Vieät Trieát Luaän Taäp (Quyeån Thöôïng)
Truy Nguyeân Baûn Chaát Cuûa Vieät Trieát
Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn, Taiwan National University
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông II
Vieät Nam Vaên Hoùa Chi Ñaïo
Döï Thaûo
Chöông Trình Nghieân Cöùu Vieät Trieát
“Ta veà ta taém ao ta
Duø trong duø ñuïc ao nhaø vaãn hôn”
1. Vong Thaân vaø Queâ Höông
Chuùng ta töøng kieâu haõnh veà moät neàn vaên hoùa Vieät. Theá nhöng, khi ñöôïc hoûi ñeán, hoaëc khi ñöôïc yeâu caàu trình baøy vaên hoùa cuûa mình cho ngöôøi ngoaïi quoác, chuùng ta thöôøng luùng ta luùng tuùng, khoâng theå traû lôøi; hay neáu coù theå, thì cuõng chæ moät caùch haøm hoà. Phaûi thöïc taâm maø xeùt, chuùng ta môùi caûm nghieäm, chöù chöa hoaøn toaøn yù thöùc, ñöøng noùi laø coù moät neàn kieán thöùc saâu roäng veà chính neàn vaên hoùa cuûa mình. Söï ngheøo naøn veà vaên hoùa hieån hieän ra khi chuùng ta giao tieáp vôùi caùc neàn vaên hoùa khaùc: ngoaøi ngoân ngöõ, boä aùo daøi “Lemur”(!), chieác noùn Hueá, baùt buùn boø Hueá, ñóa chaû Saøi Goøn, toâ phôû Haø Noäi, huõ nöôùc maém Phuù Quoác, chuùng ta coøn coù chi ñeå ”mang troáng ñi ñaám nöôùc ngöôøi?”
Caùi baàn cuøng bi ñaùt khoá raùch aùo oâm veà tö töôûng caøng hieån nhieân hôn trong laõnh vöïc trieát lyù. Cho ñeán nay, ngay chính caùc nhaø “trí thöùc” nöôùc nhaø cuõng khoâng daùm coâng nhaän coù moät neàn Vieät trieát; ñöøng noùi ñeán moät neàn trieát lyù coù taàm möùc quoác teá. Treân laõnh vöïc quoác teá, hoï khieâm nhöôïng coi vaên hoùa Vieät chæ laø söï nhai laïi nhöõng luoàng tö töôûng cuûa Hoa AÁn, maëc duø trong nhöõng caâu chuyeän thöôøng nhaät, hoï luoân kieâu haõnh veà thieân taøi ngoaïi ngöõ, noùi tieáng Taây “nhö Taây”, noùi tieáng Myõ “hay hôn Myõ,” vaø noùi tieáng Nga, “ngay caû maáy thaèng Nga cuõng khieáp!” cuûa hoï.
Söï töï cao töï ñaïi “coáng hæ meùc xì ta bieát caû” cuõng nhö töï ti maëc caûm “oâng ngheø oâng coáng cuõng naèm co” naøy phaûn aûnh moät söï thöïc: chuùng ta thieáu yù thöùc, hay voâ yù thöùc veà chính mình. Vôùi moät naõo traïng maâu thuaãn nhö theá, chuùng ta coù theå hieåu ñöôïc tình traïng “voi ñeû ra chuoät” trong Vieät trieát. Thöû hoûi, neáu thieáu töï thöùc, neáu khoâng coù moät neàn trieát lyù chuû ñaïo, chuùng ta coù theå töï voã ngöïc daùm haùt vang leân: “Vieät Nam treân ñöôøng töông lai, löûa thieâng soi toaøn theá giôùi” hay khoâng? Moät khi chuùng ta thieáu khaû naêng khoâng trình baøy noåi tinh thaàn, hoàn tuùy, ngoïn goác, coát loõi cuûa mình, hoûi raèng chuùng ta coøn coù theå töï cao töï ñaïi nöõa khoâng? Hay laø chuùng ta phaûi chaáp nhaän thaûm kòch:
“Boán ngaøn naêm, ta vaãn laø ta!
Töø trong hang ñaù chui ra.
Vöôn vai maáy caùi roài ta chui vaøo!”
Caùc baïn cuõng nhö toâi seõ deã nhaän ra caùi haäu quaû taát yeáu laø, nhö moät ngöôøi “voâ saûn,” “voâ gia cö,” tuy “ñoùi raõ mieäng” vaäy maø chuùng ta vaãn vöøa toaùc mieäng bai baûi “em chaû, em chaû” nhö caäu aám con muï phoù Ñoan, vöøa ngöûa tay xin baát cöù moät lyù thuyeát naøo moät caùch raát ö laø “chuyeân chính.” Chuùng ta ngaáu nghieán baát cöù moät yù heä, hay toân giaùo naøo, thöôøng vôùi moät caùch voâ yù thöùc cuõng “moät caùch raát chính ñaùng vaø hôïp lyù.” Döôùi thôøi ñoâ hoä cuûa Taàu, caùc “ñaïi nho” cuûa chuùng ta nhai ñi nhai laïi kinh, söû, thi... cuûa phöông Baéc, nhö con traâu ngoan ngoaõn deã thöông cuûa Traàn Tieâu. Trí thöùc cuûa hoï nheùt ñaày caùi hoïc vò chöông, nhöõng vaàn thô troáng roãng, tính chaát phong kieán, loái toå chöùc chính trò phuû baïi cuûa ngöôøi Haùn, ngöôøi nhaø Ñöôøng, ngöôøi nhaø Minh, vaø ngöôøi Maõn Thanh. Ñeå roài hoï haõnh dieän “Vaên nhö Sieâu Quaùt voâ tieàn Haùn; Thi ñaùo Tuøng Thö thaát thònh Ñöôøng.” Tôùi thôøi Phaùp thuoäc, giôùi trí thöùc cuûa chuùng ta chæ coøn öôùc voïng laøm thaày phaùn, quan ñoác, oâng tham ñeå “toái saâm banh, saùng söõa boø.” Baây giôø traâu ñoåi ra boø, song vaãn laø loaïi sinh vaät nhai laïi. Nhöõng con boø bieát noùi nhai laïi nhöõng vaàn thô cuûa Lamartine, Beaudelaire, Rilke; hoùt nhö veït nhöõng caâu saùo ngöõ cuûa Victor Hugo; vaø phun ra haøng loïat vaên chöông, thô phuù “phuù laõng sa” ñaày muøi bô söõa. Ñaây laø ñieåm cao nhaát cuûa trí tueä cuûa nhöõng ngöôøi “an nam mít” nhö Nguyeãn Vaên Vónh; ñoù laø “vinh döï toái cao” cho nhöõng ngöôøi ngoïng ngheäu tieáng Vieät nhö Traàn Vaên Ñoân cuõng nhö nhöõng keû töøng “haõnh dieän” hoïc tröôøng Taây, tröôøng ñaàm, vaø “kieâu haõnh” veà taøi naêng “noùi tieáng taây hay hôn tieáng Vieät” cuûa hoï. Vaø ñaây ñuùng laø söï tuûi nhuïc cho ngöôøi trí thöùc Vieät:
“Treân gheá baø ñaàm ngoi ñít vòt,
Döôùi saân oâng cöû ngoûng ñaàu roàng.”
