Nhöõng Suy Tö Thaàn Hoïc Vieät Nam

Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn, Taiwan National University

Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia

Chöông V

Saùt Nhaäp - Hoäi Nhaäp

Baûn Caùch Hoùa

1. Daãn Nhaäp

1.1. Euntes Docete Omnes Gentes

Khoâng ai laï gì caâu noùi maø caùc nhaø truyeàn giaùo thöôøng nhaéc ñi nhaéc laïi, maø (thaùnh) Boä Truyeàn Giaùo ñöa leân haøng chaâm ngoân, maø ngöôøi AÂu chaâu laáy laøm nguyeân lyù ñeå “khai phaù” söï “ngu doát” cuûa nhöõng nöôùc nhöôïc tieåu “man daõ”: “Caùc con haõy ñi giaûng daäy cho muoân daân.” Theo huaán ñaïo cuûa Giaùo hoäi La Maõ, ñaây khoâng phaûi laø chaâm ngoân thoâng thöôøng, nhöng laø moät söù meänh do chính ñöùc Kitoâ ñoøi hoûi caùc moân ñeä ngaøi phaûi thi haønh khi ngaøi phaùi caùc oâng ñi rao truyeàn Tin möøng.

Theá nhöng, coù phaûi chính ñöùc Kitoâ ñaõ nghó nhö theá khoâng? Hay laø ngaøi chæ muoán noùi “caùc con haõy ñi laøm chöùng nhaân,” ban hoøa bình cho moïi ngöôøi thieän chí, ñi “tuyeân xöng tin möøng” vaø “coâng boá nöôùc Chuùa,” “laøm saùng danh Chuùa” vaø “thöù tha hoï” (röûa toäi) nhö thaáy trong nhieàu ñoaïn cuûa Taân Öôùc? Nôi ñaây chuùng toâi xin ñöôïc mieãn baøn tôùi tính chaát trung thöïc cuûa loái chuyeån nghóa vaên baûn maø caùc nhaø truyeàn giaùo, hay haøng giaùo só thöôøng aùp duïng, maëc duø loái giaûi thích quyeàn uy naøy ñaõ bò caùc chuyeân gia Thaùnh Kinh vaø nhieàu thaàn hoïc gia nghi vaán hay thaùch ñoá. Quan troïng nhaát, ñoù laø vieäc thaùnh Coâng Ñoàng Vatican II ñaõ giaûi thích ñoaïn naøy khoâng theo nghóa giaûng daäy, song rao truyeàn tin möøng. Luaän vaên cuûa chuùng toâi taäp trung vaøo loái suy tö vaø thaùi ñoä cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo, vaø ñaët laïi caâu hoûi laø moät thaùi ñoä nhö vaäy, moät loái suy tö nhö theá coù theå taïo ra moät neàn thaàn hoïc hoäi nhaäp, hay baûn vò, hoaëc baûn caùch hay khoâng? Vaø ngay caû vaøo ngaøy hoâm nay, chuùng ta ñaõ hoäi nhaäp chöa? Hay ngay caû khi ñaõ hoäi nhaäp, chuùng ta vaãn coøn bò caùi boùng ma cuûa taâm thöùc “truyeàn giaùo, giaûng daäy” aùm aûnh? Töø moät suy tö nhö theá, chuùng toâi ñi theâm moät böôùc phaûn tænh veà chính neàn thaàn hoïc baûn vò ñöông manh nha vaø phaùt trieån taïi AÙ chaâu. Trong baøi naøy chuùng toâi ñaëc bieät chuù yù tôùi thaàn hoïc baûn vò Vieät ñöôïc caùc nhaø thaàn hoïc Vieät, ñaëc bieät hai nhaø thaàn hoïc Phan Ñình Cho vaø Vuõ Kim Chính, ñöông phaùt ñoäng maø chuùng toâi thaáy raát khích leä neáu so vôùi nhöõng noã löïc cuûa caùc ñoàng nghieäp taïi Trung Hoa, hay cuûa thaàn hoïc gia AÙ chaâu taïi AÂu Myõ.

