñöôïc nhaän laø moät neàn trieát hoïc. Thöïc vaäy, ngay caû nhöõng loái suy tö töông ñoái chaët cheõ cuûa Coâng Toân Long, hay trong luaän lyù cuûa Nargajuna, hay cuûa tröôøng phaùi lyù hoïc cuûa Vöông Döông Minh, chuùng ta cuõng khoâng thaáy moät phöông theá khoa hoïc nhö chuùng toâi ñaõ dieãn taû ôû ñoaïn treân. Ñaây cuõng coù theå laø moät nguyeân nhaân giaûi thích söï laïc haäu trong laõnh vöïc khoa hoïc cuûa Trung Hoa vaø AÁn Ñoä. Song ngöôïc laïi, chuùng ta cuõng coù theå noùi, chính vì söï tieán boä chaäm chaïp trong laõnh vöïc khoa hoïc maø sau thôøi vaøng son cuûa Xuaân Thu (722-481 B.C.), trieát hoïc ñoâng phöông ñaõ khoâng coù chi ñaëc saéc. Song cho raèng ñoâng phöông khoâng coù khoa hoïc laø moät loái nhìn hoaøn toaøn sai laàm, xuaát phaùt töø söï hieåu sai hay hieåu khoa hoïc moät caùch haïn heïp.
Song, neáu trieát hoïc ñoàng nghóa vôùi khoa hoïc; hoaëc neáu trieát hoïc chæ laø con sen cuûa khoa hoïc, thì trieát hoïc töï ñaùnh maát lyù do hieän höõu cuûa mình. Vaø bi thaûm hôn, nhö chính caùc nhaø khoa hoïc ñaõ töøng caûnh caùo, khoâng coù trieát hoïc nhö moät taám göông phaûn aûnh, khoa hoïc seõ muø quaùng rôi vaøo hoá cuûa töï dieät. Vaäy thì, trieát hoïc giöõ vai troø gì trong moät theá giôùi khoa hoïc ngaøy nay? Nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc phôùt qua, trieát hoïc laø moät söï phaûn tænh veà chính khoa hoïc, veà phöông phaùp cuûa khoa hoïc, veà muïc ñích vaø yù nghóa cuûa noù. Vaø ñeå xaùc ñònh vai troø, yù nghóa cuõng nhö giaù trò cuûa khoa hoïc, trieát hoïc baét buoäc phaûi thaûo luaän veà lyù do hieän höõu cuûa khoa hoïc, töùc veà chính theá giôùi cuõng nhö nhöõng nhu caàu, vaán naïn... cuûa con ngöôøi. Chæ trong maïch vaên naøy maø nhöõng nhaø khoa hoïc vó ñaïi nhö Newton, Leibmiz, (Henri) Poincareù, vaø Einstein ñaõ coù theå töï haøo laø trieát gia.
2.5. Trieát Hoïc vaø Ngoân Ngöõ
Ñeå hieåu theá sinh, ñeå naém vöõng nhöõng vaán naïn, vaø ñeå ñaùnh giaù trò, con ngöôøi phaûi suy tö veà caùch bieåu taû theá sinh, vaán naïn, giaù trò; ñoù chính laø lyù do cuûa söï hieän höõu cuûa moät neàn trieát hoïc ngoân ngöõ. Noùi caùch khaùc, ñeå coù theå phaûn tö, trieát hoïc caàn phöông tieän (phöông theá) cuõng nhö ñoái töôïng ñeå phaûn tö. Moät trong nhöõng phöông tieän ñoù, chính laø ngoân ngöõ. Thöïc theá, neáu khoâng coù ngoân ngöõ, neáu khoâng döïa vaøo theá sinh, trieát hoïc seõ baát löïc. Chính vì vaäy, vôùi Wittgenstein, trieát hoïc phaûi laø moät moân suy tö chaéc chaén, ñoù chính laø luaän lyù. Maø luaän lyù khoâng theå töï hö voâ, song ñöôïc kieán caáu theo moâ hình cuûa ngoân ngöõ. Noùi toùm laïi, ñeå hieåu trieát hoïc, phaûi hieåu ngoân ngöõ. Do vaäy, ngoân ngöõ chính laø ñoái töôïng cuûa trieát hoïc. Noù ñaïi bieåu vaø ñoàng hoùa vôùi chính caùi chuû theå ñöông tö duy. Caùi nhìn cuûa Wittgenstein ñöôïc raát nhieàu trieát gia chaáp nhaän. Do ñoù, chuùng ta coù theå noùi, trieát hoïc theá kyû 20 ñaõ höôùng veà ngoân ngöõ, coi noù nhö laø chìa khoùa môû toang caùnh cöûa ñeå phaùt hieän nhöõng bí maät huyeàn nhieäm cuûa vuõ truï vaø con ngöôøi. Song cuõng chính vì taàm quan troïng cuûa ngoân ngöõ maø caùc trieát gia ngoân ngöõ hoïc ñi quaù ñaø, cho raèng taát caû moïi vaán ñeà cuûa trieát hoïc chæ laø nhöõng vaán ñeà cuûa ngoân ngöõ. Phaûi thöïc taâm maø noùi, vai troø cuûa ngoân ngöõ raát quan troïng. Noù phaûn aûnh loái suy tö, hình thaùi, taâm linh cuõng nhö cô caáu cuûa con ngöôøi vaø xaõ hoäi moät caùch trung thöïc hôn. Moät caùc giaùn tieáp, noù chöùng minh raèng, loái suy tö döïa treân moâ hình cuûa khoa hoïc töï nhieân khoâng vöõng chaõi. Vaø nhö theá, trieát hoïc ngoân ngöõ coù tham voïng thay theá trieát hoïc khoa hoïc trong khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên.
Trong trieát ñoâng, khoâng phaûi chuùng ta khoâng ñeå yù ñeán ngoân ngöõ. Thuyeát chính danh cuûa Nho hoïc, ngoân ngöõ nhö laø bieåu töôïng trong trieát hoïc Tröông Töû, vaø ngay caû loái chôi chöõ trong vaên chöông Vieät ñeàu laø moät “loaïi” trieát hoïc ngoân ngöõ. Song phaûi thöïc taâm coâng nhaän, caùc trieát gia ñoâng phöông vaãn chöa chuù troïng ñeán laõnh vöïc naøy cho ñuû. Rieâng taïi Vieät Nam gaàn ñaây, nhöõng taùc phaåm veà trieát hoïc ngoân ngöõ vaãn coøn quùa ít oûi, coù theå noùi gaàn nhö vaéng boùng.