Vaøo nhöõng theá kyû gaàn ñaây, chuùng ta cuõng khoâng “tieán boä” ñöôïc bao, khi giôùi trí thöùc aøo aït chay theo vaên hoùa Hoa Kyø, hay vaên hoùa “xaõ hoäi chuû nghóa,” coi chuùng nhö laø ñieåm tuï “cao nhaát cuûa nhaân loïai.” Baây giôø chuùng ta “gioûi” vì thoâng thaïo tieáng Myõ, Nga, Taàu... hôn tieáng meï ñeû. Baây giôø chuùng ta “khoân,” vì thuoäc loøng lòch söû, ñòa lyù cuûa Myõ, cuûa Nga, cuûa Taøu, vaø queân baüng lòch söû cuûa mình, cuõng chaúng bieát maûnh ñaát chöõ S naèm ôû ñaâu. Hoài xöa cha oâng chuùng ta thuoäc loøng Töù Thö, Nguõ Kinh; thì hoâm nay chuùng ta cuõng naèm loøng Höõu Theå vaø Hö Voâ, Tö Baûn Luaän... Noùi toùm laïi, caùi thöôùc ño löôøng trí tueä khoâng coøn laø chöõ noâm, lòch söû Vieät, hay vaên hoùa Vieät, maø laø nhöõng tieáng líu lo, sì soà khoù hieåu, laï tai; nhöõng tö töôûng laï hoaéc, nhöõng trang thö muïc keâ khai haèng haø sa soá caùc saùch ngoaïi ngöõ... trong khi vieát veà nhöõng vaán ñeà cuûa Vieät Nam. Nhöõng nguoàn lieäu söû hoïc veà Vieät hoïc töø Ba Leâ, Ñoâng Kinh, Baéc Kinh, Yale, Harvard, Michigan, hay Thö Vieän Quoác Hoäi Myõ coù giaù trò “gaáp boäi” nhöõng baøi hoïc soáng ñoäng cuûa ngöôøi Vieät trong xaõ hoäi cuûa mình.
Trong moät taâm thöùc “tha hoùa” nhö vaäy, trieát lyù ñöôïc “nhaäp caûng” moät caùch oàn aøo vaøo Vieät Nam. Nhöõng laøn gioù “hieän sinh” cuûa Jean Paul Sartre, Albert Camus, Martin Heidegger, Friedrich Nietzsche; nhöõng moát tö töôûng “taân thôøi laï ñôøi” cuûa Francois Sagan, Simone de Beauvoir; nhöõng taâm tö “sieâu vieät” cuûa Sri Aurobindo, Sarvepalli Radhakrishnan, Daisetz Teitaro Suzuki... thaám nhaäp vaøo naõo traïng cuûa giôùi trí thöùc Saøi Goøn ñeå roài saûn xuaát ra haøng loaït “trieát gia” vôùi nhöõng taùc phaåm “saâu thaúm” nhö Hoá Thaúm Tö Töôûng, Maët Trôøi Khoâng Bao Giôø Moïc... nhöõng “kieät taùc” maø ngay caùc chuyeân gia trieát hoïc naën oùc cuõng khoâng theå hieåu. Töông töï nhö caùc nhaø trí thöùc taïi Thöôïng Haûi vaø Baéc Kinh, chuùng ta cuõng toân thôø Mao Traïch-Ñoâng, Ivan Vladimir Lenin, Josif Stalin nhö laø nhöõng tö töôûng “vó ñaïi” nhaát cuûa nhaân loaïi, maø caùc “ñaïi thi haøo” ñöôïc leänh thôø laïy hôn cha hôn meï hoï. Khi ñaõ khaù meät moûi vôùi nhöõng caâu thô vaên troáng roãng, chuùng ta laïi ñoå soâ vaøo nhöõng tö töôûng “saâu xa” khaùc, vôùi nhöõng ñaïi luaän veà caùc kinh ñieån Bhagavad-gita, Upanisad, Veda, Sutra, vaân vaân, vôùi nhöõng caâu sao laïi Phaïm ngöõ, Pali maø ngay nhöõng ngöôøi vieát cuõng cheùp sai vì khoâng hieåu, vaø khoâng phaân bieät noåi. Chuùng ta haønh höông taân Taây Truùc, song queân raèng chuùng ta vaãn coøn tha höông caàu thöïc. Chuùng ta vaãn chöa nhaän ra ñöôïc giaù trò caên baûn cuûa queâ, cuûa höông, vaø chuùng ta gioáng nhö ngöôøi dò höông cuûa Camus, töï caûm thaáy laïc loaøi trong chính loøng ñaát cuûa mình. Ñeán bao giôø chuùng ta môùi thaám nhuaàn ñöôïc caâu ca dao saâu saéc “Ta veà ta taém ao ta; Duø trong duø ñuïc ao nhaø vaãn hôn?” Ñeán bao giôø chuùng ta môùi thaám thía ñöôïc caâu keát luaän raát ö laø trieát lyù “Phuù oâng xin ñoåi naém soâi, Bôøm cöôøi” maø chuùng ta töøng thuoäc loøng töø thôøi thô aáu?
Khoâng caàn phaûi noùi, chuùng ta ñaõ nhaän ra, ñaây laø moät tình traïng tha hoùa, caøng ngaøy caøng vong thaân, ñaùnh maát haún töï thöùc cuûa toäc, cuûa doøng, cuûa gioáng. Y heät nhö tai hoïa rôi vaøo baõi caùt laày, chuùng ta (bao goàm taùc giaû baøi vieát naøy) ñöông sa laày luùn chìm xuoáng vöïc saâu cuûa thaát thöùc (töùc maát yù thöùc, khaùc vôùi voâ thöùc vaø voâ vi cuûa Laõo Tröông, vaø cuûa Thieàn ñaïo), trong khi vaãn aûo töôûng laø chuùng ta nhö “con chim phöôïng hoaøng thoaùt khoûi tro buïi, bay boång vaøo trong baàu rôøi saùng laïn.”
2. Baûn Chaát cuûa Vaên Hoùa
Chuùng ta bieát, vaên hoùa khoâng ñöôïc “taïo döïng” trong moät ngaøy, hay do moät ngöôøi, hay bôûi moät trieàu ñaïi. Chuùng ta cuõng yù thöùc ñöôïc raèng vaên hoùa khoâng chæ bieåu töôïng moät thôøi ñaïi, moät lòch söû; caøng khoâng chæ ñaïi dieän moät theá heä, moät cheá ñoä, hay moät yù heä, hay baát cöù moät toân giaùo naøo. Vaên hoùa laø söï keát tinh (crystallization), choïn loïc (selection), vaø tuï thaêng (Aufhebung) cuûa caùc theá sinh, ñöôïc löu truyeàn (tradited) vaø caûi bieán (transformed). Do ñoù, vaên hoùa töï bieåu loä trong, qua, vaø bôûi taát caû moïi sinh hoaït cuûa con ngöôøi, töø ngheä thuaät tôùi khoa hoïc, töø kinh teá tôùi chính trò, töø kyõ thuaät tôùi tö duy. Nhö laø moät söï keát tinh, vaên hoùa noùi leân coäng theå cuûa daân toäc. Nhö laø söï choïn loïc, vaên hoùa töï hình thaønh qua phöông theá soáng, qua loái luaän lyù chung, qua nhöõng quy luaät ñaïo ñöùc, qua traät töï ñöôïc coäng ñoàng chaáp nhaän vaø tuaân theo. Nhö laø moät tuï thaêng, vaên hoùa phaûn aûnh söï thaêng tieán, toång hôïp vaø thích hôïp cuûa theá sinh hieän taïi vôùi nhöõng theá sinh ngoaïi taïi, môùi meû, ñöông vaø seõ tôùi.
