Nhöõng Suy Tö Thaàn Hoïc Vieät Nam
Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn, Taiwan National University
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông VI
Höôùng Tôùi
Moät Neàn Thaàn Hoïc Vieät Nam
1. Daãn Nhaäp
Chöông naøy ñaùng leõ ra phaûi ñöôïc phaùt trieån moät caùch heä thoáng thaønh moät luaän aùn, nhaém tôùi vieäc chöùng minh vaø ñaët neàn taûng cho neàn Vieät thaàn. Theá nhöng, yù thöùc ñöôïc khoù khaên cuûa moät luaän aùn, cuõng nhö giôùi haïn tri thöùc cuûa mình, chöông keát thuùc cuûa luaän taäp thaàn hoïc naøy chæ mang tính chaát suy tö veà moät vaøi khía caïnh cuûa thaàn hoïc caên baûn maø thoâi. Theo tinh thaàn cuûa Coâng Ñoàng Vatican II, vaø theo tinh thaàn cuûa truyeàn thoáng Giaùo Hoäi qua caùc huaán leänh, chuùng toâi nhaän ñònh laø neàn thaàn hoïc luoân phaûi môû roäng, “nhaät taân, nhaät nhaät taân, höõu nhaät taân,” vaø trôû thaønh moät neàn khoa hoïc veà söï töông quan giöõa con ngöôøi vôùi Thieân Chuùa vaø theá giôùi thaàn linh. Ñeå ñöôïc nhö vaäy, baát cöù thaàn hoïc gia naøo cuõng phaûi hoïc hoûi söï khoân ngoan cuûa nhaân loaïi. Laø moät ngöôøi Vieät Kitoâ höõu, ngöôøi vieát baét buoäc phaûi suy tö veà baát cöù neàn tri thöùc naøo lieân heä tôùi con ngöôøi, vaø ñaëc bieät neàn tri thöùc Vieät. Bôûi leõ, thieáu caùc tri thöùc hieän ñaïi, thieáu hieåu bieát veà Vieät hoïc, vaø khoâng ñuû kieán thöùc caên baûn veà Kitoâ giaùo, chuùng ta khoù coù theå xaây döïng moät neàn khoa hoïc thaàn hoïc theo nghóa khoa hoïc ñöùc tin (Karl Rahner). Thieáu baát cöù moät trong nhöõng ñieàu kieän keå treân, thaàn hoïc chæ coøn laø nhöõng khoùa giaùo lyù, hay laø moät moân söû hoïc veà toân giaùo, hay moät moân toân giaùo hoïc.
Chæ trong moät maïch vaên nhö vaäy, chuùng toâi suy tö veà thaàn hoïc nhö laø moät trong nhöõng boä moân khoa hoïc caên baûn nhaát cuûa con ngöôøi. Vaø cuõng chæ nhö theá, caùc nhaø thaàn hoïc deã daøng nhaän ra raèng, baøi vieát cuûa chuùng toâi khoâng naèm trong truyeàn thoáng thaàn hoïc kinh vieän, cuõng khoâng phaûi laø nhöõng baøi vieát coù tính caùch “kyõ thuaät, chuyeân gia” nhö caùc luaän vaên veà nghi leã, phuïng vuï, thuaät rao giaûng (homiletics), caùch theá daäy giaùo lyù (cathechetics), hay coù tính caùch suy dieãn, giaûi thích (exegesis), thöïc duïng nhö bí tích hoïc (moät phaàn naøo), giaùo luaät, muïc vuï, vaân vaân. Nhöõng suy tö cuûa chuùng toâi, neáu ñöôïc coi nhö laø thaàn hoïc, chæ coù theå naèm trong moät khía caïnh nhoû beù cuûa neàn thaàn hoïc caên baûn maø thoâi. Ñoù laø nhöõng suy tö veà nguyeân lyù (principles) vaø luaän lyù (rational arguments) laøm saùng toû moät soá nghi vaán, hay ngoä nhaän veà thaàn hoïc, ñaëc bieät veà nhöõng vaán ñeà lieân quan tôùi (khaùi nieäm) Thieân Chuùa trong vaên hoùa Vieät. Leõ taát nhieân, neáu nhöõng suy tö naøy coù theå giuùp ngöôøi ñoïc hieåu caùc giaùo ñieàu, hay deã daøng chaáp nhaän giaùo ñieàu vaø caùc bí tích theo lyù trí (trí khoân) cuûa con ngöôøi, ñaây cuõng laø moät öôùc voïng nhoû beù cuûa taùc giaû. Chính vì theá maø chuùng toâi chæ nhaéc veà caùc bí tích (nhieäm tích), caùc giaùo ñieàu... moät caùch ngaén goïn. Phaàn lòch söû, caùc loái giaûi thích khaùc nhau, caùc tranh luaän hay caùc saéc leänh (cuûa caùc Coâng ñoàng, toâng huaán, toâng leänh, huaán leänh, vaân vaân) lieân quan tôùi caùc bí tích hay giaùo ñieàu... khoâng ñöôïc nhaéc tôùi nôi ñaây, phaàn vì ñaõ ñöôïc caùc chuyeân gia thaàn hoïc baøn tôùi, phaàn vì khoâng lieân quan tröïc tieáp tôùi loái suy tö veà nguyeân lyù cuûa neàn thaàn hoïc caên baûn.
1.1. Thaàn Hoïc trong Theá Sinh Vieät
Trong moät nguoàn maïch naøy, chuùng toâi baét ñaàu vôùi ñoái töôïng, muïc ñích vaø phöông phaùp cuûa thaàn hoïc, vaø tieáp theo vôùi loái nhaän thöùc, tö duy, caùch soáng cuûa ngöôøi Vieät trong töông quan vôùi sinh meänh, ñònh meänh vaø vôùi nhöõng sieâu löïc (nhö Trôøi, ñaát, vaø caùc ngoaïi löïc vaø noäi löïc khaùc) aûnh höôûng tôùi theá sinh cuûa hoï. Töø moät loái nhaän thöùc Vieät, ngöôøi caàm buùt ñi tìm hieåu nhöõng yù nieäm, giaùo ñieàu, nhieäm tích ñaõ töøng ñöôïc trình baøy theo loái nhaän thöùc cuûa ngöôøi Taây phöông. Chæ khi hieåu ñöôïc söï khaùc bieät giöõa hai neàn thaàn hoïc cuûa La-Maõ vaø cuûa ngöôøi Vieät, maø chuùng ta môùi coù theå hieåu lyù do taïi sao loái rao giaûng tin möøng theo taâm thöùc vaø luaän lyù cuûa ngöôøi Taây phöông ñaõ khoâng theå aên saâu moïc reã vaøo trong loøng theá sinh Vieät. Leõ dó nhieân, nhöõng suy tö thaàn hoïc cuõng nhaém tôùi moät muïc ñích thöïc teá hôn, ñoù laø hy voïng coù theå khích ñoäng ñoäc giaû cuøng suy tö veà lòch söû cöùu ñoä cuûa ñöùc Kitoâ theo nhaõn quan, taâm thöùc vaø töø trong theá sinh Vieät. Hay noùi moät caùch coù moät chuùt tham voïng hôn, luaän vaên naøy chuû tröông, chæ khi naøo maø chuùng ta laáy chính cuoäc soáng, loái suy tö, caùi taâm tình cuûa mình ñeå hieåu vaø ñeå soáng ñaïo Chuùa, luùc ñoù chuùng ta môùi coù moät neàn thaàn hoïc cuûa mình. Moät neàn thaàn hoïc ñích thöïc khoâng phaûi chæ laø caùi voû hình thöùc beà ngoaøi, song laø chính laø moät moân khoa hoïc veà taâm linh, veà loái suy tö, veà söï nhaän thöùc, veà caûm nghieäm, taâm thoâng vôùi ñaáng Tuyeät Ñoái, vaø veà söï vieäc chuùng ta ñöông tìm kieám ñôøi soáng vónh cöûu, cuõng nhö ñöông tìm phöông theá ñeå hieäp thoâng vôùi Thieân Chuùa.
1.2. Thaàn Hoïc töø Coâng Ñoàng Tridentino tôùi Coâng Ñoàng Vatican II
Tröôùc khi ñi vaøo thaàn hoïc Vieät, chuùng toâi xin ñöôïc pheùp löôùt qua vaøi ñieåm veà söï phaùt trieån vaø bieán hoùa cuûa thaàn hoïc, vôùi muïc ñích noùi leân söï chính ñaùng cuûa coâng vieäc xaây döïng Thaàn hoïc Vieät.