2.6. Trieát hoïc vaø YÙ nghóa Cuoäc Soáng
Neáu trieát hoïc phaûi quan taâm ñeán ngoân ngöõ, maø neáu ngoân ngöõ cuõng chæ laø moät coâng cuï cuûa nhaân sinh, vaäy thì taïi sao khoâng theå noùi ñöôïc, trieát hoïc laø moân hoïc veà chính nhaân sinh? Töø Khoång Töû, Laõo Töû cho tôùi giôùi nho gia taïi Vieät Nam, trieát hoïc laø moân hoïc truy taàm yù nghóa cuûa nhaân sinh, vaø hoaøn taát lyù töôûng ñoù. Khi Khoång Töû coi con ngöôøi quaân töû nhö “kyø haønh kyû daõ cung, kyø söï thöôïng daõ kính, kyø döôõng daân daõ hueä, kyø söû daân daõ nghóa.” Khi nhöõng ngöôøi theo ngaøi ñeàu chaáp nhaän nhaân nghóa leã trí tín nhö laø nhöõng ñöùc tính laøm con ngöôøi xöùng ñaùng laø con ngöôøi, hoï ñaõ coi trieát hoïc laø moân hoïc veà nhaân sinh, veà söï soáng, vaø veà giaù trò cuûa con ngöôøi. Trong Vieät trieát, chuû thuyeát nhaân baûn, cuõng nhö khaùi nieäm veà yù nghóa cuûa cuoäc soáng caøng ñöôïc nhaán maïnh moät caùch ñaëc bieät. Nhöõng trieát gia quan troïng nhaát, töø Nguyeãn Traõi tôùi Nguyeãn Coâng Tröù, töø Traàn Thaùi Toâng, Traàn Nhaân Toâng tôùi Nguyeãn Du, töø thôøi Nguyeân Nho tôùi caùc nhaø nho gaàn ñaây nhö Cao Baù Quaùt... taát caû ñeàu chuù troïng ñeán vaán ñeà nhaân sinh, yù nghóa cuoäc ñôøi vaø caùch soáng laøm ngöôøi. Trong trieát hoïc Taây phöông, khoâng phaûi hoï khoâng chuù yù tôùi yù nghóa cuoäc ñôøi, song thöôøng yù nghóa cuoäc ñôøi bò gaén lieàn vôùi nhöõng lyù töôûng nhö chaân, thieän, myõ hay thaùnh. Socrates troïng chaân, trong khi Aristotle troïng caû chaân, thieän laãn myõ. Sau thôøi thuyeát Taân Plato, vaø bò aûnh höôûng cuûa Kitoâ giaùo, ngöôøi ta coi thaùnh nhö coäi nguoàn cuûa chaân, thieän, myõ. Loái nhìn treân raát ñuùng, song laïi quaù lyù töôûng cho ñeán ñoä thieáu thöïc teá, vaø do ñoù khoâng theå thöïc hieän. Chuùng ta phaûi ñôïi ñeán thôøi kyø Phuïc Höng (Renaissance), phaàn naøo giaù trò cuûa con ngöôøi ñöôïc ñònh laïi theo chính cuoäc soáng cuûa hoï. Khi thi haøo Alghieri Dante cho nhaân vaät chính cuûa oâng choïn löïa con ngöôøi, töø choái theá giôùi thaàn linh, caû thieân ñaøng laãn hoûa nguïc; khi nhöõng nhaø ngheä syõ giaùm noùi leân caùi ñeïp cuûa thaân xaùc, cuûa theá giôùi caûm quan... hoï ñaõ laøm moät cuoäc caùch maïng baét chuùng ta phaûi suy tö yù nghóa cuûa cuoäc soáng khoâng theo baûng giaù trò cuûa chaân, thieän, thaùnh, song theo myõ caûm. Leõ taát nhieân, moät loái trieát hoïc nhö theá ñaõ gaây ra moät neàn trieát hoïc nhaân sinh, maø con ñeû cuûa noù, trieát hoïc hieän sinh (existentialism) ñaõ ñi quaù xa. Moät khi nhöõng ngöôøi nhö Jean-Paul Sartre, Albert Camus... chæ nhìn trieát hoïc theo yù nghóa cuûa cuoäc soáng hieän thôøi, hieän theá; vaø moät khi hoï töø khöôùc taát caû moïi lyù töôûng cao ñeïp, thì cuoäc soáng bieán thaønh moät hieän sinh voâ nghóa. Trieát hoïc bieán thaønh moät trieát hoïc cuûa phi lyù (camus), cuûa voâ nghóa (Sartre), cuûa moät bi haøi kòch (Ortega y Gasset). Song neáu coi yù nghóa cuoäc ñôøi nhö laø höõu theå töï thaân (Heidegger), hay nhö laø Ñaáng Sieâu Vieät (Karl Jaspers), hay laø moät huyeàn nhieäm (Mysteøre de l'eâtre theo Gabriel Marcel), trieát hoïc hieän sinh chæ laäp laïi qua ngoân ngöõ hieän ñaïi nhöõng luaän ñeà cuûa Chaân, Thieän, Myõ vaø Thaùnh maø Soren Kierkegaard ñaõ tuyeät ñoái hoùa, hay Friedrich Nietzsche ñaõ hö voâ hoùa.