Hieåu theo nghóa naøy, vaên hoùa Vieät cuûa chuùng ta bieåu taû caùi coäng theå (common structure) cuûa xaõ hoäi Vieät; noùi leân coäng tính (common nature) cuûa daân Vieät; dieãn ñaït coäng caûm (common sense) cuûa ngöôøi Vieät; vaø phaûn aûnh loái coäng lyù (common reasoning) töùc loái suy tö, luaän lyù chung cuûa chuùng ta, trong khi ñi tìm coâng ích, coâng lôïi (common interests) cuûa daân toäc. Coäng theå, coäng tính, coäng caûm, coäng lyù vaø coâng lôïi naøy leõ dó nhieân mang tính chaát phoå quaùt nôi ngöôøi Vieät; vaø nhö theá taùch bieät khoûi ñaëc tính cuûa caùc daân toäc khaùc.
Nhöng noùi nhö theá, chuùng ta raát coù theå vaáp vaøo caùi loãi “beá moân toûa caûng” cuûa cha oâng chuùng ta, vôùi nhaõn quan thieån caän vaø caùi taâm heïp hoøi cuûa con eách ngoài döôùi ñaùy gieáng “luaän thieân haï söï.” Chuùng ta coù leõ chöa nhaän ra raèng vaên hoùa cuûa chuùng ta cuõng coù nhöõng tính chaát chung cuûa nhaân loaïi, raèng chính nhôø vaøo söï giao tieáp vôùi caùc theá sinh khaùc, maø vaên hoùa Vieät môùi vieãn vieät (transcendence), môùi tuï thaêng bieán thaønh phong phuù. Moät caùch cuï theå, chính vì giao tieáp vôùi vaên hoùa Hoa-AÁn, vôùi neàn vaên minh AÂu-Myõ vaø vôùi caùc toân giaùo treân theá giôùi, ñaëc bieät laø Phaät giaùo vaø Ki-toâ giaùo, maø vaên hoùa Vieät mang moät tính chaát vöøa ña taïp, vöøa toång hôïp cuûa giaù trò cuûa caùc neàn vaên hoùa vaø vaên minh treân. Theá neân, chuùng ta phaûi coâng nhaän laø vaên hoùa Vieät bao goàm hai phaàn chính, vaø moät phaàn phuï: phaàn chính thöù nhaát mang tính chaát caù bieät chæ thaáy nôi daân Vieät; phaàn chính thöù hai, chung vôùi moïi daân toäc, moïi vaên hoùa; trong khi phaàn phuï laø nhöõng toång hôïp gaàn ñaây veà toå chöùc, giaùo duïc, vaân vaân. Boä phaän caù bieät cuûa vaên hoùa Vieät thaáy trong caùch soáng, trong ngoân ngöõ, phong tuïc, trong ngheä thuaät, luaân thöôøng ñaïo lyù, vaø trong toân giaùo. Boä phaän chung cho toaøn nhaân loaïi lieân quan tôùi tri thöùc, phöông phaùp, kyõ thuaät, kinh teá, y hoïc, vaân vaân. Phaàn phuï thuoäc deã daøng bieán daïng, thay ñoåi, trong khi phaàn chính chæ coù theå bieán ñoåi trong moät thôøi gian laâu daøi, vaø khoâng deã daøng gì. Phaàn chính baûo toàn Vieät tính, song phaàn phuï tieáp thu ñaëc tính cuûa caùc neàn vaên hoùa khaùc maø nhôø vaøo Vieät tính chuùng ta vieät hoùa.
Trong maïch vaên naøy, chuùng ta cuõng phaûi chaáp nhaän laø, baát cöù neàn vaên hoùa naøo ñeàu töï hình thaønh trong moät quaù trình laâu daøi baèng caùch toång hôïp moät caùch bieän chöùng (dialectical transcendence) caùc kinh nghieäm ñöông soáng vôùi nhöõng kinh nghieäm ñaõ soáng (truyeàn thoáng). Haønh ñoäng toång hôïp bieän chöùng naøy ñöôïc höôùng daãn bôûi moät nieàm hy voïng coù theå giaûi quyeát ñöôïc khaùt voïng vaø öôùc voïng cuûa con ngöôøi trong töông lai. Toång hôïp bieän chöùng cuï theå trong vieäc con ngöôøi söûa kinh nghieäm, laøm giaàu kinh nghieäm, heä thoáng kinh nghieäm, vaø thaêng hoùa chuùng thaønh baûng giaù trò nhaân sinh, ñeå coù theå giaûi quyeát hay traùnh nhöõng vaán naïn ñaõ töøng xaåy ra tröôùc, vaø coù theå seõ phaùt hieän veà sau. Moät tieán trình nhö vaäy chính laø lòch trình hình thaønh vaên hoùa theo ñuùng nghóa nhaân vaên hoùa thaønh. Noùi caùch khaùc, chính qua söï söûa ñoåi töï ñôøi naøy tôùi ñôøi khaùc, maø chuùng ta caøng ngaøy caøng toát, caøng ñeïp, caøng thaät, vaø caøng nhaân hôn. Caùi toát (thieän), caùi ñeïp (myõ), caùi thaät (chaân, tri thöùc) vaø caùi nhaân (ñaïo thaùnh nhaân, quaân töû)) cuûa moãi theá sinh laø nhöõng bieåu töôïng cuûa neàn vaên hoùa cuûa theá sinh naøy. Trong moät maïch vaên treân, chæ khi nhaän ra ñöôïc caùi chaân, thieän, myõ vaø ñaïo thaùnh nhaân trong theá sinh cuûa ngöôøi Vieät, chuùng ta môùi coù theå töï nhaän ra giaù trò cao quùy cuûa neàn vaên hoùa cuûa mình, cuõng nhö nhìn ra giaù trò nôi caùc neàn vaên hoùa khaùc. Noùi toùm laïi, neáu moãi neàn vaên hoùa laø moät söï bieåu hieän cuûa moät theá sinh cuûa moät daân toäc, vaø baát cöù neàn vaên hoùa naøo cuõng sinh ñoäng moät caùch bieän chöùng vaø sieâu vieät qua nhöõng quaù trình lòch söû (processes of history), thì lòch trình naøy luoân ñöôïc caùi ñaïo, hay con ñöôøng chæ cho chuùng ta coäi nguoàn, hieän theá cuõng nhö töông lai cuûa chuùng ta vaäy. Ñoù chính laø caùi ñaïo, hay tinh thaàn, cuûa lòch söû Vieät toäc vaäy (the logic of Viet-history).
3. Vieät Trieát
Caùi ñaïo, hay con ñöôøng, hay tinh thaàn cuûa Vieät toäc naøy chính laø Vieät trieát. Trieát hoïc do ñoù laø moät moân hoïc suy taàm baûn chaát cuûa vaên hoùa; laø moät heä thoáng cuûa nhöõng ñaëc tính cuûa daân toäc; vaø laø phaûn tænh veà caû tieán trình hình thaønh cuûa vaên hoùa; cuõng nhö moät loái tö duy cho tôùi coäi nguoàn veà nhöõng vaán naïn, vaø nhöõng nguyeân lyù ñeå giaûi quyeát chuùng. Hieåu nhö vaäy, Vieät trieát laø moät söï ñeo ñuoåi söï khoân ngoan (filo-sofia) cuûa Vieät toäc vaø cuûa nhaân loaïi theo ñuùng nguyeân nghóa cuûa trieát hoïc töï thôøi Thales. Vaø hôn theá nöõa, Vieät trieát laø söï truy nguyeân, cuõng nhö truy taàm nhöõng giaûi ñaùp toái haäu cho nhöõng vaán naïn cuûa ngöôøi Vieät vaø cuûa nhaân loaïi. Do ñoù, noù khoâng taùch bieät khoûi truyeàn thoáng trieát lyù Ñoâng phöông coi trieát lyù nhö söï hoïc quan troïng nhaém ñeán “tu thaân, teà gia, trò quoác vaø bình thieân haï” nhö thaáy trong Ñaïi hoïc.