1.2. Giaûng Daïy hay Ñoàng Hoùa?

Chuùng ta bieát, qua lòch söû truyeàn giaùo taïi khaép treân theá giôùi, taïi nhöõng nöôùc nhöôïc tieåu nhö Trung, Nam Myõ, taïi AÙ chaâu vaø nhaát laø taïi Phi chaâu, ñeàu ghi laïi nhöõng söï kieän, nhöõng bi kòch maø Giaùo hoäi phaûi coâng khai thuù nhaän ñaõ tröïc tieáp hay giaùn tieáp goùp tay vaøo. Söï can ñaûm cuûa Giaùo hoäi ngaøy nay, qua Giaùo chuû Gioan-Phaoloâ II, khi thoáng hoái, vaø xin moïi ngöôøi tha thöù nhöõng loãi laàm naøy, ñaõ tröïc tieáp coâng nhaän söï kieän laø chính saùch vaø phöông phaùp truyeàn giaùo trong nhöõng theá kyû tröôùc ñaõ vaáp vaøo raát nhieàu sai laïc. Thaûm kòch caùc neàn vaên hoùa nguyeân sô bò tieâu dieät; bi haøi kòch veà nhaân caùch cuûa con ngöôøi bò chaø ñaïp, vaø nhaân phaåm bò boùp meùo ñaõ khoâng theå bò haøo quang cuûa truyeàn giaùo laøm môø nhaït. Söï kieän baét ngöôøi “theo ñaïo” phaûi töø choái caùi “ñaïo soáng” voán coù cuûa hoï, ñeå theo moät caùch “voâ yù thöùc” moät loái soáng môùi, hoaøn toaøn xa laï vôùi hoï, ñaõ khoâng theå bieän chöùng cho muïc ñích cao thöôïng cuûa “giaùo hoùa.” Ngaøy nay, Giaùo hoäi ñaõ nhaän ra raèng, söï kieän “eùp buoäc moät caùch raát ö thaùnh thieän” tín höõu phaûi chaáp nhaän moät ngoân ngöõ maø khoâng ai hieåu, vaø nhaát laø phaûi töï “ngoaïi lai” ngay trong chính doøng soáng daân toäc cuûa hoï, laø moät baèng chöùng phaûn tin möøng cuûa ñöùc Kitoâ. Giaùo chuû Gioan-Phaoloâ II ñaõ duõng caûm gay gaét pheâ phaùn taát caû moïi cheá ñoä, chuû nghóa, hay chính quyeàn naøo, bao goàm caû chính Giaùo hoäi La Maõ, gaây ra nhöõng thaûm traïng treân. Ñoù chính laø thaûm traïng “voâ thöùc,” “dò hoùa,” hay vong thaân. Nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc qua, chính Giaùo chuû Gioan-Phaoloâ II ñaõ coâng khai nhaän caùi loãi laàm cuûa quaù khöù, vaø xin moïi ngöôøi tha thöù.

Vaäy thì, khoâng phaûi söù meänh rao giaûng tin möøng, song chính thaùi ñoä cuûa nhöõng nhaø truyeàn giaùo, cuûa chính saùch truyeàn giaùo, vaø nhaát laø cuûa loái suy tö “ñoäc vò,” “ñoäc toân,” töï cho mình moät söù vuï cao quyù, töï toân mình leân haøng chaân lyù, töï phong mình caùi quyeàn ban phaùt aân hueä cuûa Thöôïng Ñeá, vaø töï chieám ñoaït nghóa vuï cuûa chính Thöôïng Ñeá... môùi laø nguyeân do gaây ra nhöõng thaûm kòch maø Giaùo hoäi ngaøy nay phaûi khieâm toán, coâng khai caùo mình “mea culpa, mea maxima culpa!” (Loãi taïi toâi, loãi taïi toâi moïi ñaøng).

1.3. Meï vaø Thaày hay Chuû vaø Noâ

Trôû laïi thaùi ñoä, loái suy tö cuõng nhö taâm thöùc cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo. Khi hoï ñöôïc daäy laø hoï naém ñöôïc chaân lyù; hoï laø ngöôøi “khaâm sai ñaïi thaàn,” coù toaøn quyeàn “tieàn traûm haäu taáu;” Hoï “tha ai, ngöôøi ñoù ñöôïc tha, maø keát aùn ai, ngöôøi ñoù bò keát aùn.” Hoï ban phaùt aân laønh; hoï chính laø “söï thaät.” Theo moät truyeàn thoáng nhö vaäy, leõ taát nhieân laø, truyeàn giaùo chính laø moät “söù meänh cao quyù” ñi “giaûng daäy,” “khai hoùa” vaø ban phaùt aân hueä cho caùc daân toäc coøn “ñöông soáng trong toái taêm, sa ñoïa.”