2.7. Trieát hoïc, Chaân Lyù vaø Luaän Lyù
Moät troïng ñieåm khaùc maø trieát hoïc luoân ñeo ñuoåi, ñoù laø caâu hoûi veà chaân lyù: chaân lyù laø gì? Laøm theá naøo ñeå chöùng minh chaân lyù? Laøm sao ñeå coù ñöôïc chaân lyù? vaø caùc caâu hoûi töông töï. Trieát hoïc Taây phöông, töø Socrates vaø nhaát laø sau Descartes vaø Kant, gaàn nhö boû quaù nhieàu thì giôø vaø nhaân löïc ñeå phaùt trieån caùc phöông theá vaø phöông phaùp ñeå ñaït, ñeå chöùng minh, vaø ñeå phaùt trieån chaân lyù. Luaän lyù (logic) laø moät trong nhöõng phöông theá ñöôïc chuù troïng ñeán nhieàu nhaát. Töø bieän chöùng trong Plato, tôùi luaän lyù hình thöùc (tam ñoaïn luaän) cuûa Aristotle. Töø nhöõng phaùt trieån veà nhöõng quy luaät cuûa luaän lyù hình thöùc trong trieát hoïc cuûa Ockham vaø Duns Scotus cho tôùi Descartes, vaø töø Descartes cho tôùi nay, chuùng ta thaáy luaän lyù tieán boä raát xa. Song söï tieán boä naøy nhôø vaøo söï khaùm phaù ra baûn chaát cuûa luaän lyù chính laø toaùn hoïc. Töø ñaây, caùc kyõ thuaät vaø caùc phöông phaùp laàn löôït ñöôïc phaùt hieän, hoaøn toaøn döïa theo toaùn hoïc. Chuùng ta phaûi ñôïi tôùi thôøi Russell vaø nhaát laø Wittgenstein, môùi thaáy moät quan nieäm môùi xuaát hieän. Ñoù laø söï vieäc Russell ñaûo loän quan nieäm cuûa Descartes, coi luaän lyù môùi laø neàn taûng cuûa toaùn hoïc. Wittgenstein ñi xa hôn nöõa, cho ngoân ngöõ môùi chính laø neàn taûng cuûa luaän lyù vaø toaùn hoïc. Noùi caùch khaùc, ñeå chöùng minh chaân lyù, chuùng ta phaûi baét ñaàu töø ngoân ngöõ chöù khoâng phaûi toaùn hoïc hay khoa hoïc töï nhieân. Vaøo naêm 1931 Kurt Goødel laøm moät cuoäc caùch maïng cöïc ñoan hôn nöõa. OÂng chöùng minh toaùn hoïc, vaø luaän lyù khoâng phaûi laø tuyeät ñoái. Baát cöù moät meänh ñeà toaùn hoïc naøo, cho duø vöõng ñuû nhaát, cuõng khoâng theå ñöa ra moät chaân lyù toaøn veïn. Sau Goødel, caùc nhaø toaùn hoïc vaø luaän lyù hoïc phaûi chaáp nhaän laø phöông phaùp ñònh lyù (axiomatic method) töï noù ñaõ coù nhöõng haïn cheá noäi taïi vaø lieân hoaøn, maëc duø nhöõng giôùi haïn naøy coù theå chuyeån bieán vaøo trong caùc heä thoáng khaùc. Nhö vaäy, ñeå chöùng minh chaân lyù, con ngöôøi phaûi laøm moät cuoäc caùch maïng kieåu Copernig, ñaûo ngöôïc loái nhìn veà chaân lyù: chaân lyù coù phaûi ñoàng nghóa vôùi duy nhaát, ñoäc nhaát, ñoàng tính, ñoàng theå hay khoâng? Hay laø chaân lyù cuõng voâ ñònh vaø voâ haïn (apeiron) nhö Anaximander (610-546 B.C.) töøng nhaän xeùt? Hay laø chaân lyù ñuùng laø “voâ thöôøng ñaïo” theo quan nieäm cuûa Laõo Töû?
2.8. Trieát hoïc vaø Lòch Söû
Theo Hegel, trieát hoïc coøn nhaém vaøo moät muïc ñích xa hôn, vaø cao quyù hôn. Ñoù laø, gioáng nhö thieân vaên vaø vaät lyù, trieát hoïc phaûi môû toang caùnh cöûa huyeàn bí cuûa vuõ truï vaø nhaân linh ñeå “maëc khaûi” cho con ngöôøi. Gioáng nhö Newton, ngöôøi ñaõ töøng xaùc ñònh ñöôïc luaät cuûa traùi ñaát, Hegel coù tham voïng muoán khaùm phaù ra caùi ñònh luaät cuûa con ngöôøi, maø theo ñoù con ngöôøi phaùt hieän ra sao, phaùt trieån nhö theá naøo, vaø laøm theá naøo ñaït tôùi cuøng ñích. Hegel khaùm phaù ra moät ñinh luaät, maø trieát gia vó ñaïi naøy goïi laø caùi luaät cuûa tinh thaàn töøng bieåu hieän trong theá giôùi hieän töôïng. Noùi caùch khaùc, trieát hoïc nhö laø moät luaän lyù cuûa lòch söû nhaân loaïi giuùp chuùng ta phaùt hieän tinh thaàn tuyeät ñoái. Baûn theå cuûa trieát hoïc chính laø lyù tính vaø laø ñoäng löïc, trong khi tinh thaàn tuyeät ñoái môùi laø cuøng ñích. Moät loái lòch söû duy linh nhö vaäy, leõ taát nhieân khoâng giaûi thích ñöôïc nhöõng döõ kieän cuï theå vaø theá giôùi thöïc tieãn cuûa vaïn vaät vaø con ngöôøi. Charles Darwin chöùng minh ngöôïc laïi, lòch söû cuûa con ngöôøi khoâng phaûi laø duy linh söû, vaø caùi luaän lyù giaûi thích söï tieán hoùa cuûa con ngöôøi khoâng theo nguyeân lyù cuûa lyù tính, song qua söï choïn löïa - nhieàu khi baát ngôø, khoâng theo moät luaät leä naøo (selection by accident,) - vaø baèng phöông theá ñaáu tranh ñeå soáng (struggle for life). Töông töï Marx cuõng nhaän thaáy Hegel ñi loän ñöôøng. Hay noùi cho roõ hôn, Hegel ñaûo loän caùi luaän lyù, vaø ngoù gaø ra quaï, nhaän ñinh sai laàm veà baûn chaát cuûa lòch söû: baûn chaát cuûa lòch söû