Vieät trieát do vaäy bao goàm nhieàu laõnh vöïc tröïc tieáp hay giaùn tieáp lieân quan tôùi theá sinh Vieät, tôùi coäi nguoàn cuûa ngöôøi Vieät, tôùi tinh thaàn Vieät, tôùi loái tö duy cuûa daân Vieät, tôùi caùch bieåu hieän chung cuûa hoï, tôùi nhöõng caûm saàu, thaåm myõ, caùch soáng, caùch höôûng thuï... cuûa hoï. Leõ dó nhieân, Vieät trieát ñaëc bieät chuù yù tôùi nhöõng vaán naïn maø chuùng ta ñaõ, ñang, vaø seõ gaëp trong töông lai; cuõng nhö söï noã löïc truy taàm nguyeân lyù, nguyeân taéc vaø phöông theá ñeå giaûi quyeát chuùng. Noùi moät caùch khaùc, Vieät trieát bao goàm Vieät linh (Viet-spirit), Vieät ñaïo (Viet-logos), Vieät lyù (Viet-logic), Vieät theá hay theá sinh Vieät (Viet-world, Viet-life-world), Vieät hoàn (Viet-soul), Vieät vaên (Viet-literature), Vieät kyõ (Viet-technique), Vieät caûm (Viet-sense), Vieät tính (Viet-nature, hay, the transcendence-force of the Viet), vaân vaân.
Hieåu Vieät trieát nhö theá, chuùng ta seõ nhaän ra moät caùch deã daøng söï töông quan baát khaû phaân ly cuûa trieát hoïc vaø vaên hoùa. Vaø nhö vaäy, nhieäm vuï cuûa baát cöù nhaø vaên hoùa naøo cuõng goàm toùm trong nhöõng troïng ñieåm sau: (1) truy nguyeân, khai quaät, (2) dieãn ñaït, vaø (3) phaùt trieån vaên hoùa. Tieáp theo, chuùng toâi xin maïn pheùp ñi saâu hôn moät chuùt vaøo nhöõng laõnh vöïc treân.
4. Truy Nguyeân Vaên Hoùa
Trong taùc phaåm Vieät Lyù Toá Nguyeân, Kim Ñònh töï ñaët ra moät chöông trình xaây döïng Vieät trieát. Theo tieân sinh, coâng vieäc caáp baùch nhaát vaãn laø coâng vieäc truy taàm caùi ñaïo lyù uyeân nguyeân cuûa Vieät toäc thaáy trong vaên hoùa coå cuûa chuùng ta nhö nhaân thoaïi, thaàn thoaïi. Caùi ñaïo lyù uyeân nguyeân naøy chính laø Vieät hoàn maø chuùng ta “ñaõ ñaùnh maát” töø thôøi Baéc thuoäc, maø cho tôùi nay vaãn chöa tìm laïi ñöôïc. Khoâng haún ñoàng yù vôùi Löông tieân sinh, chuùng toâi thieát nghó, Vieät hoàn cuõng nhö Vieät ñaïo chöa bao giôø maát. Chuùng bò bieán hoùa, bieán daïng, vaø bò doàn eùp vaøo trong chieàu saâu taâm linh cuûa con ngöôøi Vieät maø thoâi. Moät khi chuùng ta coù theå phaù ñoå caùc ñieàu kieän ngoaïi taïi vaø noäi taïi khieán Vieät linh dò hoùa, hay töï kheùp kín, hay bò ñeø neùn, Vieät hoàn, Vieät ñaïo seõ taùi hieän. Ñaây laø moät luaän ñeà chuùng toâi aùp duïng töø trieát hoïc cuûa hai ñaïi trieát gia Nietzsche vaø Heidegger. Ñaây cuõng laø moät luaän ñeà töøng thaáy trong tö töôûng cuûa Karl Marx, khi nhaø baùc hoïc naøy chuû tröông moät cuoäc caùch maïng thöïc tieãn phaù boû taát caû moïi ñieàu kieän khieán con ngöôøi bò tha hoùa (objectified), dò hoùa (alienated) vaø vaät hoùa (reified). Vaø ñaây cuõng laø moät luaän ñeà maø nhaø phaân taâm hoïc Sigmund Freud ñeà xöôùng. Theo caùc nhaø baùc hoïc treân, baûn chaát chaân thöïc cuûa con ngöôøi, töùc nhaân tính, chæ coù theå taùi laäp hay taùi hieän neáu nhöõng ñieàu kieän phi nhaân bò loaïi boû. Theo moät phöông thöùc nhö hoï, chuùng toâi thieát nghó, khai quaät vaên hoùa Vieät ñoøi phaûi truy nguyeân Vieät linh; nhöng ñeå coù theå khai quaät Vieät linh, chuùng ta tröôùc heát phaûi tìm ra nguyeân nhaân, caùc ñieàu kieän cuõng nhö loái suy tö gaây trôû ngaïi khieán chuùng ta khoâng theå phaùt hieän Vieät linh. Vaø quan troïng hôn nöõa, chuùng ta phaûi ñi tìm kieám nhöõng giaûi ñaùp cho nhöõng vaán naïn, nhöõng giaûi ñaùp thaáy trong theá sinh cuûa chuùng ta (Vieät theá), qua loái suy tö cuûa ngöôøi Vieät (Vieät lyù), vaø phaùt töï taâm tình cuûa mình (Vieät caûm) cuõng nhö taùc ñoäng bôûi chính yù löïc cuûa daân Vieät (Vieät hoàn).
- OÂn Coá
Thoaït tieân, coâng cuoäc phaùt quaät Vieät linh ñaõ ñöôïc nhieàu nhaân syõ yù thöùc tôùi. Phong traøo trôû veà nguoàn ñöông ñöôïc caùc hoïc giaû taïi haûi ngoaïi nhö Vuõ Ñình Traùc (Vieät Nho), Nguyeãn Töï Cöôøng (Vieät Phaät), caùc hoïc giaû taïi Vieät Nam taïi Vieän Haùn Noâm, Vieän Söû Hoïc, vaø Vieän Trieát Hoïc, vaø moät soá giaùo sö taïi hai ñaïi hoïc quoác gia Haø Noäi vaø Saøi Goøn (Traàn Ñình Höôïu, Phan Ñaïi Doaõn, Traàn Ngoïc Theâm) phaùt ñoäng, xuùc tieán moät caùch raát khaû quan. Chæ coù moät ñieàu ñaùng tieác laø chuùng ta baét ñaàu quaù muoän, vaø chaïy laïch baïch theo caùc hoïc giaû ngoaïi quoác. Söï khaùm phaù troáng ñoàng taïi Ñoâng Sôn, Hoøa Bình; söï tìm hieåu nguoàn goác cuûa Vieät toäc, cuõng nhö söï truy taàm lòch trình phaùt hieän cuûa ngöõ hoïc Vieät, cuõng nhö cuûa caùc saéc toäc khaùc; söï vieäc ñi vaøo chieàu saâu cuûa caùc huyeàn thoaïi vaø nhaân thoaïi, taát caû ñeàu raát quan troïng, ñaõ ñöôïc caùc hoïc giaû ngoaïi quoác, nhaát laø Phaùp, nghieân cöùu vaø ñi moät böôùc khaù xa tröôùc chuùng ta. Khoâng ai coù theå hoaøi nghi chuùng laø nhöõng chaát lieäu raát quan troïng giuùp chuùng ta truy tìm Vieät linh, Vieät lyù, Vieät ñaïo... Song ñieåm ñaùng noùi laø, nhöõng keát quaû khaûo coå, nhaân chuûng treân vaãn chæ laø nhöõng giaû thuyeát, nhöõng böôùc doø daãm. Do ñoù, chuùng ta baét buoäc phaûi tieáp tuïc khuyeán khích caùc nhaø khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên phaùt trieån vaø ñaøo saâu vaøo nhöõng laõnh vöïc nhö khaûo coå, ngöõ hoïc, lòch söû, vaên hoùa... Bôûi vì, neáu thieáu nhöõng chaát lieäu trung thöïc, coâng vieäc suy tö, giaûi thích seõ leäch laïc, vaø chaéc chaén seõ aûnh höông tôùi söï phaùt trieån cuûa vaên hoùa Vieät.