Chuùng ta khoâng roõ moät taâm thöùc nhö vaäy baét ñaàu coù töø khi naøo? Nhöng coù moät ñieàu chaéc chaén, ñoù laø caùc ngöôøi ñöôïc Chuùa choïn khoâng ai daùm nghó nhö theá. Ñoái vôùi thaùnh Phaoloâ, ñaây laø moät söù meänh ñau khoå laøm chöùng nhaân cho söï thaät vôùi vieãn töôïng cuûa baùch haïi, cuûa tuûi nhuïc. Ñoái vôùi thaùnh Pheâroâ, söï vieäc oâng töøng choái Chuùa, maø coøn troán caû söù meänh cuûa ngöôøi ñaïi dieän cuûa Ngaøi, noùi leân coâng vieäc rao giaûng tin möøng caû laø moät gian chuaân ñaày thaùch ñoá vaø ñau khoå. Caùc vò thöøa sai vaøo nhöõng theá kyû ñaàu bieát raèng “vì danh Chuùa Kitoâ” maø hoï phaûi cöïc hình. Caùc thaùnh Töû ñaïo Vieät Nam caøng thaáu hieåu raèng, cuõng vì muoán “theo chaân Chuùa” maø hoï choïn caùi cheát “tuûi nhuïc.” Töø moät söï xaùc tín vaøo danh Kitoâ, caùc thöøa sai ñi rao giaûng trong lo aâu, vôùi taâm tình khieâm nhöôïng, vaø vôùi thaùi ñoä cuûa nhöõng ngöôøi anh em trong gia ñình cuûa Chuùa. Töø moät yù thöùc maïnh meõ veà söù vuï “laøm toâi tôù,” maø caùc ngaøi ñaõ soáng chui soáng luûi trong caùc hang moä ñaïo, trong röøng ruù, trong nguïc tuø.

Vaäy thì, moät taâm thöùc “chieán thaéng khaûi hoaøn” (triumphalism) coù leõ chæ xuaát hieän töø khi maø moät ngöôøi “ngoaïi ñaïo” vaø “voâ luaân” nhö hoaøng ñeá Constantinus khaùm phaù ra raèng oâng coù theå ñaùnh baïi ñòch thuø vôùi daáu hieäu Thaùnh giaù. Noùi caùch khaùc, khi baïo hoaøng naøy khaùm phaù ra coâng cuï tính cuûa toân giaùo. Vaäy thì, chæ töø khi ngöôøi da traéng, ñaëc bieät caùc ñeá quoác Anh, Phaùp, Taây ban nha, Boà ñaøo nha baét ñaàu thoáng trò caùc daân “nhöôïc tieåu” vôùi baïo löïc vaø voâ luaân, hoï môùi baét ñaàu nhieãm phaûi caùi taâm thöùc töï cao töï ñaïi coi ngöôøi baèng nöûa con maét. Chính vì vaäy maø chuùng ta coù theå caû quyeát laø, taâm thöùc “hieån trò,” “thoáng trò,” “daïy doã” muoân daân, khoâng phaùt xuaát töø Kitoâ giaùo, song laø con ñeû cuûa baïo löïc chính trò, kinh teá vaø nhaát laø quaân söï cuûa ñeá quoác thöïc daân. Moät taâm thöùc nhö vaäy ñi ngöôïc haún laïi vôùi yeáu tính cuûa Kitoâ giaùo, hoaøn toaøn choáng laïi tinh thaàn cuûa ñöùc Kitoâ.