khoâng phaûi laø lyù tính, song chính laø caùi ñoäng löïc laøm con ngöôøi sinh toàn vaø phaùt trieån, ñoù chính laø lao ñoäng. Song tuy cho raèng Hegel ñaûo ñieân traät töï, Marx vaãn chaáp nhaän trieát hoïc lòch söû cuûa Hegel. Ñoái vôùi nhaø ñaïi hoïc giaû Marx, lòch söû phaûi tieán veà moät cuøng ñích, ñoù laø moät xaõ hoäi thöïc teá song tuyeät ñoái, vaø caùi ñoäng tính chính laø lao ñoäng. Luaän lyù cuûa lòch söû, gioáng nhö Hegel, laø moät quaù trình bieän chöùng. Ñöa ra ba ngöôøi ñaïi bieåu, chuùng toâi muoán nhaán maïnh ñeán moät ñieàu, ñoù laø trieát hoïc coù theå noùi leân ñöôïc lòch söû cuûa con ngöôøi, vaø ngöôïc laïi, trong baát cöù neàn lòch söû naøo cuûa con ngöôøi cuõng coù moät hay nhieàu neàn trieát hoïc. Nhö vaäy, chuùng ta coù theå quaû quyeát maø khoâng sôï sai, ñoù laø trong lòch söû cuûa Vieät toäc, cuûa Vieät Nam, chaéc haún phaûi coù nhöõng nguyeân lyù, nguyeân taéc (hay ñinh luaät), traät töï, lyù töôûng, cuøng ñích... giuùp chuùng ta soáng coøn trong cuoäc ñaáu tranh haøng ngaøn naêm, vaø giuùp chuùng ta toå chöùc cuõng nhö phaùt trieån. Vaäy thì, chuùng ta caàn phaûi ñaøo saâu vaøo trong lòch söû ñeå tìm ra nhöõng luaät, traät töï, nguyeân lyù, cuøng ñích chung cuûa nguôøi Vieät vaø nöôùc Vieät. Noùi nhö Hegel, chuùng ta phaûi khaùm phaù ra tinh thaàn Vieät (Vieät linh), ra loái suy tö, loái soáng, loái haønh ñoäng (Vieät lyù)... trong Vieät söû, Vieät ngöõ, Vieät hoùa, Vieät vaên...
2.9. Trieát Hoïc vaø Xaõ Hoäi
Moät soá trieát gia coù leõ quaù ngaây thô, cho raèng trieát hoïc chæ laø nhöõng suy tö tröøu töôïng, khoù hieåu. Vaø ñeå chöùng minh mình laø trieát gia, hoï phaûi naën oùc vieát ra nhöõng caâu vaên maø khoâng ai hieåu. Hình nhö trieát hoïc hoaøn toaøn taùch bieät xaõ hoäi, con ngöôøi vaø caû vôùi theá giôùi maø trieát gia ñöông soáng. Moät loái nhìn nhö vaäy veà trieát hoïc hoaøn toaøn sai laàm vaø tai haïi. Thöïc ra, baát cöù neàn trieát hoïc naøo, töï baûn chaát, ñeàu laø trieát lyù xaõ hoäi. Nho ñaïo thöïc ra laø nhöõng suy tö veà xaõ hoäi, vaø nhöõng nguyeân taéc ñaïo lyù nhaém giaûi quyeát nhöõng vaán naïn cuûa con ngöôøi, ñaëc bieät nhöõng vaán naïn thôøi Xuaân Thu. Khoång Töû khoâng thích tröøu töôïng, bôûi leõ ngaøi nhaän ra söï caáp baùch cuûa vaán ñeà con ngöôøi xaõ hoäi. Theá neân söï vieäc ngaøi chuù troïng tôùi giaùo duïc, khoâng phaûi vì moät lyù do naøo khaùc ngoaøi vieäc giaûi quyeát vaán naïn nhaân sinh. Leõ taát nhieân, ngaøy hoâm nay, chuùng ta khoâng theå choái boû ñöôïc söï kieän laø, trieát hoïc noùi chung ñeàu laø trieát lyù xaõ hoäi, nhaát laø sau thôøi cuûa Rousseau vaø Montesquieu. Vôùi aûnh höôûng cuûa Marx, baát cöù trieát hoïc naøo taùch bieät khoûi con ngöôøi xaõ hoäi chæ laø moät neàn trieát hoïc “tö bieän,” “tö saûn” vaø “yù heä.”
Hoaëc laø chuùng ta khoâng haún ñoàng yù vôùi nhaø baùc hoïc cöïc ñoan naøy. Song moät ñieåm maø chuùng ta baét buoäc phaûi chia seû vôùi Marx, ñoù laø neáu linh hoàn cuûa trieát hoïc laø con ngöôøi sieâu vieät, thì yeáu tính cuûa trieát hoïc phaûi laø con ngöôøi xaõ hoäi. Hieåu theo nghóa naøy, chuùng ta trôû laïi Vieät trieát. Chuùng toâi maïn nghó, Vieät trieát mang tích caùch tö bieän thì ít song xaõ hoäi tính thì nhieàu. Lyù do raát deã hieåu, ñoù laø lòch söû cuûa cuoäc chieán ñaáu soáng coøn; vaø phöông theá toàn taïi khoâng theå yû lai vaøo vuõ löïc nhö nhöõng ngöôøi xaâm laêng töø phöông Baéc, hay phöông Taây, song vaøo thieân thôøi, ñòa lôïi vaø nhaát laø nhaân hoøa. Tö töôûng cuûa Traàn Höng Ñaïo, cuûa Nguyeãn Traõi vaø caû cuûa Nguyeãn Hueä ñeàu taäp trung vaøo muïc ñích sinh toàn, vaø phöông theá hay chieán löôïc cuûa caùc ngaøi ñeàu döïa theo nguyeân lyù thieân thôøi ñòa lôïi nhaân hoøa naøy. Töông töï, nhöõng neàn trieát hoïc daân gian thaáy trong phong tuïc, taäp quaùn töø phong thuûy, ñòa lyù, tôùi y hoïc vaø kieán truùc cuõng döïa treân nguyeân lyù thieân thôøi ñòa lôïi vaø nhaân hoøa naøy. Chuùng ta coù theå noùi maø khoâng sôï quaù ñaùng, ñoù laø, neàn trieát lyù tam taøi cuûa ngöôøi Vieät, tröôùc heát, laø moät neàn trieát hoïc xaõ hoäi, vaø sau ñoù môùi laø moät neàn sieâu hình. Loái suy tö naøy ñi ngöôïc laïi vôùi kieåu suy tö cuûa truyeàn thoáng Hy-La vaø Taây phöông hieän ñaïi.