- OÂn Coá Nhi Tri Taân
Moät ñieåm quan troïng maø chuùng ta thöôøng ít chuù yù, ñoù laø coâng vieäc truy nguyeân khoâng phaûi chæ laø söï hoaøi coå, hay haïn heïp vaøo vieäc taêng theâm söï hieåu bieát veà caùi quaù khöù cuûa mình. Neáu truy nguyeân chæ coù moät muïc ñích duy nhaát laø bieát veà mình, moät söï hieåu bieát nhö vaäy khoâng mang laïi lôïi ích laø bao. Caùi lôïi nhoû beù vaø haïn heïp trong boán böùc töôøng cuûa hoïc vieän khoâng giuùp chuùng ta bieát ñöôïc nhöõng kieán thöùc môùi laï, nhaát laø nhöõng kieán thöùc tröïc tieáp vôùi cuoäc soáng hieän ñaïi. Song ñeå coù theå bieát nhöõng ñieàu môùi, coâng cuoäc oân coá baét buoäc phaûi ñöôïc tieán haønh theo moät phöông phaùp vaø heä thoáng khoa hoïc. Tröôùc heát, chuùng ta phaûi xaùc ñònh muïc ñích cuûa coâng vieäc oân coá khoâng phaûi chæ hoaøi coå, hay ñeå bieát caùi chi môùi laï. Muïc ñích quan troïng nhaát cuûa oân coá laø tìm ra nhöõng vaán naïn “tröôøng cöûu” cuûa daân Vieät; laø ñeå hoïc hoûi caùch giaûi quyeát vaán ñeà cuûa cha oâng chuùng ta; ñeå söûa ñoåi kieán thöùc cuõng nhö phöông phaùp cuõ haàu coù theå ñaùp öùng, giaûi quyeát nhöõng vaán naïn ñöông thôøi vaø caû mai sau. Thöù tôùi, phöông phaùp oân coá khoâng chæ ñaøo bôùi, nhöng coøn phaân tích, heä thoáng hoùa, vaø nhaát laø tìm ra luaät töông quan giöõa tri thöùc vaø cuoäc soáng, giöõa nhöõng vaán naïn trong quaù khöù vaø nhöõng vaán naïn hieän nay, giöõa caùch theá giaûi quyeát vaán ñeà cuûa cha oâng chuùng ta vaø phöông theá hieän ñaïi. Noùi caùch khaùc, ñeå coù theå giaûi quyeát vaán ñeà moät caùch hieäu löïc, chuùng ta phaûi bieát, cuõng nhö caûi tieán phöông caùch cuõ.
- OÂn Coá, Tri Taân, Tri Haønh Hieäp Nhaát
Noùi nhö vaäy, oân coá khoâng theå tri taân, maø tri taân cuõng khoâng theå “tri haønh hieäp nhaát” neáu chuùng ta thieáu muïc tieâu vaø phöông theá khoa hoïc. Noùi moät caùch khaùc, coâng cuoäc truy nguyeân chæ coù yù nghóa chính ñaùng bôûi vì noù laø moät coâng vieäc thieát yeáu trong giai ñoaïn ñaàu cuûa tieán trình xaây döïng vaø phaùt trieån vaên hoùa nöôùc nhaø. Giai ñoaïn tieáp theo cuûa oân coá, tri taân chính laø tri haønh. Maø ñeå tri haønh, chuùng ta khoâng theå döøng laïi ôû coâng vieäc oân coá, maø coøn phaûi xuùc tieán nghieân cöùu xaõ hoäi vaø con ngöôøi hieän ñaïi vôùi taát caû nhöõng vaán naïn töø kinh teá, tôùi toân giaùo, töø khoa hoïc tôùi chính trò, töø trieát hoïc tôùi ñaïo ñöùc, töø taâm lyù tôùi ngheä thuaät, vaân vaân. Chæ coù nhö theá, chuùng ta môùi coù theå “ngoùc ñaàu leân” haùt baøi “queâ höông ngaïo ngheã;” chuùng ta môùi hy voïng “Vieät Nam queâ höông ñaát nöôùc saùng ngôøi.”
5. Dieãn Taû Vaên Hoùa
Trong phaàn naøy, chuùng toâi xin ñöôïc baøn moät caùch ngaén goïn. Thay vaøo ñi saâu vaøo noäi dung cuûa caùc loái dieãn taû vaên hoùa, chuùng toâi chæ phôùt qua vaøi ñieåm cuûa phöông phaùp dieãn ñaït, vaø ñöa ra moät vaøi ñeà nghò cuï theå.
Thöù nhaát, dieãn ñaït vaên hoùa ñoøi hoûi moät phöông phaùp giaûi thích ñöùng ñaén, coù tính caùch khaùch quan, cuõng nhö hôïp lyù. Tieáp ñeán, chuùng ta phaûi chuyeãn nghóa ñeå nhöõng ngöôøi khaùc ngoân ngöõ, xaõ hoäi, taäp tuïc, hay ngay giöõa ngöôøi Vieät song khaùc thôøi ñaïi... coù theå hieåu, thaám nhaäp; vaø sau cuøng, chuùng ta phaûi quaûng dieãn vaøo trong chính theá sinh cuûa chuùng ta. Noùi moät caùch khaùc, dieãn taû vaên hoùa Vieät bao goàm ba phaàn chính: giaûi thích (bao goàm dieãn taû (ars explanandi) vaø dieãn ñaït, (ars explicandi), chuyeån nghóa (ars interpretandi) vaø thoâng dieãn (hermeneutics theo nghóa cuûa Heidegger vaø Gadamer). Nôi ñaây chuùng toâi chæ xin noùi toùm taét phuông phaùp thoâng dieãn theo hai trieát gia Heidegger vaø Hans-Georg Gadamer maø thoâi.
Coù nhöõng vaên baûn (texte) maø moät loái giaûi thích thoâng thöôøng döïa theo ngöõ hoïc, lòch söû, khaûo coå (exegesis) khoâng theå phaùt huy coâng naêng ñöôïc. Thí duï nhöõng ñoaïn vaên maâu thuaãn, toái taêm vaø thieáu caû lòch söû thöïc chöùng nhö thaáy trong Ñaïo Ñöùc Kinh. Ñeå hieåu vaên baûn naøy, Gadamer theo Heidegger ñeà nghò: (1) phaùt hieän nhöõng ñieàu taùc giaû muoán noùi maø khoâng daùm noùi (töông töï nhö thuyeát phaân taâm (psycho-analysis) vaø taâm beänh (psycho-pathology) cuûa Sigmund Freud). Ñaây laø pheùp thoâng dieãn chieàu saâu (deep hermeneutics), khôi quaät tieàm thöùc ñöa leân bình dieän cuûa yù thöùc. (2) Döïa vaøo vaên baûn ñeå tieán xa hôn, ñi tìm ra nhöõng yù nghóa môùi. Ñaây laø pheùp thoâng dieãn saùng taïo (creative hermeneutics) maø Heidegger ñaëc bieät phaùt trieån.