Söï phaùt trieån, bieán hoùa cuõng nhö tieán boä cuûa thaàn hoïc coù theå nhaän ra qua phöông theá (khoa hoïc), söï khaùm phaù môùi laï trong, veà vaø qua chính ñöùc Kitoâ, cuõng nhö qua vaên hoùa cuûa caùc daân toäc veà Thöôïng Ñeá (Thieân Chuùa). Chuùng toâi xin ñöôïc baøn moät caùch toång quaùt söï bieán ñoåi vaø phaùt trieån cuûa neàn thaàn hoïc Kitoâ töø coâng ñoàng Tridentino (1545-1563) tôùi coâng ñoàng Vatican II (1962-1965) ñeå xaùc nhaän moät caùch giaùn tieáp raèng, thaàn hoïc töï truyeàn thoáng ñaõ töøng laø moät neàn thaàn hoïc veà Thieân Chuùa song cho con ngöôøi. Maø ñaõ laø con ngöôøi, thì con ngöôøi ñoù phaûi mang tính chaát toaøn dieän, töùc con ngöôøi xaõ hoäi (Karl Rahner, 1904-1984), vaên hoùa (Romano Guardini, 1885-1968), sinh ñoäng (Marie-Dominique Chenu, 1895- ?), mang vuõ truï tính (Teilhard de Chardin, 1881-1955), vaân vaân. Do ñoù, moät neàn thaàn hoïc tieán boä, nhaät taân... phaûi mang caùc tính chaát xaõ hoäi, vaên hoùa, sinh ñoäng vaø vuõ truï tính. Trong maïch vaên naøy, theo loái suy tö Vieät, tính chaát cuûa thaàn hoïc bao goàm thaàn tính, thaùnh tính, linh tính, vaø nhaát laø nhaân tính. Theá neân, coâng vieäc quan troïng vaø caáp baùch laø chuùng ta phaûi duøng phöông theá “khoa hoïc” ñeå suy tö, phaûn tænh vaø heä thoáng nhöõng caûm nghieäm, loái soáng, caùch theá bieåu taû cuõng nhö töông quan giöõa con ngöôøi vaø Thieân Chuùa. Noùi caùch khaùc, thaàn hoïc Vieät laø moät coâng cuoäc toång hôïp vaø phaân tích heä thoáng töông quan giöõa con ngöôøi vaø Thöôïng Ñeá (Thieân), giöõa con ngöôøi vaø vaïn vaät (Ñòa), giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi (Nhaân) ñeå tìm ra vaø heä thoáng baûn chaát cuûa noù, töùc Thaàn tính, Thaùnh tính, nhaân tính vaø linh tính.
Chuùng ta bieát coâng ñoàng Tridentino ñöôïc trieäu taäp ñeå ñoái phoù vôùi phong traøo caûi caùch do caùc linh muïc Martin Luther (1483-1546), Ulrich Zwingli (1484-1531), vaø thaàn hoïc gia (giaùo daân) Jean Calvin (1509-1564), khôûi xöôùng. Nhöõng nhaø caûi caùch toân giaùo ñaõ töøng vaïch ra nhöõng nhöôïc ñieåm trong neàn ñaøo taïo giôùi tu syõ thôøi hoï, ñaëc bieät söï sa ñoïa buoân thaàn baùn thaùnh, teä haïi thieáu kyû luaät, vaø nhaát laø söï laïm duïng quyeàn bính ñaïo ñôøi. Chính vì yù thöùc ñöôïc nhöõng loãi laàm treân, coâng ñoàng Tridentino ñaëc bieät chuù troïng tôùi coâng vieäc ñaøo taïo kyû luaät giaùo syõ. Boä moân thaàn hoïc do ñoù ñöôïc caûi tieán, theâm vaøo vôùi nhöõng muïc ñích môùi, aùp duïng phöông phaùp suy tö vaø laäp luaän theo lyù tính nhieàu hôn, vaø ñoàng thôøi cuõng chuù troïng tôùi söï thieát yeáu cuûa vaên hoùa. Thaàn hoïc khoâng chæ laø nhöõng khoùa giaùo lyù, vaø caùc luaän vaên khoâng coøn mang tính chaát cuûa caùc baøi giaûng chuû nhaät. Ñieåm ñaùng chuù yù, laø laàn ñaàu tieân coù boä moân thaàn hoïc lòch söû (Theologia historica). Song noùi caùch chung, thaàn hoïc ñöôïc caûi tieán cuõng chæ nhaém muïc ñích hoä giaùo (choáng phong traøo caûi caùch), kieåm soaùt noäi boä, vaø duøng phöông theá tranh luaän hay ñaët vaán ñeà veà thaàn hoïc (polemica, controversia).
Tuy coøn gaëp raát nhieàu khoù khaên, song thaàn hoïc ñaõ tieán moät böôùc daøi sau coâng ñoàng Tridentino. Phöông theá thaàn hoïc khoâng chæ laø nhöõng caâu chuù giaûi (commentaria), maø coøn ñaët ra vaø tranh luaän veà nhöõng vaán ñeà laøm con ngöôøi khoâng nhaän ra, hay töø choái Thieân Chuùa, söï maëc khaûi vaø caùc bí tích (questio disputatae). Tuy phöông theá naøy ñaõ töøng ñöôïc thaùnh Toâ-Ma aùp duïng, noù khoâng ñöôïc phaùt trieån cho tôùi sau coâng ñoàng Tridentino. Ñieåm tieán boä hôn caû, ñoù laø, bò tö töôûng hieän ñaïi nhö trieát hoïc, khoa hoïc, kinh teá vaø xaõ hoäi thaùch ñoá, cuõng nhö do nhu caàu truyeàn giaùo maø baét buoäc phaûi tieáp thu nhöõng luoàng vaên hoùa môùi nhö Trung Hoa, AÁn Ñoä, neân thaàn hoïc vaøo theá kyû 18 vaø 19 baét buoäc phaûi ñi tìm nhöõng phöông theá môùi, töùc nhöõng phöông phaùp khoa hoïc, ñeå dieãn ñaït ñöùc tin, ñeå chöùng minh söï hieän höõu cuûa Thieân Chuùa, vaø nhaát laø ñeå muoân daân (khaùc vaên hoùa, saéc toäc, ngoân ngöõ) coù theå chaáp nhaän Kitoâ giaùo moät caùch deã daøng.
Töø moät maïch nguoàn nhö vaäy, neàn thaàn hoïc vaøo caùc theá kyû caän vaø hieän ñaïi (modern theology) khoâng theå ngang ngöôïc khinh thöôøng caùc neàn tri thöùc khaùc nhö trieát hoïc, kinh teá, chính trò, taâm lyù vaø nhaát laø khoa hoïc töï nhieân. Thaàn hoïc thôøi caän ñaïi khoâng coøn coi trieát hoïc nhö moät tieän nöõ. Ngöôïc laïi, thaàn hoïc baét buoäc phaûi ñoái dieän vôùi nhöõng luoàng trieát hoïc môùi cuûa Descartes, Malebranche, Leibniz, Locke, Vico, vaø vaøo theá kyû 19 vôùi tö töôûng cuûa Hume, Kant, Hegel, Comte, vaân vaân. Ngay vaøo thôøi coâng ñoàng Vatican I, Giaùo hoäi ñaõ nhaän ra söï thieát yeáu cuûa caùc neàn trieát hoïc taân tieán. Caùc trieát gia Phaùp nhö Lamennais, de Bonald, Beautain vaø Bonnerty cuõng nhö caùc nhaø trieát hoïc Ñöùc nhö Hermes, Guenther, Frohschammer vaø YÙ nhö Rosmini, Gioberti ñaõ aûnh höôûng moät caùch saâu roäng tôùi neàn thaàn hoïc thôøi naøy. Chính vì bò caùc trieát thuyeát, ñaëc bieät cuûa Kant, Hegel, Marx vaø luoàng soùng coàn hieän sinh, ñaëc bieät cuûa Martin Heidegger (1889-1976) maø neàn thaàn hoïc tröôùc coâng ñoàng Vatican II baét buoäc phaûi laøm moät cuoäc toång hôïp giöõa trieát lyù truyeàn thoáng kinh vieän vaø caùc neàn trieát hoïc môùi. Thaàn hoïc vaøo theá kyû 20 do ñoù khoâng coøn laø moät neàn thaàn hoïc kinh vieän, daãu raèng gaàn nhö taát caû nhöõng nhaø thaàn hoïc thôøi danh ñeàu tieáp tuïc chieàu höôùng cuûa thaùnh Toâ-Ma. Neàn thaàn hoïc naøy bao goàm caùc tính chaát sau: (1) Thöù nhaát, thaàn hoïc hieän ñaïi tieáp tuïc ñaøo saâu vaøo ñöùc tin döïa treân lyù trí, vaø treân nhöõng kieán thöùc khoa hoïc. Noùi caùch khaùc, noù tieáp tuïc neàn thaàn hoïc töï nhieân (theologia naturalis) cuûa thaùnh Toâ-Ma. (2) Thaàn hoïc hieän ñaïi ñaëït ñöùc tin trong boái caûnh vaø moâi tröôøng hieän sinh, vaø ñaët naëng vai troø cuûa chuû theå. (3) Thaàn hoïc hieän ñaïi laø moät neàn thaàn hoïc ña dieän, ña daïng mang tính chaát vaên hoùa, vaø khoâng theå taùch bieät khoûi caùi noâi soáng, caùi moâi tröôøng soáng, töùc theá sinh cuûa noù. Cuõng vì vaäy maø noù taùch bieät khoûi moät neàn thaàn hoïc vónh cöûu kinh vieän.