2.10. Trieát Hoïc, Vaên Hoùa, Ngheä Thuaät
Chuùng ta cuõng bieát laø trieát hoïc khoâng theå taùch bieät khoûi vaên hoùa, vaø nhaát laø ngheä thuaät. Khoâng phaûi voâ côù maø Kant muoán xaây döïng moät neàn trieát hoïc thaåm myõ. Plato cuõng khoâng phaûi khoâng coù lyù khi trieát gia cho caûnh vöïc cao nhaát cuûa tö bieän laø caûnh vöïc cuûa thaåm myõ (kalos). Hegel xaùc ñònh vai troø cuûa thaåm myõ nhö laø moät söï bieåu hieän cuûa lyù tính. Lyù do maø caùc nhaø ñaïi trieát gia naøy chuù yù tôùi ngheä thuaät vaø vaên hoùa, chính bôûi vì ngheä thuaät töï noù laø moät haønh vi saùng taïo. Noùi caùch khaùc, ngheä thuaät laø moät haønh ñoäng trieát hoïc, truy nguyeân chaân lyù, vaø saùng taïo theá giôùi. Song maëc duø ngheä thuaät vaø vaên hoùa luoân ñöôïc nhaéc tôùi, chuùng chæ ñöôïc coi nhö moät boä moân trieát hoïc vaøo theá kyû 19, ñaëc bieät trong taùc phaåm cuûa Wilhelm Dilthey. Tuy vaäy, caùc trieát gia vaên hoùa vaãn chöa haún chuù troïng ñeán caùc neàn vaên hoùa khaùc. Maø neáu coù ñeå yù ñeán, hoï vaãn quaù tin moät caùch muø quaùng vaøo neàn vaên hoùa Taây phöông. Chæ coù moät soá raát ít ngöôøi nhaän ra söï muø quaùng vaøo vaên hoùa Taây phöông naøy maø thoâi. Oswald Spengler chaéc haún khoâng hoaøn toaøn ñuùng khi oâng tieân ñoaùn söï suy suïp cuûa neàn vaên hoùa Taây phöông, song loái nhìn cuûa oâng ñaõ laøm thöùc tænh caùc nhaø hoïc giaû AÙ chaâu, vaø khieán ngöôøi Taây phöông chuù yù tôùi caùc neàn vaên hoùa khaùc. Vaøo nhöõng naêm gaàn ñaây, khi nhöõng con roàng AÙ chaâu troãi daäy, ngöôøi ta caøng chuù troïng neàn vaên hoùa AÙ chaâu. Theá neân, Fukujama, moät hoïc giaû Nhaät taïi Harvard, tuy coù leõ chæ laäp laïi cuøng moät luaän ñieäu nhö Spengler, nhöng ñaõ gaây ñöôïc moät tieáng vang ñaùng keå. Thöïc ra, khoâng phaûi Spengler, nhöng laø caùc nhaø nhaân chuûng vaø khaûo coå hoïc coù leõ coù coâng hôn caû khi hoï khaùm phaù ra raèng nhöõng neàn vaên hoùa maø ngöôøi AÂu cho laø man di moïi rôï, thöïc ra chaúng coù man daõ hay nguyeân sô. Loái suy tö cuûa hoï cuõng lyù luaän (logical) khoâng keùm chuùng ta. Loái suy tö vaø toå chöùc cuûa hoï raát chính xaùc vaø chaéc chaén, raäp theo moät maãu gioáng nhö toaùn hoïc; ngoân ngöõ cuûa hoï theo moät caáu keát raát coù lyù; vaø vaên hoùa cuûa hoï cao sang. Noùi toùm laïi, vaên hoùa AÙ chaâu cuõng nhö caùc neàn vaên hoùa ngoaøi AÂu chaâu ñaõ phuïc hoài phaàn naøo giaù trò maø hoï phaûi coù.
Leõ taát nhieân, chuùng toâi khoâng ñoàng yù vôùi thaùi ñoä keânh kieäu cuûa Taây phöông, song cuõng khoâng theå chia seû söï bi quan cuûa hoï veà chính vaên hoùa cuûa mình. Bôûi leõ, vaên hoùa khoâng theå taùch bieät khoûi theá sinh. Vaên hoùa laø keát tinh cuûa söùc soáng, loái soáng, tinh thaàn soáng... cuûa toäc, cuûa gioáng, cuûa noøi. Neáu hieåu nhö vaäy, trieát Ñoâng coù theå noùi maø khoâng sôï bò cöôøi, laø moät neàn trieát hoïc vaên hoùa. Noù noùi leân söùc soáng, ñaïo soáng, vaø, ñaïo döôõng sinh, phaùt sinh vaø tröôøng sinh. Trong neàn thaåm myõ cuûa Ñaïo hoïc chuùng ta thaáy ngheä thuaät saùng taïo ñöôïc coi nhö laø moät neàn minh trieát. Noù bieåu töôïng cho vaên hoùa phaùt sinh vaø tröôøng sinh. Vôùi Khoång Töû, ngaøi chuù troïng ñeán loái soáng, ñaïo soáng. Neàn vaên hoùa Nho naøy bieåu taû moät quaù trình cuûa con ngöôøi ñöông soáng, tìm caùch soáng vaø giöõ gìn söï soáng. Ñoù laø vaên hoùa xaây döïng treân ñaïo nhaân. Vaên hoùa Vieät bao goàm caû Nho ñaïo, Ñaïo hoïc vaø Phaät ñaïo. Vaäy thì Vieät trieát laø moät neàn trieát hoïc bao goàm caùc ñaïo treân, cuõng nhö nhöõng ñaïo caù bieät cuûa mình. Noù ñöôïc dieãn ñaït vaø phaùt hieän qua caùc neàn ñaïo giaùo naøy vaø nhöõng loái soáng ñaëc thuø khaùc cuûa daân Vieät.