Theo loái thoâng dieãn, chuùng toâi thieát nghó, dieãn ñaït vaên hoùa khoâng chæ theo loái söû hoïc, khaûo coå vaø ngöõ hoïc maø thoâi, maø coøn phaûi tieáp tuïc phaùt hieän nhöõng bí aån, cuõng nhö tieáp noái coâng vieäc saùng taïo cuûa tieàn nhaân ñeå laïi.
6. Phaùt Trieån Vaên Hoùa
Nhö chuùng toâi ñaõ nhaän maïnh trong phaàn treân, coâng vieäc truy nguyeân khoâng ñöôïc pheùp döøng laïi ôû coâng duïng thoâng tin, hay oân coá, hay tri taân, maø coøn ôû vieäc khaùm phaù ra nhöõng vaán naïn môùi, vaø tìm ra nhöõng phöông theá ñeå giaûi quyeát chuùng. Ñeå coù theå ñaït tôùi muïc ñích naøy, chuùng ta coù leõ phaûi traûi qua nhöõng giai ñoaïn, aùp duïng nhöõng phöông phaùp caù bieät vaøo nhöõng coâng vieäc nhö sau:
6.1. Coâng Vieäc Toång Hôïp
Coâng vieäc toång hôïp ñoøi hoûi nhöõng ñieàu kieän caên baûn nhö: (1) moät söï am töôøng veà caû hai neàn vaên hoùa Ñoâng Taây, nhaát laø veà neàn vaên hoùa Vieät; (2) moät hay nhöõng phöông phaùp khoa hoïc, coù theå phaùt hieän caùi ñaïo (hay luaän lyù, hay luaät, logic) giöõa caùc döõ kieän, giöõa nhöõng loái suy tö caù bieät cuûa caùc thôøi ñaïi, cuûa caùc ñaïo giaùo, giöõa caùc loái giaûi quyeát khaùc bieät cuûa caùc daân toäc; (3) coù moät vieãn töôïng saâu xa veà vaän meänh cuûa daân toäc vaø cuûa nhaân loaïi.
Nhöõng ñieàu kieän treân laø nhöõng ñieàu kieän caên baûn, nhöng tieác thay, ít coù ai coù theå hoäi ñuû chuùng. Tuy raèng Khoång Töû, Aristotle, Thomas Aquinas töông ñoái thaønh coâng, song chuùng ta ñöøng queân raèng, moät toång hôïp vaøo thôøi ñaïi cuûa hoï deã daøng hôn thôøi chuùng ta raát nhieàu. Caùc ñaïi trieát gia naøy khoâng caàn am töôøng caùc neàn vaên hoùa Ñoâng Taây, caøng khoâng caàn phaûi chuù yù ñeán nhöõng lyù thuyeát khoa hoïc tieán boä nhö vaøo thôøi ñaïi cuûa chuùng ta. Nhöõng ñaïi taøi nhö Hegel, Max Weber ñaõ töøng thaát baïi, khoâng phaûi vì trí oùc hoï thua keùm caùc tieàn nhaân, song vì thôøi ñaïi cuûa hoï ñoøi hoûi quaùn thoâng moïi söï, moïi ngoân ngöõ, moïi neàn vaên hoùa maø khoâng ai coù theå coù ñuû. YÙ thöùc ñöôïc nhöõng khoù khaên cuûa thôøi ñaïi hieän thôøi, chuùng toâi thieát nghó raèng, baát cöù moät toång hôïp naøo cuõng chæ coù theå mang tính chaát taïm thôøi, hay moät giaû thuyeát maø thoâi. Song cho duø taïm thôøi, hay chæ laø moät giaû thuyeát, chuùng ta cuõng caàn phaûi coù söï coäng taùc cuûa raát nhieàu chuyeân gia, hoïc giaû trong moïi laõnh vöïc, ñaëc bieät söû hoïc, khaûo coå hoïc, taâm lyù hoïc, ngöõ hoïc, kinh teá hoïc cuõng nhö vaên hoïc. Noùi caùch khaùc, ñeå coù theå toång hôïp, chuùng ta caàn phaûi phaân coâng, hoïc hoûi vaø thaûo luaän. “Moät con eùn khoâng laøm leân muøa xuaân” khoâng chæ laø moät caâu phöông ngoân, maø coøn laø baøi hoïc quyù baùu cho baát cöù ai muoán xaây döïng neàn vaên hoùa, nhaát laø trieát hoïc nöôùc nhaø. Nhaän ñònh nhö theá, chuùng toâi thieát nghó, coâng vieäc toång hôïp ñoøi hoûi moät coäng hoaït (team work) cuûa caùc chuyeân gia lieân quan tôùi Vieät trieát.
6.2. Coâng Vieäc Quaûng Baù
Trong moät theá giôùi bao la, nhaát laø khi ngöôøi Vieät cuûa chuùng ta raûi raéc khaép töù phöông thieân haï, coâng vieäc nghieân cöùu khoâng theå haïn heïp hay kheùp kín. Chuùng ta caøng khoâng ñöôïc pheùp ngô ngaø vai troø cuûa vieãn thoâng. Do ñoù, cuøng moät luùc vôùi vieäc phaùt ñoäng phong traøo nghieân cöùu, chuùng ta cuõng neân phaùt ñoäng coâng vieäc quaûng baù. Laøm sao ñeå cho moïi ngöôøi nhìn ra vai troø quan troïng cuûa vaên hoùa chieàu saâu; laøm sao ñeå cho theá giôùi bieát ñeán con ngöôøi Vieät, tö töôûng Vieät, ngheä thuaät Vieät, vaân vaân. Laøm sao ñeå moãi ngöôøi Vieät coù theå haõnh dieän veà vaên hoùa cuûa mình.
Ñeå ñöôïc nhö vaäy, coâng vieäc dòch thuaät caùc taùc phaåm veà vaên hoùa Vieät sang ngoaïi ngöõ cuõng quan troïng khoâng keùm coâng vieäc tröôùc taùc baèng ngoaïi ngöõ. Tieác thay, veà phöông dieän trieát hoïc vaø toân giaùo, chæ thaáy ngöôøi ngoaïi quoác, nhöng ít thaáy ngöôøi Vieät chuùng ta vieát. Nhö chuùng toâi ñaõ nhaän ñònh, maëc duø saùch cuûa hoï coù veû ñoà soä, haøn laâm, song ñaïi ña soá vieát veà Vieät Nam töø nhaõn quan, hay töø moät yù heä naøo ñoù cuûa hoï. Leõ ñöông nhieân, khoâng phaûi chuùng ta khoâng coù nhaân taøi, hay chöa hoäi ñuû khaû naêng vieát baèng ngoaïi ngöõ. Chuùng ta coù khaû naêng, song chæ khoâng ñöôïc khuyeán khích maø thoâi. Coù leõ, moät phaàn vì caùi thoùi quen ghen töông vaët nôi giôùi trí thöùc nhaø, moät phaàn vì töï ty maëc caûm, hoaëc quaù töï toân, chuùng ta khoâng coi troïng ngöôøi Vieät cuûa mình. Buït nhaø khoâng thieâng laø vaäy.