2. Ñoái Töôïng, Muïc Ñích Thaàn Hoïc vaø Vai Troø cuûa Con Ngöôøi
Nhö chuùng toâi ñaõ baøn qua trong chöông daãn nhaäp, vaø trong phaàn treân, neàn thaàn hoïc phaùt trieån caû haøng chuïc theá kyû, vaø luoân ñoåi môùi theo caùc thôøi ñaïi, vaø caùc neàn vaên hoùa. Theá neân, khoâng coù neàn thaàn hoïc naøo, maø cuõng chaúng coù baát cöù moät neàn trieát lyù naøo coù theå töï toân xöng mình laø moät neàn thaàn hoïc hay trieát lyù vónh cöûu. Loái tö duy thôøi trung coå cho laø chaân lyù chæ laø moät, vaø moät neàn chaân lyù nhö vaäy chæ coù Giaùo Hoäi (hay Giaùo Hoaøng) môùi coù, vaø neàn thaàn hoïc ñöôïc hieåu nhö laø nhöõng giaùo huaán cuûa Giaùo Hoäi La-Maõ... khoâng nhöõng ñaõ bò chính caùc coâng ñoàng keá tieáp nhau, nhaát laø coâng ñoàng Vatican II, thaùch ñoá. Chuùng hieän ra döôùi con maét cuûa caùc nhaø thaàn hoïc hieän ñaïi nhö laø dö (taøn) tích cuûa quùa khöù, phaûn laïi chính yeáu tính cuûa Kitoâ giaùo. Bôûi leõ, neáu Thieân Chuùa töï maëc khaûi qua caùc phöông theá khaùc nhau, xuaát hieän döôùi nhöõng hình thöùc, hình aûnh, bieåu töôïng khaùc bieät, thì söï vieäc Ngaøi töï maëc khaûi qua caùc neàn vaên hoùa ña daïng laø moät ñieàu taát yeáu. Töông töï, chính vì Thieân Chuùa laø Chaân Lyù, maø Thieân Chuùa laïi “voâ thuûy, voâ chung, voâ hình, voâ suù” thì Chaân Lyù naøy cuõng phaûi ña daïng, ña phöông, ña dieän y heät nhö nhöõng loái, caùch... maëc khaûi cuûa Ngaøi. Töø moät nhaän thöùc nhö vaäy, chuùng toâi ñi tìm neàn thaàn hoïc Vieät. Trong nhöõng ñoaïn sau, chuùng toâi xin ñöôïc pheùp phaùt trieån theâm moät soá quan ñieåm maø chuùng toâi ñaõ töøng baøn (moät caùch quùa vaén taét) trong chöông daãn nhaäp.
2.1. Ñoái Töôïng cuûa Thaàn Hoïc Vieät Nam
Trong phaàn daãn nhaäp, chuùng toâi laäp luaän nhaän ñònh coi ñoái töôïng cuûa thaàn hoïc khoâng chæ laø Thieân Chuùa maø thoâi, maø coøn laø chính con ngöôøi ñöông treân con ñöôøng ñi tìm Chuùa. Theá neân phaàn naøy, chuùng toâi seõ khoâng baøn theâm, maø chæ nhaán maïnh ñeán ñoái töôïng cuûa thaàn hoïc Vieät, töùc chính con ngöôøi Vieät ñöông caûm nghieäm, nhaän thöùc vaø thöïc thi Thieân yù.
Ngöôøi Vieät caûm nghieäm thaáy moät löïc löôïng sieâu vieät, coù aûnh höôûng moät caùch quyeát ñònh tôùi cuoäc soáng hieän taïi vaø mai haäu cuûa hoï, cuõng nhö cuûa toäc Vieät, cuûa gioáng noøi Vieät cuûa hoï. Tuøy theo aûnh höôûng lôïi, haïi, hay tuyeät ñoái maø hoï caûm nghieäm ñöôïc söï hieän höõu cuûa ngoaïi löïc naøy. Noùi caùch khaùc, hoï nhaän thöùc ñöôïc theá giôùi thaàn linh qua chính uy löïc, aûnh höôûng, taùc hieäu cuûa thaàn linh treân theá giôùi, treân chính con ngöôøi cuûa hoï. Vaäy neân, thaàn linh ñoái vôùi hoï khoâng theå taùch rôøi khoûi caûm nghieäm. Neáu söï nhaän thöùc thaàn linh baét nguoàn töø caûm nghieäm, thì vaán ñeà chính yeáu cuûa thaàn hoïc laø con ngöôøi caûm nghieäm theá naøo, chieàu saâu cuûa caûm nghieäm ra sao, vaø khi naøo con ngöôøi caûm nghieäm. Nhö vaäy, ñoái töôïng cuûa thaàn hoïc baây giôø laø chính con ngöôøi ñöông caûm nghieäm theá giôùi thaàn linh.
Thöù tôùi, tuy thaàn hoïc Vieät vaãn coi Thieân Chuùa nhö laø ñoái töôïng, song hoï cuõng nhaän ra raèng, ñoái töôïng naøy khoâng theo nghóa cuûa moät ñoái töôïng vaät chaát (physical object), cuõng chaúng phaûi laø moät ñoái töôïng thuaàn nhaát tö duy (theoretical, speculative object), bôûi leõ Thieân Chuùa voâ hình, voâ saéc, voâ bieân, voâ taän... thì laøm sao maø tri, maø thöùc, maø nhaän? Vaäy thì, neáu coi theá giôùi thaàn linh laø moät ñoái töôïng, thì ñoái töôïng naøy phaûi theo nghóa laø ñoái dieän, ñoái nhaân, ñoái taâm, ñoái tình, ñoái nghóa, vaân vaân, chöù khoâng theå theo nghóa ñoái khaùng, ñoái nghòch, ñoái ñaàu, vaân vaân. Thieân Chuùa hieän dieän tröôùc maët, trong taâm hoàn, qua caûm thoâng, qua tình ngöôøi, qua ñaïo nghóa. Moät ñoái töôïng nhö theá khoâng theå taùch bieät khoûi chuû theå, caøng khoâng theå taùch bieät khoûi coäng theå, maø coäng theå laø “thieân lyù taïi nhaân taâm,” laø “Chöõ taâm kia môùi baèng ba chöõ taøi,” laø “Taâm thaønh ñaõ thaáu ñeán Trôøi,” töùc “Nôi naøo coù nhaân taâm (amor), coù ñaïo nghóa (caritas), thì nôi aáy coù Chuùa” (Ubi caritas et amor, ibi Deus est).