2.11. Khi Trieát Hoïc Laøm Caùch Maïng
Neáu Socrates ñaõ töøng cheát ñeå baûo veä chaân lyù; neáu Plato ñaõ töøng bò baét laøm noâ leä chæ vì oâng muoán hoaøn taát lyù töôûng “coäng hoøa”; neáu trieát hoïc cuûa Aristotle ñaõ töøng aûnh höôûng Alexander Ñaïi Ñeá trong giaác moäng ñeá quoác, thì chuùng ta phaûi noùi, trieát hoïc luoân gaén lieàn vôùi phöông theá trò quoác bình thieân haï. Neáu Khoång Töû ñeà nghò tu thaân, thì Tuaân Töû laïi ñeà nghò kieâm aùi nhö laø moät phöông theá ñeå trò daân. Neáu Haøn Phi ca tuïng luaät phaùp thì Maïnh Töû laïi ñeà nghò thaân daân. Song noùi moät caùch chung, caùc lyù thuyeát trieát hoïc cuûa Ñoâng vaø Taây coù moät ñoâi chuùt khaùc bieät: ñoù laø, trieát ñoâng chuù troïng ñeán haønh chaùnh, baûo veä vaø hoaøn thieän con ngöôøi vaø xaõ hoäi, song trieát Taây laïi chuù troïng ñeán vai troø pheâ bình, caùch maïng vaø tieân tri. Chính vì vaäy maø caùc neàn trieát hoïc Ñoâng phöông deã bieán thaønh yù heä, vaø caùc trieát gia cuûa hoï thöôøng laø nhöõng ngöôøi naém quyeàn, nhaát laø töø thôøi Toáng trôû veà sau. Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi muoán noùi ñeán vai troø tieân tri, vaø caùch maïng cuûa trieát hoïc. Leõ taát nhieân, chuùng toâi khoâng hoaøn toaøn phuû nhaän coâng naêng cuûa trieát hoïc nhö laø moät coâng cuï haønh chaùnh, ñieàu haønh, giöõ traät töï. Song chuùng toâi nhaän ñònh raèng, neáu chæ coù nhö vaäy, trieát hoïc seõ maát lyù do toàn taïi, vaø bieán thaønh moät neàn yù heä, hay moät heä thoáng phaùp luaät vaø ñaïo ñöùc. Söï khaùc bieät giöõa trieát hoïc vaø trieát lyù thöïc haønh naèm ôû ñieåm trieát hoïc luoân phaûn tænh veà chính mình, veà theá giôùi, veà baát cöù moät heä thoáng, keát caáu hay cô caáu naøo... trong khi trieát lyù thöïc haønh chæ chuù troïng ñeán khía caïnh thöïc duïng. Vaäy thì, baát cöù moät neàn trieát hoïc thuaàn tuùy naøo cuõng phaûi giöõ vai troø tieân tri, vaø caùch maïng. Ñoù laø moät trieát hoïc ñi tröôùc daãn ñöôøng, chöù khoâng phaûi moät yù heä, töùc moät trieát lyù ñi sau nhaém giaûi thích, vaø cuûng coá quyeàn löïc. Ñeå ñöôïc nhö vaäy, theo Marx, trieát hoïc phaûi coù hai yeáu toá: trieát hoïc laø moät söï pheâ bình lieân tuïc tình traïng hieän taïi phi lyù, thieáu thöïc teá, sai laàm, voâ hieäu quaû, vaân vaân; trieát hoïc cuõng laø moät söï ñoøi buoäc caûi ñoåi xaõ hoäi moät caùch toaøn dieän.
Trong Vieät trieát, tuy haàu nhö taát caû caùc tö töôûng ñeàu voøng quanh hai coâng naêng: baûo veä daân toäc, vaø phaùt huy yù nghóa cuûa cuoäc soáng; chuùng ta haàu nhö khoâng thaáy moät caùch roõ reät moät neàn trieát hoïc goïi laø caùch maïng. Maëc duø trong tö töôûng cuûa Cao Baù Quaùt, Nguyeãn Tröôøng Toä, chuùng ta nhaän thaáy khaù nhieàu pheâ bình, vaø ñeà nghò ñoåi môùi, song trieát hoïc cuûa hoï khoâng mang tính chaát tieân tri hay pheâ phaïm theo ñuùng nghóa. Ngay caû nhöõng pheâ bình cuûa nhöõng nhaø Taây hoïc nhö nhoùm Töï Löïc Vaên Ñoaøn cuõng chöa noùi leân ñöôïc tính chaát tieân tri vaø caùch maïng cuûa trieát hoïc. Hoï chæ döïa vaøo moät baûng giaù trò (taây phöông), ñeå pheâ bình baûng giaù trò cuõ, nhöng khoâng theå ñöa ra nguyeân lyù höôùng daãn pheâ bình, caûi toå xaõ hoäi hay phaùt trieån tri thöùc. Ngöôïc laïi, hoï muø quaùng chaïy theo nhöõng baûng giaù trò môùi, hoaøn toaøn ngoaïi lai. Moät thaùi ñoä nhö vaäy töï bieåu loä söï baát löïc cuûa hoï trong suy tö, vaø nhö theá, ñi ngöôïc laïi vôùi baûn chaát cuûa trieát hoïc. Noù noùi leân thaùi ñoä aáu tró cuûa neàn trieát hoïc bò Voltaire, Rousseau, Herder, Lessing, Mendessohn töøng pheâ bình.