Theâm vaøo coâng vieäc giôùi thieäu tö töôûng Vieät cho coäng ñoàng haøn laâm theá giôùi, chuùng ta cuõng caàn phaûi kieåm nghieäm (test, verify) nhöõng lyù thuyeát cuûa chuùng ta. Ñi vaøo trong quyõ ñaïo theá giôùi laø moät tieán trình baét buoäc neáu muoán coù tieán boä. Toå chöùc caùc hoäi nghò (conferences), hoäi thaûo (symposia), hoäi hoïc (seminars) hay hoäi ñoái (colloquia) coù tính chaát quoác teá veà Vieät hoïc (Vieät trieát, toân giaùo Vieät, ngheä thuaät Vieät...) vôùi muïc ñích khoâng chæ giôùi thieäu, quaûng baù, maø coøn hoïc hoûi cuõng nhö kieåm nghieäm nhöõng lyù thuyeát cuûa chuùng ta.
7. Nhöõng Ñeà Nghò Cuï Theå
YÙ thöùc ñöôïc tính chaát bao la cuûa bieån hoïc; nhaän thöùc ñöôïc nhöõng khoù khaên, cuõng nhö höõu haïn tính cuûa moãi ngöôøi, chuùng toâi thieát nghó, chæ coù theå ñaït ñöôïc muïc ñích neáu chuùng ta bieát ngoài chung, goùp söùc nghieân cöùu nhöõng laõnh vöïc lieân quan tôùi vaên hoùa daân toäc.
Tieán syõ Vuõ Ñình Traùc töøng nghó raèng, khai quaät vaên hoùa Vieät phaûi baét ñaàu vôùi coâng vieäc ñaøo bôùi kho taøng Vieät nho, bao goàm kinh boä, töû boä, thi boä vaø vaên boä. Do ñoù, tieân sinh ñeà nghò nhöõng ñieåm sau:
- Chuaån bò cho caùc luaän aùn trieát hoïc Vieät Nam ra ñôøi, “baèng caùch höôùng daãn cho caùc theá heä ñang leân trôû veà vôùi vaên hoùa daân toäc vaø daán thaân vaøo con ñöôøng phuïc hoài, khai thaùc vaø phaùt huy vaên hoùa ñaëc tröng cuûa chuùng ta”.
- “Tìm toøi vaø thu goùp nhöõng taøi lieäu veà vaên hoùa Vieät Nam ñaõ bò maát maùt” trong quaù khöù.
- Thaønh laäp nhoùm hoïc giaû ñuû khaû naêng höôùng daãn caùc luaän aùn veà Vieät Nam, caùch rieâng Vieät trieát.
- Dòch thuaät, xuaát baûn caùc taùc phaåm veà Vieät hoïc töø Vieät ngöõ sang caùc ngoaïi ngöõ khaùc, cuõng nhö caùc taùc phaåm ngoaïi ngöõ coù giaù trò sang Vieät ngöõ.
Chuùng toâi nhaát trí vôùi Haùn Chöông tieân sinh, vaø ñi xa hôn, ñeà nghò moät caùch cuï theå nhö sau:
Trong moät tình traïng khoù khaên hieän taïi, caû töø phía quoác noäi laãn quoác ngoaïi, caû veà vaán ñeà nhaân löïc laãn taøi löïc, caû veà söï tranh chaáp yù heä laãn lòch söû hieàm khích chính trò, toân giaùo..., chuùng ta khoù coù theå troâng ñôïi moät Vieän Nghieân Cöùu Vieät Nam (Academia Vietnamica) taïi haûi ngoaïi gioáng nhö Acadeùmie Francaise (Haøn Laâm Vieän Phaùp), hay ñaïi quy moâ nhö Vieän Nghieân Cöùu Trung Öông Trung Hoa (Academia Sinica), Vieän Nghieân Cöùu Ñöùc Quoác (Max-Planck Institut), Trung Taâm Nghieân Cöùu Quoác Gia Phaùp, Vieän Nghieân Cöùu Khoa Hoïc, vaø Vieän Nghieân Cöùu Khoa Hoïc Xaõ Hoäi taïi caùc nöôùc theo heä thoáng cuûa Nga vaø Trung Hoa, vaân vaân... Theá neân, chuùng ta khoâng theå chôø ñôïi, maø phaûi baét tay ngay vaøo coâng vieäc xaây döïng Vieät hoïc cuõng nhö phaùt trieån neàn vaên hoùa Vieät cuûa chuùng ta. Ñeå hieäu nghieäm hoùa coâng vieäc nghieân cöùu theo tinh thaàn khaùch quan vaø khoa hoïc, khoâng bò caùc löïc löôïng chính trò hay toân giaùo chi phoái, chuùng ta neân thaønh laäp caùc nhoùm, hay toå nghieân cöùu veà nhöõng laõnh vöïc maø chuùng ta chuyeân moân. Trong töông lai, caùc toå nghieân cöùu coù theå coäng taùc vaø tieán haønh thieát laäp vieän nghieân cöùu. Nhö chuùng toâi bieát, khoâng keå veà nhöõng laõnh vöïc khoa hoïc, chuùng ta coù khaù ñuû nhaân taøi. Leõ dó nhieân, trong laõnh vöïc khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên, coù leõ trong nöôùc chuùng ta coù nhieàu nhaân taøi hôn. Tuy theá, nhöõng hoïc giaû thuoäc caùc ñaïi hoïc tröôùc 1975 vaãn coù theå ñoùng goùp nhöõng kieán thöùc quyù baùu cuûa hoï, baèng caùch tham gia caùc toå nghieân cöùu taïi haûi ngoaïi vaø coâng boá keát quûa cuûa coâng trình nghieân cöùu maø quyù vò ñeo ñuoåi bao naêm. Vì khoâng chuyeân veà khoa hoïc, vaø ôû trong phaïm vi cuõng nhö tri thöùc haïn heïp cuûa chuùng toâi, ngöôøi vieát xin ñeà nghò thaønh laäp caùc toå nghieân cöùu vaø phieân dòch lieân quan tôùi khoa hoïc nhaân vaên. Veà caùc laõnh vöïc khoa hoïc xaõ hoäi, vaø khoa hoïc töï nhieân, chuùng toâi öôùc mong ñöôïc caùc chuyeân gia goùp yù kieán.
7.1. Thaønh laäp caùc Toå Nghieân Cöùu
- Vieät Nho
- Toân Giaùo Vieät (ngoaøi caùc toân giaùo chính, ñaïo OÂng Baø, ñaïo Daân Gian, ñaïo Cao Ñaøi, Hoøa Haûo...)
- Ngöõ hoïc Vieät
- Ngheä thuaät Vieät
- Khoa hoïc, Kyõ thuaät Vieät
- Vieät söû
- Vieät vaên (vaên chöông baùc hoïc, vaên chöông bình daân...)
- Luaân lyù, Ñaïo ñöùc, Luaät phaùp, vaân vaân.
7.2. Thaønh laäp caùc Toå Phieân Dòch
Coâng vieäc phieân dòch raát quan troïng, khoâng nhöõng cung caáp cho chuùng ta nhöõng tri thöùc, döõ kieän, taøi lieäu môùi, hay cuõ (maø chuùng ta chöa bieát), maø coøn nhö moät ñoäng löïc thuùc ñaåy eùp buoäc chuùng ta phaûi caïnh tranh vôùi caùc daân toäc, quoác gia khaùc. “Bieát ngöôøi, bieát ta” khoâng chæ ñeå “traêm traän traêm thaéng”, maø quan troïng hôn, laø ñeå quoác gia, daân toäc coù theå soáng coøn. Trong quaù khöù, chuùng ta khoâng maáy chuù yù tôùi vieäc phieân dòch vì coù leõ chöa nhaän ra taàm quan troïng cuûa noù. Chuùng ta chaéc khoâng chuù yù tôùi söï kieän nöôùc Nhaät, hoï ñaõ ñaùnh baïi haïm ñoäi cuûa Nga (1905) chæ sau coâng cuoäc canh taân quaõng 50 naêm. Hoï xaâm löôïc Trung Hoa, chieám ñöôïc caû vuøng Ñaïi AÙ, khoâng phaûi vì “thieân taøi xaâm laêng”, song vì hoï coù moät kieán thöùc saâu roäng veà caùc nöôùc khaùc, qua coâng vieäc phieân dòch. Chuùng ta coù theå noùi khoâng quaù “ngoa,” laø chöa thaáy moät nöôùc naøo chuù troïng tôùi phieân dòch hôn Nhaät.