2.2. Muïc Ñích cuûa Thaàn Hoïc
Neáu ñoái töôïng cuûa thaàn hoïc Vieät laø chính söï taâm thoâng yù hieäp (hôïp) hay yù hieäp taâm ñaàu cuûa con ngöôøi vôùi Thieân Chuùa, thì muïc ñích cuûa thaàn hoïc phaûi laøm sao ñeå coù theå ñaït tôùi ñöôïc taâm thoâng, ñeå coù theå yù hieäp taâm ñaàu. Theá neân, thaàn hoïc Vieät laø moät loái suy tö vaø moät caùch soáng theo nguyeân lyù cuûa töông thoâng vaø hieäp (hôïp) thoâng, hoaëc noùi theo ngoân ngöõ cuûa Nguyeân Nho, ñoù laø nguyeân lyù Chí, Trung vaø Hoøa. Bôûi leõ hoï nhaém tôùi söï töông hôïp giöõa Trôøi vaø Ñaát, giöõa Trôøi vaø ngöôøi (trieát thuyeát tam taøi), vaø bôûi leõ hoï tu ñöùc (cöùu caùnh) ñeå coù theå ñaïi ñoàng thieân haï: “töù phöông giai huynh ñeä, thieân haï ñaïi ñoàng,” vaø bôûi leõ hoï theo “trung dung chi ñaïo,” (Trung Dung) cho neân troïng taâm cuûa thaàn hoïc khoâng chæ laø Thieân Chuùa, maø coøn coù con ngöôøi, coøn coù vaïn vaät nöõa. Ñaây laø moät lyù do taïi sao chuùng toâi hieåu thaàn hoïc nhö laø moät khoa hoïc veà söï vieäc con ngöôøi caûm nghieäm, caûm thoâng, nhaän thöùc Thieân Chuùa vaø thöïc thi thieân yù. Maø thöïc thi thieân yù töùc (laøm theá naøo ñeå) thaønh thaùnh vaø hieäp thoâng vôùi Thaàn (Chuùa). Maø ñeå coù theå thaønh thaùnh, con ngöôøi phaûi tu taâm, tu thaân vaø phaùt huy ñaïo nghóa, töùc tu thaân tích ñöùc.
2.3. Chuû Theå trong Thaàn Hoïc
Theá neân, tu taâm (tu thaân) laø neàn caên baûn cuûa tu ñöùc (saùch Ñaïi Hoïc, chöông 1), vaø laø ñieàu kieän taát yeáu ñeå coù theå hieäp thoâng vôùi Chuùa. Nhö chuùng toâi seõ baøn tôùi tu taâm trong phaàn baøn veà phöông phaùp thaàn hoïc, nôi ñaây, chuùng toâi chæ löôùt qua vaøi ñieåm lieân quan. Neáu tu taâm laø moät neàn caên baûn cuûa tu ñöùc, thì con ngöôøi môùi laø chuû theå cuûa thaàn hoïc. Thieân Chuùa khoâng caàn tu taâm, bôûi vì Ngaøi laø chính ñaángï Hoaøn Thieän. Ngaøi cuõng khoâng caàn tu ñöùc, bôûi vì ngaøi laø Coäi nguoàn cuûa taát caû moïi ñöùùc tính (nhaân ñöùc, thieân ñöùc, vaät ñöùc). Vaø chaéùc haún Ngaøi chaúng caàn phaûi thaønh Thaùnh, thaønh Phaät bôûi leõ Thaùnh tính, Phaät tính chæ laø moät phaàn trong baûn tính cuûa Ngaøi maø thoâi. Noùi caùch khaùc, Thieân Chuùa chính laø Ñaïo. Ngaøi laø cuøng ñích, laø nguyeân lyù, laø coäi nguoàn maø con ngöôøi phaûi höôùng veà, phaûi theo vaø phaûi taäp luyeän ñeå hieäp thoâng vôùi Ngaøi. Vaäy thì ngöôøi phaûi tu taâm, tu thaân, tích ñöùc; ngöôøi phaûi caàn thaønh Thaùnh, thaønh Phaät laø chính con ngöôøi chuùng ta. Theá neân, chuùng ta coù theå noùi maø khoâng sôï bò coi nhö laø roái ñaïo, ñoù laø söï kieän, chính con ngöôøi môùi laø chuû theå (subject) cuûa thaàn hoïc. Con ngöôøi caàn thaàn hoïc, cuõng nhö con ngöôøi laøm thaàn hoïc. Töông töï, chính con ngöôøi thay ñoåi thaàn hoïc, cuõng nhö boùp meùo noù. Trong moät maïch vaên nhö vaäy, söï dieãn bieán (phaùt trieån, thoaùi boä, thay ñoåi) cuûa thaàn hoïc khoâng phaûi laø söï bieán ñoåi cuûa Thieân Chuùa, song laø söï caûi ñoåi cuûa con ngöôøi trong caû moät quaù trình lòch söû töø khi con ngöôøi nhaän thöùc (caûm nghieäm, ñöôïc maëc khaûi) ra söï hieän höõu cuûa Thieân Chuùa. Söï dieãn bieán cuûa thaàn hoïc cuõng tuøy thuoäc vaøo loái nhaän thöùc, hay tri thöùc cuûa con ngöôøi veà Ngaøi. Moät thieáu nhi caûm nghieäm, nhaän thöùc veà Chuùa chaéc haún khaùc vôùi moät ngöôøi ñöùng tuoåi ñaày kinh nghieäm ñôøi. Moät ngöôøi noâng daân moäc maïc nhaän thöùc veà Chuùa chaéc haún khoâng gioáng moät nhaø thaàn hoïc; vaø leõ dó nhieân, moät ngöôøi theo truyeàn thoáng Hy-La chaéc khoâng theå coù cuøng moät tri thöùc veà Chuùa nhö moät ngöôøi chòu aûnh höôûng cuûa Khoång Maïnh, hay cuûa Tam Giaùo. Nhaän ra nhö vaäy, chuùng ta môùi coù theå hieåu ñöôïc taïi sao khoâng theå coù ñöôïc moät neàn thaàn hoïc vónh cöûu, duy nhaát vaø tuyeät ñoái maëc duø chæ coù moät Thieân Chuùa, töùc moät Thöôïng Ñeá duy nhaát, tuyeät ñoái, tuyeät haûo vaø toaøn naêng. Bôûi leõ, moãi neàn thaàn hoïc chæ laø nhöõng caùch theá tu taâm, tu ñöùc, trieät taâm, thaáu ñöùc, töùc “chí tri,” töùc “caùch vaät” khaùc nhau ñeå coù theå ñaït tôùi “minh ñöùc” töùc chính Thöôïng Ñeá.
2.4. Tri Thöùc vaø Nhaän Thöùc
Nhö chuùng toâi nhaán maïnh trong ñoaïn treân, tri thöùc (sapere/ to know / savoir) vaø nhaän thöùc (cognoscere / connaitre) khoâng ñoàng nhaát trong loái suy tö Vieät. Khi noùi veà “chí tri,” “tri” nôi ñaây khoâng mang nghóa tri thöùc, töùc moät söï thaáu suoát nguoàn ngaïch theo kieåu tri thöùc toaùn hoïc (intellectus purus), song laø moät nhaän thöùc, töùc moät söï hieåu bieát thoâng suoát nhöng khoâng theå chöùng minh moät caùch thaáu suoát ñöôïc. Noùi caùch khaùc nhaän thöùc khoâng theo loái phaân tích, giaûi thích (analytic, deductive), cuõng khoâng do loái quy naïp (inductive) kinh nghieäm hay toång hôïp caùc tri thöùc (synthetic), song laø moät söï hieåu bieát qua caûm nghieäm, qua töông thoâng, vaø qua tröïc giaùc hay tröïc caûm. Bôûi leõ, neáu chæ khi naøo bieát ñöôïc nguoàn ngaïch ta môùi tin (intelligere ut credere), thì coù leõ chuùng ta khoâng bao giôø coù theå nhaän ra Thieân Chuùa ñöôïc. Tröôøng hôïp moät Toâ-Ma toâng ñoà (Ga 20,19-31; Jo 20, 27-28) vaø ngay caû thaùnh nöõ Maria Magdalena (Ga 20, 11-18), hoï ñaõ khoâng nhaän ra Chuùa bôûi leõ hoï döïïa vaøo tri thöùc khoa hoïc: laøm sao maø ngöôøi cheát ñaõ ba ngaøy maø coù theå soáng laïi? Magdalena chæ nhaän ra ñöùc Kitoâ khoâng phaûi nhôø vaøo tri thöùc, song nhôø vaøo tröïc caûm khi nghe tieáng goïi “Maria” ñaày thaân tình (Lc 24, 13-35) töø cöûa mieäng cuûa ngöôøi maø thaùnh nöõ töøng cho laø “ngöôøi laøm vöôøn.” OÂng toâng ñoà theo thuyeát “thöïc nghieäm” Toâ-Ma sau cuøng cuõng nhaän ra ñöôïc vò thaày chí thaùnh cuûa mình, qua chính tình thöông cuûa ngöôøi thaày, chöù khoâng phaûi do vieäc oâng traéc nghieäm (baèng caùch xoû ngoùn tay vaøo caùc veát thöông cuûa