2.12. Khi Trieát Hoïc Phuïc Vuï: Coâng Cuï Tính
Nhöõng trieát gia phaùi thöïc duïng (pragmatism) cho raèng, trieát hoïc chæ coù giaù trò, neáu noù phaùt sinh ra giaù trò thöïc duïng. Chuùng toâi khoâng haún phaûn ñoái, song caàn phaûi minh ñònh nôi ñaây veà coâng naêng cuûa trieát hoïc. Trong ñoaïn treân, chuùng toâi coá yù phaân bieät trieát hoïc thuaàn tuùy ra khoûi trieát lyù aùp duïng (applied philosophy). Nôi ñaây, chuùng toâi xin ñöôïc noùi theâm. Trieát hoïc thuaàn tuùy töï noù ñaõ laø muïc ñích cuûa nghieân cöùu. Noù khoâng theå taùch rôøi khoûi söï khoân ngoan, bôûi vì baûn theå cuûa trieát hoïc chính laø söï khoân ngoan. Ngöôïc laïi, trieát lyù aùp duïng mang theâm tính chaát coâng cuï. Noù ñöôïc chuù yù nhôø tính chaát thöïc duïng cuûa mình. Noù ñöôïc quyù troïng hay bò boû rôi cuõng tuøy theo keát quaû cuûa tính chaát coâng cuï maø thoâi. Hieåu theo nghóa naøy, neàn trieát hoïc hieän ñaïi thöïc ra chæ laø caùc neàn trieát lyù aùp duïng. Caùc trieát gia duøng trieát hoïc ñeå hieåu con ngöôøi, xaõ hoäi. Caùc trieát gia phaùt minh caùc phöông phaùp trieát hoïc ñeå chöùng minh chaân lyù; ñeå xaây döïng moät quan nieäm coâng baèng; ñeå khoâng sai laàm khi suy tö, khi tranh luaän... Noùi toùm laïi, trieát hoïc bò haï caáp xuoáng thaønh phöông phaùp luaän, thaønh moân luaän lyù (logic), thaønh bieän chöùng phaùp. Nhöõng ngöôøi coù coâng nhaát vôùi söï phaùt trieån coâng cuï tính cuûa trieát lyù leõ taát nhieân khoâng coù ai hôn Descartes vaø Locke. Hai oâng ñaõ ñöa coâng cuï tính leân haøng trieát hoïc; hay noùi caùch khaùc, hai oâng ñaõ haï caáp sieâu hình hoïc xuoáng haøng tri thöùc luaän, vaø tri thöùc luaän laïi bò giaûn löôïc vaøo coâng cuï tính, töùc phöông phaùp luaän.
Thöïc vaäy, trieát hoïc ngaøy nay khoâng coøn phaân bieät vaø cuõng khoâng ñöôïc pheùp phaân bieät khoûi trieát lyù thöïc haønh. Bôûi vì baát cöù moät tri thöùc (savoir), hay nhaän thöùc naøo (connaissance) cuõng baét buoäc phaûi ñöôïc taùi döïng (reconstructed) treân neàn taûng cuûa theá sinh. Taùch rôøi khoûi theá sinh, trieát hoïc, hay tri thöùc thuaàn nhaát seõ töï ñaùnh maát caùi giaù trò hieän höõu cuûa noù. Song khoâng phaûi vì theá maø chuùng ta coù quyeàn giaûn löôïc trieát hoïc vaøo trong coâng cuï tính cuûa noù. Bôûi leõ, nhö moät coâng cuï tính, trieát hoïc khoâng coøn laø muïc ñích, song chæ laø phöông theá. Vaø nhö laø moät phöông theá, hay thuû ñoaïn, trieát hoïc töï ñaùnh maát chính tö duy; maø tö duy môùi chính laø baûn theå cuûa trieát hoïc. Ñaây laø moät lyù do maø Heidegger ñaõ pheâ bình caû hai neàn trieát hoïc tö bieän (speculative) töø Plato cho tôùi Nietzsche vaø yù heä kyõ khoa moät caùch döõ doäi, khi oâng ñoå toäi hai neàn trieát hoïc naøy ñaõ rôi vaøo caùi hoá thaúm cuûa baát tö, ñaùnh maát khaû naêng suy nghó. Söï baát löïc caøng roõ raøng hôn khi trieát hoïc töï ñoàng hoùa mình vôùi coâng cuï tính. Chuùng toâi khoâng quaù bi quan nhö oâng. Bôûi leõ, moät neàn trieát hoïc thuaàn tuùy khoâng theå coù, y heät nhö moät neàn tri thöùc thuaàn tuùy khoâng theå hieän höõu. Trieát hoïc vaø trieát lyù gaén chaët vôùi nhau. Neáu trieát hoïc ñoøi töï phaûn tænh, thì trieát lyù laø moät phaûn tænh veà trieát hoïc trong theá sinh, trong xaõ hoäi con ngöôøi, trong sinh hoaït, trong töông quan... cuûa con ngöôøi. Ñeå phaûn tænh, ñeå nhaän thöùc, ñeå pheâ phaïm, ñeå ñaùnh giaù trò, trieát hoïc baét buoäc phaûi duøng chính nguyeân lyù trieát hoïc, töùc chính söï khoân ngoan. Vaäy thì, chuùng ta khoâng theå choái boû coâng cuï tính cuûa trieát hoïc ñöôïc. Song chuùng ta cuõng khoâng ñöôïc pheùp coi coâng cuï tính nhö laø trieát hoïc trong toaøn theå tính cuûa noù.
2.13. Trieát Hoïc vaø Toân Giaùo
Sau cuøng, trieát hoïc khoâng phaûi laø moät tri thöùc tuyeät ñoái, caøng khoâng phaûi laø Ñaáng Tuyeät Ñoái. Noùi theo Karl Jaspers, trieát hoïc cuõng laø moät söï thao thöùc veà chính ñònh meänh, veà tuyeät ñoái, veà hö voâ. Song trieát hoïc toân giaùo khoâng phaûi laø toân giaùo, bôûi leõ chaân lyù trong trieát hoïc coù theå chöùng minh vaø thöïc nghieäm, song trong toân giaùo, chæ coù theå caûm nghieäm. Baát cöù chöùng minh naøo veà huyeàn nhieäm, veà theá giôùi thaàn linh, veà caûm nghieäm toân giaùo cuõng khoâng theå phoå quaùt hoùa. Neáu aùp duïng phöông phaùp khoa hoïc, hay luaän lyù trieát hoïc vaøo toân giaùo, chuùng ta raát deã daøng thaát voïng. Song tuy khoâng theå chöùng minh theo khoa hoïc, chuùng ta cuõng khoâng theå gaït boû ñöôïc toân giaùo. Nôi ñaây, chuùng toâi chæ xin nhaán maïnh