Chính vì ít chuù troïng ñeán phieân dòch, chuùng ta khoâng coù chöông trình phieân dòch, hay heä thoáng phieân dòch. Theá neân, moãi ngöôøi dòch moãi ngaû, maïnh ai ai chaïy. Laïi nöõa, caùc taùc phaåm kinh ñieån khoâng maáy ai daùm dòch, vì khoù, vaø khoâng deã tieâu thuï. Maø neáu coù dòch thì cuõng khoâng ñeán nôi ñeán choán. Ña soá ñoå soâ dòch nhöõng taäp saùch “ba xu” deã laøm tieàn, hay theo moát. Nhaän thöùc nhö theá, chuùng toâi ñeà nghò, chuùng ta neân laáy giôø raûnh taäp trung vaøo coâng vieäc phieân dòch caùc kinh ñieån.
- Kinh Ñieån Vieät
Caùc taùc phaåm cuûa caùc danh syõ nhö Traàn Nhaân Toâng, Vaïn Haïnh, Nguyeãn Traõi, Leâ Quyù Ñoân, Nguyeãn Tröôøng Toä, Nguyeãn Du, Nguyeãn Coâng Tröù, Cao Baù Quaùt, vaân vaân, töø Haùn, hay Noâm sang Vieät ngöõ.
- Kinh Ñieån Taây phöông (Hy Laïp, Trung coå, Caän ñaïi, Hieän ñaïi).
Thí duï: Republics, Timaios... cuûa Plato, Metaphysics, Nichomachean Ethics cuûa Aristotle, De Civitate Dei cuûa Augustin, Summa contra Gentiles, Summa theologica cuûa Thomas Aquinas, cuõng nhö caùc taùc phaåm cuûa Descartes, Locke, Hume, Berkeley, Leibniz, Pascal, Spinoza, Kant, Hegel, Fichte, Schelling, Nietzsche, Kierkegaard... Hieän ñaïi nhö Heidegger, Wittgenstein, Gadamer, Habermas, Popper, Rawls, Rahner, Foucault, vaân vaân.
- Kinh Ñieån Ñoâng phöông (Trung Hoa, AÁn Ñoä, Nhaät...)
Thí duï: Caùc taùc phaåm quan troïng cuûa Trung Hoa (moät soá taùc phaåm töø thôøi Löông Khaûi Sieâu, Khöông Höõu Vi tôùi nay), AÁn Ñoä (Caùc kinh Gita, Veda...), Nhaät, vaân vaân.
7.3. Thaønh Laäp Nhaø Xuaát Baûn
Coâng vieäc thaønh laäp moät nhaø xuaát baûn chuyeân in caùc saùch nghieân cöùu thöôøng raát khoù khaên, vì khoâng coù tính chaát thöông maïi. Ña soá caùc nhaø xuaát baûn nghieân cöùu ñöôïc caùc ñaïi hoïc, hay caùc cô quan quoác gia, quoác teá taøi trôï môùi coù theå soáng. Do ñoù, nhaø xuaát baûn nghieân cöùu caàn phaûi ñöôïc söï hoå trôï cuûa nhöõng Maïnh Thöôøng Quaân tha thieát vôùi vaên hoùa Vieät, vaø ñöôïc söï coäng taùc cuûa caùc hoïc giaû Vieät taïi caû quoác noäi laãn quoác ngoaïi.
7.4. Thaønh Laäp Vieän Nghieân Cöùu
Vieäc thaønh laäp vieän nghieân cöùu chæ coù theå khi chuùng ta ñaõ coù caùc toå nghieân cöùu. Trong giai ñoaïn hieän ñaïi, khi maø chuùng ta chöa coù Haøn Laâm Vieän, cuõng chöa coù Vieän Nghieân Cöùu Trung Öông, caùc vieän nghieân cöùu coù theå quy tuï nhieàu toå nghieân cöùu, phaùt huy coâng naêng, cuõng nhö coå voõ nhaân taøi, vaø gaây döïng moät theá heä treû tieáp noái coâng vieäc nghieân cöùu vaø giaùo duïc naøy. Caùc vieän nghieân cöùu coù theå do caùc toân giaùo, caùc ñoaøn theå quy tuï, trieäu taäp vaø ñieàu haønh. Ñieåm quan troïng ñaùng phaûi ñeå yù, ñoù laø chuùng ta khoâng ñöôïc pheùp lô laø nghieân cöùu vaø tinh thaàn khoa hoïc. Moät khi khoâng coù tính caùch khaùch quan, thaùi ñoä khoa hoïc, nhaõn quan khoan roäng vaø taâm tình khoan dung, cuõng nhö tinh thaàn hôïp taùc, caùc vieän nghieân cöùu seõ bieán thaønh caùc “phe nhoùm”, hay “coâng cuï” ñi taán coâng caùc neàn vaên hoùa, toân giaùo, yù heä khaùc bieät maø thoâi.
Taïm Keát
Baøi naøy nguyeân laø baûn döï thaûo ñeä trình UÛy Ban Nghieân Cöùu Vieät Trieát, khoâng coù yù cho xuaát baûn. Song theå theo lôøi yeâu caàu cuûa Taäp san Ñònh Höôùng, chuùng toâi cho phaùt bieåu, phaàn ñeå keâu goïi giôùi trí thöùc Vieät taïi haûi ngoaïi, nhöõng ngöôøi ñöông thao thöùc vôùi tieàn ñoà daân toäc, thaønh laäp caùc toå nghieân cöùu; phaàn ñeå noùi leân nhu caàu cuõng nhö söï khoù khaên cuûa coâng vieäc nghieân cöùu vaên hoùa Vieät. Hoâm nay, khi soaïn laïi ñeå xuaát baûn, chuùng toâi nhaän thaáy caàn phaûi vieát laïi, tuy raèng quan nieäm chính khoâng thay ñoåi bao nhieâu. YÙ thöùc ñöôïc nhöõng thieáu soùt hay sai laàm trong baøi tröôùc, cuõng nhö söï caàn thieát phaûi boå tuùc moät soá döõ kieän, baøi naøy khoâng coøn mang tính chaát tuyeân ngoân, song nhö moät baûn baùo caùo khoa hoïc veà tình traïng nghieân cöùu vaên hoùa, ñaëc bieät trieát hoïc, taïi Vieät Nam vaø taïi haûi ngoaïi. Baøi naøy cuõng ghi laïi chaëng ñöôøng ñi tìm, vaø xaây döïng Vieät trieát cuûa ngöôøi vieát; maëc duø thaønh quaû chaúng coù bao nhieâu, nhöng moãi moät chaëng gioáng nhö moät vieân gaïch nhoû beù loùt ñöôøng in daáu veát böôùc chaân doø daãm cuûa mình.
Ñaïi hoïc Stockholm, Thuïy Ñieån 10.11.1999
Thuïy Sôn Traàn Vaên Ñoaøn