thaày mình) nhö oâng töøng ñoøi hoûi. Hai toâng ñoà cuõng khoâng nhaän ra ñöùc Gieâsu maëc duø hoï ñoàng haønh vôùi Ngaøi caû ngaøy treân ñöôøng veà Emmaus (Lc 24, 16-17). Chæ khi maø ñöùc Gieâsu phaân phaùt baùnh (tình thöông) hoï môùi nhaän ra ñöôïc Ngaøi (Lc 24, 30-33). Song nhaän thöùc cuõng khoâng ñoàng nghóa vôùi ñöùc tin. “Tin ñeå hieåu” (credere ut intelligere) theo thaùnh Bonaventura, ñoøi hoûi moät nhaän thöùc veà Thieân Chuùa, bôûi leõ khoâng theå coù nieàm tin neáu khoâng coù nhaän thöùc. Tin, tuy khoâng caàn phaûi nhôø tri thöùc, nhöng khoâng theå thieáu nhaän thöùc. Nhaän thöùc (connaissance) laø moät söï hieåu bieát qua “töông thoâng” (communication), qua “töøng soáng vôùi nhau” (co-living), qua “coäng caûm” (consensus), qua “coäng taùc” (co-operation), vaân vaân. Noùi moät caùch khaùc, nhaän thöùc chæ coù theå coù neáu chuùng ta cuøng soáng trong moät theá sinh, cuøng coù nhöõng caùch soáng, kinh nghieäm soáng, caûm giaùc, caûm vò... vaø nhaát laø khi chuùng ta töông thoâng, töông hôïp, töông öùng, töông thaân, töông aùi, töông hoã, töông trôï, töùc tình nghóa. Chuùng ta nhaän ra Thöôïng Ñeá chính nhôø vaøo tình yeâu, hay caûm giaùc eâm dòu hay an bình (nhö thaùng AÂu Cô Tinh töøng nhaän roõ: “Taâm (loøng) con chæ an bình khi ñöôïc yeân nghæ trong Chuùa.” Hoaëc ngöôïc laïi, chuùng ta cuõng nhaän ra ñöôïc Chuùa khi löông taâm caén röùt (tröôøng hôïp Cain) hay bò “phaït” (Ñaïi Hoàng Thuûy, hoûa hoaïn Sodoma). Noùi caùch khaùc, chuùng ta nhaän ra Thieân Chuùa khoâng phaûi nhö laø moät Thöôïng Ñeá cao vôøi, xa caùch (bôûi leõ trí ta khoâng theå hieåu noåi), song nhö laø ngöôøi Cha, ngöôøi Meï maø chuùng ta yeâu thöôngï, nhöng cuõng coù theå nhö moät vò Chuùa Teå caøn khoân maø chuùng ta kính sôï. Chuùng ta cuõng coù theå nhaän ra Thieân Chuùa qua hình aûnh cuûa tha nhaân, bôûi leõ hoï cuõng coù cuøng moät caûm giaùc, tình yeâu nhö chuùng ta. Noùi caùch chung, nhaän thöùc laø moät loái nhìn, caûm nghieäm, minh chöùng Thieân Chuùa trong thaàn hoïc Vieät. Nhaän thöùc naøy ñöôïc bieát qua taùc ñoäng tin (Pheâroâ), yeâu (Magdalena): “Phuùc cho ai tuy khoâng thaáy song vaãn tin.” (Jo 20, 29), qua tình, qua nghóa (söï tích ngöôøi Samarita giaàu loøng töø bi, cuõng nhö söï tích ngöôøi phuù hoä trong ngaøy phaùn xeùt). Ñieåm maø chuùng toâi seõ baøn ñeán trong ñoaïn baøn veà phöông phaùp, ñoù laø laøm theá naøo coù theå chöùng minh loái nhaän thöùc naøy cuõng mang tính chaát khoa hoïc vaø “khaùch quan,” vaø chæ nhö theá chuùng ta môùi coù theå thuyeát phuïc ñöôïc caùc nhaø thaàn hoïc duy lyù döïa vaøo neàn tri thöùc thuaàn tuùy.
2.5. Phöông Phaùp vaø Phöông Theá trong Thaàn Hoïc
Bernard Lonergan trong taùc phaåm quan troïng Methods in Theology trình baøy nhöõng phöông phaùp chính yeáu ñöông ñöôïc aùp duïng trong giôùi thaàn hoïc hieän ñaïi. Caùc phöông phaùp naøy bao goàm thuyeân thích hay thoâng dieãn (hermeneutics), giaûi tích (thích), bieän chöùng, phaân tích... Leõ taát nhieân, nhöõng phöông phaùp treân raát caàn cho vieäc nghieân cöùu thaàn hoïc noùi caùch chung, vaø nhaát laø Thaùnh Kinh noùi rieâng, ñaëc bieät phöông phaùp thoâng dieãn. Song Lonergan cuõng nhaän ra raèng, phöông theá chính yeáu ñeán vôùi Chuùa coù leõ qua moät taùc ñoäng maø oâng goïi laø “insight” (noäi kieán, ñoäng giaùc, tröïc giaùc) maø chuùng toâi thaáy töông töï nhö giaùc ngoä (trong Phaät giaùo, ñaëc bieät trong thieàn toâng). Tuy nhieân, nhö chuùng toâi nhaän thaáy, trong thaàn hoïc Vieät, nhöõng phöông theá sau môùi laø nhöõng phöông theá chính yeáu. Nhöõng phöông theá naøy döïa treân nhaän thöùc nhö laø neàn taûng:
- Caûm Nghieäm
Ai cuõng bieát laø ñöùc Gieâsu choïn caùc ngöôøi theo Ngaøi khoâng döïa theo caùc tieâu chuaån cuûa tri thöùc khoa hoïc. Ngaøi döïa treân caûm nghieäm; Ngaøi caûm thaáy caùi tình, caùi nghóa cuûa nhöõng ngöôøi maø Ngaøi gaëp. Chính vì caûm nghieäm, Ngaøi choïn caùc toâng ñoà (Mt 4, 18-23, choïn hai anh em Pheâroâ vaø An-Reâ, Gioan vaø Giacoâbeâ; Mt. 9, 9 choïn Maùt-Theâu); cuõng chính töø caûm nghieäm, Ngaøi xaùc quyeát ñöôïc chaân tình cuûa moät Magdalena, nhieät tình cuûa moät Phaoloâ, thöïc taâm cuûa moät Pheâroâ, söï phaûn traéc cuûa moät Giuña (Mt 26, 20-25), vaân vaân. Ñieåm maø chuùng toâi muoán baøn tôùi nôi ñaây, ñoù laø laøm theá naøo ñeå caûm nghieäm? Chuùng ta bieát, nhöõng keû “loøng lang daï soùi” khoù maø coù theå traéc aån noãi ñau khoå cuûa tha nhaân. Töông töï, nhöõng ngöôøi “maët daøy maët daïn” cuõng khoù coù theå ñoû maët; ngöôøi ñoà teå chaéc chaúng coù muûi taâm tröôùc nhöõng con vaät bò saùt sinh. Nhö vaäy, ñeå caûm nghieäm, chuùng ta tröôùc heát phaûi coù taâm tình chung, maø caùi taâm tình naøy mang tính chaát baåm sinh, caùi maø chuùng toâi goïi laø coäng caûm. Thaøy Maïnh Töû nhaéc ñeán caâu truyeän ai cuõng muûi loøng, ñoäng taâm khi thaáy moät thieáu nhi rôi xuoáng gieáng, vaø ai cuõng muoán cöùu caäu beù ñoù. Ñöùc Gieâsu cuõng muûi loøng traøn nöôùc maét khi bieát ngöôøi baïn Lazaroâ qua ñôøi vaø khi thaáy nhöõng ngöôøi tham döï ñaùm taùng khoùc than (Jo 11, 35. Noùi caùch khaùc, caûm nghieäm laø söï phaùt ñoäng coäng caûm voán naèm saün trong baûn tính con ngöôøi. Nhöõng ai ñaùnh maát baûn tính con ngöôøi thì chaéc haún khoâng theå caûm nghieäm nhö nhöõng ngöôøi bình thöôøng. Thaàn hoïc Vieät laø moät neàn thaàn hoïc xaây treân caûm nghieäm. Theá neân chuùng ta deã daøng caûm ñoäng khi nieäm kinh “Laïy Cha cuûa chuùng con,” hay khi tuïng “Ngôïi Khen Ca” (Magnificat). Khi nieäm vaø tuïng kinh, ta khoâng chæ nghó ñeán Chuùa maø coøn ñeán caû cha, meï chuùng ta treân Trôøi, phuø hoä chuùng ta. Laø cha, laø meï, ai maø chaúng phuø hoä con caùi cuûa mình. Kinh “Laïy Cha chuùng toâi ôû treân Trôøi” chæ coù theå ñöôïc caûm nghieäm nhö vaäy, chöù khoâng theå hieåu ñöôïc theo loái luaän lyù cuûa lyù trí.