moät ñieåm, ñoù laø tuy toân giaùo khoâng phaûi laø trieát hoïc, song le trong baát cöù toân giaùo naøo cuõng coù nhöõng trieát lyù, hay ñaïo lyù. Chính nhöõng trieát lyù, hay ñaïo lyù naøy laø troïng taâm cuûa trieát hoïc toân giaùo. Vaäy thì, chuùng ta coù theå noùi laø trieát hoïc toân giaùo laø moät söï truy nguyeân ñaïo lyù baèng phöông phaùp trieát hoïc. Söï töông quan giöõa trieát hoïc vaø toân giaùo gioáng nhö söï töông quan giöõa trieát hoïc vaø khoa hoïc. Trieát hoïc laø moät phöông theá laøm chuùng ta phaùt hieän yù nghóa cuûa toân giaùo moät caùch minh baïch hieån nhieân. Hieåu theo nghóa naøy, trieát hoïc toân giaùo laø moät moân trieát hoïc phoå quaùt vaø quan troïng cuûa Ñoâng phöông, vaø cuûa Vieät Nam. Chuùng ta coù theå noùi maø khoâng sôï quaù ñaùng, ñoù laø Vieät trieát töï baûn chaát laø moät moân trieát hoïc toân giaùo, toâng giaùo vaø yù heä. Chính vì vaäy maø nhieäm vuï cuûa chuùng ta laø duøng loái suy tö, pheâ bình vaø phöông phaùp trieát hoïc ñeå laøm toân giaùo caøng saùng toû, hay caøng deã hieåu, caøng coù hieäu quaû hôn vaø nhaát laø ñeå chuùng ta coù theå nhaän ra söï khaùc bieät giöõa neàn toân giaùo chaân thaät, vaø toân giaùo yù heä. Nôi ñaây, chuùng ta caàn phaûi giaûi thích qua veà tính chaát cuûa toân giaùo Vieät. Theo quan ñieåm rieâng tö cuûa chuùng toâi, toân giaùo Vieät bao goàm ba ñaëc tính: (1) ñoù laø moät toâng giaùo; (2) ñoù laø moät ñaïo lyù (luaân lyù vaø ñaïo ñöùc); vaø (3) ñoù laø moät yù heä. Laø moät toâng giaùo, toân giaùo Vieät ñöôïc xaây treân caùi ñaïo (giaùo huaán) cuûa toå toâng noái laïi cho con chaùu bao goàm (a) giöõ gìn vaø phaùt trieån doøng gioáng, (b) giöõ gìn quy taéc, gia phaû ñeå “teà gia”, giöõ ñaïo cöông thöôøng, vaø (3) nieàm tin vaøo söï hieän dieän trong tinh anh cuûa toå tieân. Do ñoù, cuùng baùi toå tieân, gioã oâng baø, cha meï hay troïng ruoät thòt (moät gioït maùu ñaøo hôn ao nöôùc laõ) noùi leân caùi ñaïo toå toâng naøy. Laø moät ñaïo lyù, toân giaùo Vieät laø moät heä thoáng cuûa luaân lyù vaø ñaïo ñöùc gia ñình. Giöû leà giöõ neáp, hieáu cha thaûo meï, kính anh nhöôøng em... laø nhöõng quy taéc cuûa toân giaùo Vieät. Laø moät yù heä, toân giaùo Vieät töï ñoàng hoùa vôùi tö töôûng, loái soáng, neàn ñaïo ñöùc, vaø toå chöùc chính trò cuûa ñaát nöôùc vaø nhaø nöôùc, hay quoác gia, töùc nöôùc vaø nhaø. Theá neân toân thôø toå Huøng Vöông, cuùng baùi Thaùnh Gioùng, thôø laïy Hai Baø Tröng, hoaëc toân vinh vò anh huøng cöùu nöôùc Traàn Höng Ñaïo leân baäc Thaùnh nhaân, kính troïng lieät syõ, vaân vaân, taát caû noùi leân moät neàn yù heä, töùc chuû nghóa aùi quoác vôùi caùi baûng giaù trò cuûa noù.
Taïm Keát
Trong chöông naøy, chuùng toâi ñaõ trình baøy trieát hoïc khoâng theo moät khuoân maãu coá ñònh, cuõng khoâng heà ñöa ra moät ñònh nghóa naøo veà trieát hoïc. Nhö ñoäc giaû ñaõ nhaän ra, chöông naøy chæ coù moät muïc ñích, ñoù laø chöùng minh moät caùch giaùn tieáp khaû theå cuûa moät neàn Vieät trieát. Chuùng toâi aùp duïng chieán thuaät vöøa pheâ bình, vöøa xaùc ñònh. Thöù nhaát, qua vieäc pheâ bình nhöõng sai laàm veà trieát hoïc, chuùng toâi muoán noùi ñeán söï vieäc trieát hoïc khoâng bò haïn heïp vaøo moät loái nhìn, moät caùch suy tö, hay moät cuoäc soáng coá ñònh. Vaø nhö theá, caùi nhaõn quan haïn heïp baûn vò, yù heä cuõng nhö taâm lyù töï cao töï ñaïi thieáu thaåm quyeàn, thieáu lyù do ñeå gaït boû nhöõng neàn trieát hoïc khaùc vôùi quan ñieåm cuûa hoï. Thöù tôùi, qua vieäc xaùc ñònh caùc chieàu höôùng trieát hoïc, chuùng ta coù theå nhaän ra choã ñöùng, cuõng nhö khuynh höôùng cuûa Vieät trieát. Neáu trieát hoïc khoâng töï haïn heïp vaøo baát cöù moät laõnh vöïc naøo; neáu söï khoân ngoan luoân luoân bieán hoùa, vaø bieåu hieän trong taát caû moïi sinh hoïat cuûa nhaân sinh, thì baát cöù moät neàn trieát hoïc naøo cuõng laø nhöõng suy tö, bieåu hieän, hay hoaøn thaønh söï khoân ngoan aáy. Trong moät maïch vaên nhö vaäy, chuùng ta coù theå xaùc quyeát laø Vieät trieát laø söï bieåu hieän, söï hoaøn thaønh vaø söï hieän dieän cuûa tính khoân ngoan cuûa ngöôøi Vieät. Noùi moät caùch chung, Vieät trieát laø moät neàn trieát hoïc nhaân sinh do ngöôøi Vieät, cho ngöôøi Vieät vaø qua ngöôøi Vieät. Trong chöông sau, chuùng toâi seõ tieán theâm moät böôùc, phaân tích baûn chaát cuõng nhö ñaëc tính cuûa Vieät trieát. Qua caùch naøy, chuùng ta coù theå chöùng minh moät caùch khaùch quan söï hieän höõu cuûa moät neàn Vieät trieát.
Taân Truùc, Ñaøi Loan, Teát Canh Thìn 2000
Thuïy Sôn Traàn Vaên Ñoaøn