- Taâm Thoâng
Khoâng coù caûm nghieäm, thì chaéc haún cuõng chaúng coù taâm thoâng. Taâm thoâng noùi leân moãi caûm nghieäm saâu xa, theá neân, chuùng ta coù theå noùi. Caûm nghieäm söï hieän höõu cuûa Thieân Chuùa töùc laø taâm thoâng vôùi Ngaøi. Neàn thaàn hoïc cuûa ñaïi sö Eckhart, cuûa thaùnh nöõ Teresa d'Avila, cuûa thaùnh nöõ Thereøse Haøi Ñoàng ñeàu xaây döïng treân taâm thoâng. Nhöõng treû em ñeán vôùi Chuùa cuõng qua taâm thoâng. Trong neàn nhaän thöùc Vieät, taâm thoâng giöõ moät vai troø quyeát ñònh. Nhöõng caâu noùi nhö “Troâng maët maø baét hình dong - Con lôïn coù beùo thì loøng môùi ngon” hay nhö cuï Nguyeãn Du moâ taû caùc nhaân vaät trong Kim Vaân Kieàu Truyeän nhö Tuù Baø “Thoaùt troâng nhôøn nhôït maàu da - Ngöôøi thì to beùo ñaãy ñaø laøm sao.” Ngöôøi Vieät khoâng caàn thoáng keâ, traéc nghieäm. Hoï döïa vaøo taâm thoâng ñeå nhaän ra tha nhaân (nghó ngöôøi maø nghó tôùi ta), söï vaät (nhaân sao, vaät vaäy) vaø caû theá giôùi thaàn linh (Taâm thaønh ñaõ thaáu ñeán Trôøi). Hoï cuõng döïa vaøo taâm thoâng ñeå ñeán vôùi Thieân Chuùa (Laïy Trôøi möa xuoáng, laáy nöôùc toâi uoáng...). Vaäy thì taâm thoâng nhö theá naøo? Thöïc ra taâm thoâng khoâng chæ bieåu taû coäng caûm vaø ñoàng caûm maø thoâi, maø coøn dieãn ñaït ñöôïc caùi coäng ích, ñoàng yù, ñoàng möu, ñoàng chí, ñoàng höôùng, ñoàng ñaïo, vaân vaân. Nhöõng caâu noùi nhö “Suy buïng ta ra buïng ngöôøi” hay “Cuõng laø moät hoï moäït dieàng vôùi nhau,” hay “Baàu ôi thöông laáy bí cuøng,” “Gan ñôûm töông chieáu,” ñeàu noùi leân tính caùi taâm thoâng naøy.
- Hôïp Thoâng
Hôïp thoâng khoâng haún ñoàng nghóa vôùi taâm thoâng. Neáu taâm thoâng ñöôïc xaây döïng treân coäng caûm, thì hieäp thoâng döïa treân moät hình thöùc cuûa lyù hôïp (reasonableness). Chuùng ta chæ hieäp thoâng neáu coù cuøng muïc ñích, ñi theo cuøng moät caùch theá, coù cuøng moät ñoái töôïng, song khoâng nhaát thieát cuøng moät theá sinh. Tuy thuoäc baùch Vieät (töùc thuoäc caùc theá sinh khaùc nhau), song ngöôøi Laïc Vieät khoâng deã daøng taâm thoâng vôùi Maân Vieät, AÂu Vieät, Mieâu Vieät, vaân vaân. Tuy vaäy, hoï coù theå hieäp thoâng neáu coù cuøng moät muïc ñích (baûo veä töï laäp), moät keû thuø (Haùn toäc), moät phöông theá, vaân vaân. Döïa theo phöông phaùp naøy, thaàn hoïc Vieät khi noùi veà vai troø cuûa con ngöôøi ñoàng vò song khaùc theå vôùi Thieân, vôùi Ñòa, hoï nhaán maïnh tôùi taâm thoâng. Song khi noùi veà theá giôùi thaàn linh, giöõa con ngöôøi vaø quyû thaàn, hoï ñaëc bieät chuù yù tôùi vai troø cuûa hôïp thoâng. Bôûi leõ, con ngöôøi töï mình khoâng coù thaàn tính, song laïi coù nhöõng muïc ñích maø chæ coù theá giôùi thaàn thaùnh môùi coù theå giuùp hoï, theá neân hôïp vôùi Trôøi, hôïp vôùi ñaát vaø hôïp vôùi tha nhaân laø moät caùch theá höõu hieäu nhaát ñeå ñaït tôùi muïc ñích.
- Tu Thaân, Tu Taâm
Moät phöông phaùp khaùc, raát quan troïng trong thaàn hoïc Vieät, ñoù laø tu thaân vaø tu taâm. “Taâm laø loøng, yù cuõng laø loøng.” Tu taâm cuûa ngöôøi Vieät khaùc vôùi quan nieäm tu cuûa thaàn hoïc Taây phöông. Neáu tu laø moät söï töø boû taát caû nhöõng gì ngaên trôû cho vieäc keát hieäp vôùi Chuùa (theo thaàn hoïc Trung coå), neáu tu laø söûa mình theo moät maãu möïc cuûa thaùnh nhaân, neáu tu chæ laø “haõm mình, phaït xaùc, aên naên ñeàn toäi” hay “khoâng vaáp phaïm toäi cuõ” thì nhöõng quan nieäm veà tu nhö vaäy quaû khaù xa laï vôùi loái tu cuûa ngöôøi Vieät. Ñoái vôùi ngöôøi Vieät, tu mang nghóa “tu boå,” “tu nghieäp,” “tu döôõng,” “tu haønh,” “tu ñaïo,” vaân vaân. Tu do ñoù khoâng coù nghóa haõm mình, phaït xaùc, nhòn aên, kieâng khem, vaân vaân. Ngöôïc laïi, tu laøm cho con ngöôøi hoaøn toaøn, vieân maõn, khoâng coøn thieáu soùt. Leõ dó nhieân, “tu” cuõng coù nghóa söûa ñoåi nhö “tu chính,” song ñaây chæ laø moät ñieàu kieän ñeå coù theå “tu nghieäp,” “tu döôõng,” vaø nhaát laø “tu teà trò bình.” Chính vì nghóa chính cuûa tu laø laøm cho con ngöôøi hoaøn hieän maø loái tu cuûa ngöôøi Vieät khoâng choái boû nhöõng yeáu tính cuûa con ngöôøi caûm tính, con ngöôøi xaõ hoäi nhö tình yeâu, tính duïc, gia ñình, quan heä nhaân sinh...
“Tu cho troïn kieáp buïi hoàng
Keûo giaø laïi tieác raèng loøng töø bi.”
Loái tu cuûa ngöôøi Vieät muïc ñích khoâng ñeå thaønh thaàn, song thaønh thaùnh nhaân, töùc con ngöôøi ñaïo ñöùc, töùc con ngöôøi vò tha, lôïi cho tha nhaân, lôïi cho toå quoác (vì nghóa, vì nhaân), ñoù chính laø “tu nhaân tích ñöùc.” Maø ñöùc nôi ñaây chính laø “coâng lao ñeå ñôøi,” laø “hoå cheát ñeå da, ngöôøi cheát ñeå tieáng.” Chính vì vaäy, ngöôøi Vieät môùi quaû quyeát:
“Tu ñaâu cho baèng tu nhaø,
Thôø cha kính meï aáy laø chaân tu.”
Theá neân, loái tu cuûa hoï laø moät loái tu raát bình thöôøng:
“Thöù nhaát laø tu taïi gia
Thöù nhì tu chôï, thöù ba tu röøng.”
Noùi toùm laïi, caùi tu cuûa ngöôøi Vieät khoâng phaûi laø “tu huù,” “tu tieân,” nhöng laø “tu luyeän” laøm con ngöôøi hoaøn thieän, töùc moät con ngöôøi nhaân caùch. Do ñoù, tu khoâng coù nghóa laø khöôùc boû nhöõng caùi gì thuoäc veà thaân xaùc con ngöôøi kieåu dieät duïc (cuûa Phaät giaùo, vaø cuûa neàn thaàn hoïc Trung coå).
Nhöõng phöông theá trong thaàn hoïc Vieät maø chuùng toâi trình baøy treân khoâng haún laø nhöõng phöông phaùp maø giôùi thaàn hoïc Taây phöông hieåu. Chuùng tieàm aån trong chính loái soáng cuûa ngöôøi Vieät. Ngoaøi ra, khi nhaéc tôùi nhöõng phöông theá naøy, chuùng toâi cuõng khoâng coù gaït boû nhöõng phöông theá khaùc maø, ñeå suy tö, baát cöù thaàn hoïc gia naøo cuõng phaûi aùp duïng. Vì phaïm vi baøi vieát, neân chuùng toâi xin taïm khoâng ñi saâu theâm vaøo moãi phöông theá, vaø xin baøn theâm veà nhöõng nguyeân lyù cuûa thaàn hoïc Vieät trong ñoaïn tôùi.
3. Nguyeân Lyù Thaàn Hoïc Vieät Nam
Trong chöông Daãn Nhaäp, chuùng toâi ñaõ nhaéc tôùi boán nguyeân lyù cuûa thaàn hoïc Vieät, ñoù laø nguyeân lyù sieâu hình qua trieát lyù tam taøi, nguyeân lyù taâm linh, nguyeân lyù töông quan, vaø nguyeân lyù thöïc haønh. Nôi ñaây chuùng toâi xin ñöôïc theâm nguyeân lyù meï qua maãu tính, vaø baøn theâm veà töông quan tính. Phaûi baøn roäng theâm veà töông quan tính, bôûi vì nhöõng yeáu tính khaùc cuûa thaàn hoïc Vieät nhö toâng toäc tính, ñoäng tính, noäi tính, thöïc taïi tính... ñeàu naèm trong töông quan tính.
3.1. AÂm Tính vaø Maãu Tính
Neáu Thaàn hoïc Taây phöông laø moät neàn thaàn hoïc xaây treân döông tính, thì neàn thaàn hoïc Vieät coù leõ ngöôïc laïi, phaùt xuaát töø aâm tính. Ngoân ngöõ Taây phöông quy caùc danh töø bieåu töôïng Thöôïng Ñeá, theá giôùi thaàn linh... thuoäc döông tính (masculinus). Ngöôïc laïi, trong ngoân ngöõ Taàu vaø Vieät, caùc danh töø veà theá giôùi thaàn linh chæ bieåu hieän moät traïng thaùi toái cao, vaø khoâng neâu roû döông hay aâm tính. Neáu ñi saâu vaøo ngöõ nguyeân, chuùng ta coù leõ khoâng ngaïc nhieân khi thaáy raèng taát caû nhöõng danh töø quan troïng ñeàu noùi leân maãu tính. Maãu tính khoâng nhaát thieát aâm tính hay döông tính. Chöõ Ñeá, chöõ Vöông, chöõ Thieân, hay chöõ Trôøi luoân mang moät yù nghóa “bao goàm,” “toång hôïp,” “noái keát,” vaân vaân. Maø nhöõng ñöùc tính naøy ñeàu quy thuoäc maãu tính. Do ñoù baát cöù ai coù nhöõng ñaëc (ñöùc) tính naøy ñeàu laø vöông, laø ñeá, laø thieân, laø Trôøi. Trong ngoân ngöõ Vieät, chuùng ta coù oâng Trôøi, baø Trôøi, OÂng Giaêng, chò Nguyeät. Trong tö töôûng trieát hoïc, maãu tính noùi leân söï “sinh sinh baát tòch” (Dòch Kinh), noùi leân söï “cöu mang” (cha sinh meï döôõng), noùi leân caùi “chí, trung, hoøa” (Trung Dung), noùi leân caùi “noâi” cuûa vaïn vaät “vaïn vaät chi maãu” (Ñaïo Ñöùc Kinh). Töø moät maïch vaên nhö vaäy, chuùng ta coù theå noùi, ngöôøi Vieät laáy maãu tính laøm nguyeân lyù cho cuoäc soáng cuûa hoï.
Caùi maãu tính naøy bieåu hieän qua ngoân ngöõ, aâm ñieäu. Maãu tính cuõng theå hieän qua loái toå chöùc, sinh hoaït, vaø nhaát laø traät töï trong xaõ hoäi. Chính vì vaäy maø chuùng ta thöôøng nhaàm laãn maãu tính vôùi maãu heä. Nôi ñaây caàn phaûi xaùc ñònh söï khoâng ñoàng nhaát giöõa maãu tính vaø maãu heä. Maãu heä coù theå xaây treân maãu tính, song cuõng coù theå döïa vaøo phuï tính. Trong caùc xaõ hoäi sô khai, ña soá theo maãu heä, song vaãn döïa treân nguyeân lyù cuûa döông tính. Thí duï loái giaûi quyeát vaán ñeà vaãn theo caùi lyù cuûa baïo löïc, vaø söï tö duy cuûa hoï vaãn theo moät traät töï theo döông (thaùi döông), thí duï döông lòch. Traät töï cuûa thaàn linh cuõng ñöôïc xeáp ñaët moät caùch töông töï. Ngay caû trong xaõ hoäi Trung Hoa, ñaõ coù raát nhieàu nöõ giôùi laøm hoaøng ñeá, song hoï vaãn theo moät loái suy tö döông tính, laáy caùi maïnh ñeå giaûi quyeát vaán ñeà. Baø Voõ Taéc Thieân döõ daèn khoâng keùm oâng Taàn Thuûy, baø Töø Hi cuõng chaúng thua Thaønh Caùt Tö Haõn. Töông töï, maãu tính khoâng nhaát thieát laø ñaëc tính cuûa xaõ hoäi noâng nghieäp (nhö ña soá caùc nhaø vaên hoùa Vieät chuû tröông), y heät nhö xaõ hoäi du muïc khoâng nhaát thieát ñeàu theo nguyeân lyù phuï tính. Xaõ hoäi AÂu chaâu thôøi coå ñaïi vaø Trung coå ñeàu laø nhöõng xaõ hoäi noâng nghieäp, song hoï chaúng coù theo maãu tính. Ngöôïc laiï, xaõ hoäi du muïc AÙ raäp cuõng khoâng nhaát thieát hoaøn toaøn theo döông tính. Vaäy thì khi baøn veà maãu tính, chuùng toâi hieåu maãu tính noùi leân (1) vai troø cuûa “sinh” (ñeû) töùc saùng taïo, (2) “döôõng” töùc baûo veä sinh toàn, phaùt trieån nhaân caùch, vaø (3) hoøa (hôïp, thoâng).
Thöïc vaäy, trong ngoân ngöõ Vieät, tieáng Boá, Meï, Ñeû... aùp duïng cho caû nam vaø nöõ giôùi. Nhieàu nôi goïi cha laø Ñeû, laø Bu. Töông töï, cuõng coù nôi ngöôøi ta goïi meï laø Boá, laø Ñeá. Theá neân, chuùng ta coù theå noùi, ngoân ngöõ Vieät noùi leân coâng naêng, taùc duïng cuûa con ngöôøi, chöù khoâng theo giôùi tính. Chính vì vaäy, tuøy theo taàm quan troïng maø chuùng ta thaáy hoï xeáp ñaët vò trí cuûa ngoân ngöõ: vôï choàng, aâm döông, meï cha, coâ chuù, coâ baùc, coâ caäu, ñaát trôøi, con caùi (caùch, khoâng phaûi gioáng caùi), vaø “caùi” ñöôïc laáy laøm maãu soá chung: caùi nhaø, caùi con, caùi thaèng, caùi oâng, caùi noï, caùi kia, caùi cuûa...
Ngay trong cuoäc soáng thöôøng nhaät, chuùng ta cuõng thaáy ngöôøi Vieät xeáp taàm quan troïng theo coâng naêng, chöù khoâng theo chöùc vuï. Theá neân, neáu trong xaõ hoäi, nam giôùi laøm “gia tröôûng,” neáu nôi ñoàng aùng “choàng caày, vôï caáy,” thì trong gia ñình, laïi “leänh oâng khoâng baèng coàng baø.”
Chính vì vaäy, chuùng toâi thieát nghó, maãu tính phaûi ñöôïc hieåu theo coâng naêng cuûa sinh, döôõng vaø hoøa. Nhö vaäy chuùng ta môùi hieåu ñöôïc nhaân thoaïi Laïc Long Quaân - AÂu Cô. Daân Vieät coi AÂu Cô laø toå tieân (50 con theo meï xuoáng bieån vaø laäp cö taïi vuøng duyeân haûi), bôûi vì AÂu Cô môùi sinh (ñeû 100 tröùng), môùi döôõng (nuoâi con), vaø môùi laäp quoác, song laïi luoân mang yeáu tính hoaø hôïp, vaø coù baûn chaát cuõng nhö naêng löïc keát hôïp. Töø maãu tính nhö laø moät nguyeân lyù, chuùng ta môùi hieåu ñöôïc taïi sao ngöôøi Vieät taâm tình hôn vôùi Ñöùc Meï, taïi sao hoï laàn haït nhieàu hôn ñoïc kinh Laïy Cha, vaø taïi sao nhöõng anh huøng cuûa hoï ñeàu mang maãu tính, thí duï Hai baø Tröng, vaø taïi sao hoï “kính sôï” caùc “noäi töôùng.”
3.2. Töông Quan Tính
Nguyeân lyù thöù hai cuûa thaàn hoïc Vieät laø töông quan tính. Nguyeân lyù naøy laøm caên baûn cho loái suy tö, phaùn ñoaùn cuõng nhö ñònh giaù trò cuûa ngöôøi Vieät. Vì chuùng toâi ñaõ baøn ñeán töông tính trong caùc taùc phaåm khaùc, cuõng nhö trong chöông daãn nhaäp, neân nôi ñaây, xin chæ toùm taét töông quan tính vaøo nhöõng ñieåm sau:
- Thöù nhaát, töông quan tính phaùt xuaát töø nhöõng töông quan giöõa con ngöôøi. Töông quan naøy thaáy trong khoâng gian vaø thôøi gian. Töông quan naøy cuõng bò xaùc ñònh bôûi hai yeáu tính cuûa thôùi gian vaø khoâng gian: “xa maët caùch loøng.”
- Thöù hai, töông quan tính ñöôïc caáu taïo, vaø caáu keát thaønh nhöõng hình thaùi khaùc nhau, tuøy theo töông quan xa, gaàn, lôïi, haïi, to hay nhoû... Töông quan gaàn nhaát, thaân maät hôn caû laø töông quan thaân thuoäc (vôï-choàng, cha-meï, con-caùi, anh-chò...). Tuøy theo quaõng caùch khoâng gian vaø thôøi gian, tuøy theo lôïi haïi to nhoû maø ngöôøi Vieät xaây döïng baäc thang giaù trò, ñaïo ñöùc: Tình nghóa vôï-choàng, cha-meï, tình nghóa anh-em, chò-em quan troïng hôn caû vì töông quan thaân maät, gaàn guõi cuõng nhö lôïi (toát ñeïp) nhaát. Thöù tôùi môùi tôùi tình thaày-troø, chuù-baùc, coâ-dì, vaø sau nöõa môùi tôùi tình nghóa baïn beø, roài tình nghóa toâng toäc, gioáng noøi, vaø sau cuøng môùi tôùi tình nhaân loaïi. Baäc thang giaù trò theo töông quan naøy hieån hieän trong loái soáng, vaø phong tuïc cuûa ngöôøi Vieät:
“Moät gioït maùu ñaøo hôn ao nöôùc laõ.”
Hay:
“Baàu ôi thöông laáy bí cuøng,
Ngöôøi trong moät nöôùc phaûi thöông nhau nhieàu.”
- Thöù ba, töông quan tính khoâng coá ñònh nhö trong heä yù thöùc cuûa Khoång Trình (töùc Haùn, Toáng vaø Minh Nho), song luoân bieán chuyeån moät caùch “bieän chöùng.” Loái xöng hoâ cuûa ngöôøi Vieät vôùi baát cöù ai luoân thay ñoåi tuøy theo töông quan xa gaàn, lôïi haïi vaân vaân, noùi leân söï bieán chuyeån cuûa töông quan tính.
- Thöù tö, chính vì töông quan theo luaät cuûa lôïi haïi, khoâng gian vaø thôøi gian, maø chuùng ta coù theå xaùc ñònh loái suy tö, quy taéc haønh ñoäng, cuõng nhö caùch theá bieåu taû cuûa ngöôøi Vieät.
AÙp duïng theo nhöõng nguyeân lyù treân, chuùng ta coù theå noùi laø thaàn hoïc Vieät khoâng duy lyù, duy taâm, hay duy tình, maø laø moät neàn thaàn hoïc xaây treân töông quan tính, vaø vôùi loái caûm nghieäm maãu tính. Chính vì theo töông quan tính vaø maãu tính, maø thaàn hoïc Vieät laø moät neàn thaàn hoïc “noäi thaùnh ngoaïi vöông,” vôùi moät muïc tieâu thöïc tieãn.
Taïm Keát
Töïa ñeà taïm keát thöïc söï noùi leân söï kieän laø nhöõng suy tö thaàn hoïc cuûa chuùng toâi khoâng coù keát luaän. Bôûi leõ raát deã hieåu, keát luaän laø söï xaùc ñònh moät caùch xaùc tín caùi ñònh ñeà thaàn hoïc maø chuùng toâi ñöa ra trong caùc suy tö trong taäp saùch naøy. Maø, nhöõng suy tö chöa phaûi laø meänh ñeà, caøng khoâng phaûi laø ñònh ñeà, caøng khoâng coù tính caùch giaùo ñieàu cuûa nhöõng ñònh nghóa. Theá neân, ñoaïn taïm keát naøy chæ laø moâït suy tö coù tính caùch môû roäng cho nhöõng suy tö tieáp theo.
Nhö ñoäc giaû ñaõ nhaän ra yù ñònh cuûa chuùng toâi, nhöõng luaän vaên ñöôïc trình baøy qua caùc suy tö chæ nhaém ñeán ba ñieåm: Ñieåm thöù nhaát laø thaàn hoïc töï noù laø nhöõng suy tö veà söï kieän con ngöôøi ñi tìm, hieåu, gaëp Thöôïng Ñeá vaø tu luyeän ñeå thaønh Thaùnh (töùc giaùc ngoä, ñöôïc giaûi thoaùt khoûi traàm luaân khoå haûi). Ñieåm thöù hai, ñoù laø phöông theá ñi tìm, phöông caùch caûm nghieäm, loái gaëp gôõ Thöôïng Ñeá cuõng nhö phöông caùch tu luyeän khoâng theå ñoàng nhaát. Nhöõng phöông caùch naøy chæ coù theå thaáy trong theá sinh, vaên hoùa, loái soáng... cuûa moãi daân toäc, xaõ hoäi, maø moãi loái soáng ñeàu khaùc bieät. Ñieåm thöù ba, ñoù laø ñeå coù moät neàn thaàn hoïc coù tính chaát khoa hoïc nghieâm tuùc, chuùng ta phaûi tìm, vaïch vaø xaùc ñònh ra loái nhìn, caùch hieåu, caûm nghieäm tính... chung nôi moãi daân toäc: caùi maø chuùng toâi töøng goïi laø coäng caûm, coäng tính, coäng ngoân vaø coäng thoâng. Chæ khi tìm ra ñöôïc nhöõng ñaëc tính chung naøy, chuùng ta môùi coù theå xaùc quyeát maø khoâng sôï sai laàm veà söï vieäc ngöôøi Vieät nghó theá naøy, caûm nghieäm theá noï, bieåu taû theá kia, vaân vaân, veà Thöôïng Ñeá.
Töø nhöõng nguyeân lyù treân, chuùng toâi ñaõ ñi tìm kieám nhöõng ñaëc tính chung, nhöõng phöông theá chung nôi ngöôøi Vieät khi hoï suy tö, caûm nghieäm, tìm hieåu, vaø soáng vôùi theá giôùi Thaàn linh (thôø Thaàn, kính Thaùnh, toân kính toå tieân). Nhöõng ñaëc tính nhö maãu tính, töông tính, sieâu vieät tính, hieän thöïc tính, coäng tính cuõng nhö loái soáng döïa treân ñaïo nghóa, kyû luaät (tu thaân)... caáu thaønh moät neàn trieát hoïc Vieät laøm neàn taûng giuùp chuùng ta suy tö veà Thaàn hoïc Vieät. Nhöõng phöông theá nhö taâm thoâng, hieäp thoâng, tu thaân, tu taâm, tích ñöùc maø chuùng ta thaáy nôi ngöôøi Vieät vaø nôi caùc toân giaùo ngöôøi Vieät theo cuõng coù theå laø nhöõng phöông theá chính yeáu trong coâng vieäc xaây döïng neàn thaàn hoïc Vieät vaäy.
Thuïy Sôn Traàn Vaên Ñoaøn
Vieän Trieát Hoïc vaø Toân Giaùo Vieät Nam, Washington, D. C. 2001.