Khoâng caàn phaûi noùi, taâm thöùc “chieán thaéng” (triumphalism) chæ xuaát hieän sau thôøi Hoaøng ñeá Constantine, vaø nhaát laø vaøo thôøi trung coå khi maø thaàn quyeàn vaø vöông quyeàn ñeàu bò taäp trung trong tay moät ngöôøi (giaùo chuû kieâm hoaøng ñeá, töùc Giaùo hoaøng). Chæ töø ñaây chuùng ta môùi thaáy nhöõng loái giaûi thích “nöôùc Chuùa” nhö laø vöông quoác, ñöùc Kitoâ nhö laø moät hoaøng ñeá (Christus imperator), vaø ngöôøi ñaïi dieän cuûa ngaøi coù moät quyeàn haønh tuyeät ñoái caû treân trôøi laãn döôùi theá bôûi vì “con tha cho ai, ngöôøi ñoù ñöôïc tha, maø con phaït ai thì ngöôøi ñoù bò phaït.” Khoâng caàn phaûi giaûi thích theâm, chính taâm thöùc chieán thaéng naøy bieán Giaùo chuû thaønh Giaùo hoaøng, vôùi moät quyeàn voâ ngoä maø ngay caû thaùnh Pheâroâ, vò Giaùo chuû tieân khôûi cuõng khoâng daùm nghó tôùi. Cuõng chính vì töï cho mình quyeàn tuyeät ñoái baát khaû xaâm phaïm (maø chính ñöùc Kitoâ ñaõ töø choái, khi Ngaøi khuyeán caùo Pheâroâ khoâng neân duøng baïo löïc ñeå baûo veä Ngaøi), maø nhöõng ngöôøi töï toân mình laø alter Christus ñaõ khoâng coøn nhaän ra tính chaát khaû ngoä, khaû khuyeát cuûa mình nöõa.

Chuùng ta töøng bieát, thaùnh Phaoloâ ñöôïc sai ñi ñeå loan truyeàn tin möøng cho nhöõng ngöôøi khoâng phaûi laø Do Thaùi. Thaùnh Pheâroâ sang taän La Maõ loan baùo lôøi Chuùa (tröôùc heát cho nhöõng ngöôøi ñoàng höông, vaø sau ñoù cho chính ñeá quoác). Ñeå hoaøn thaønh söù vuï, caùc ngaøi ñaõ baét ñaàu hoïc hoûi töø chính nhöõng ngöôøi maø caùc ngaøi muoán coâng boá söù ñieäp cho. Caùc ngaøi hoïc tieáng cuûa hoï, hoïc vaên hoùa cuûa hoï. Do ñoù, chuùng ta coù theå quaû quyeát raèng, chaéc haún laø caùc ngaøi khoâng duøng tieáng Do Thaùi; caøng khoâng theå laáy vaên hoùa cuûa nöôùc nhöôïc tieåu “leân maët daïy” ngöôøi Hy Laïp vaø La Maõ. Noùi caùch chung, chuùng ta coù theå xaùc quyeát laø töø thaùi ñoä, ñeán taâm thöùc, töø ngoân ngöõ ñeán loái soáng, caùc thöøa sai tieân khôûi khaùc haún, vaø ñoâi khi hoaøn toaøn ngöôïc laïi vôùi thaùi ñoä, taâm thöùc, loái soáng vaø ngoân ngöõ cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo vaøo nhöõng theá kyû 18, 19 vaø vaøo ñaàu theá kyû 20. Vaäy thì baây giôø chuùng ta môùi hieåu ñöôïc taïi sao nieàm tin Kitoâ khoâng theå moïc reã saâu vaøo trong loøng nhöõng daân toäc “ñöôïc truyeàn ñaïo,” nhaát laø khi loái truyeàn ñaïo naøy gaén lieàn vôùi nhöõng yeáu toá phi toân giaùo, khi maø caùc nhaø truyeàn giaùo “cöôõng baùch” (moät caùch giaùn tieáp) daân baûn xöù phaûi “töø boû ma quyû.” Maø ma quyû naøy khoâng phaûi ai hôn laø chính toå tieân cuûa hoï; maø caùi toäi “nguyeân thuûy” cuûa hoï laø khoâng ñöôïc laõnh nhaän bí tích röûa toäi, vaø khoâng heà bieát Giaùo hoäi, maø ngoaøi Giaùo hoäi thì khoâng coù cöùu ñoä: “extra ecclesiam nulla salus.” Noùi chung, loái truyeàn giaùo döïa theo nguyeân lyù thoáng trò, vaø aùp duïng chieán thuaät saùt nhaäp, cuõng nhö chieán löôïc taùch tín höõu ra khoûi chính caùi nguoàn maïch, lòch söû, vaên hoùa, töùc caùi theá giôùi soáng cuûa hoï.

2. Saùt Nhaäp

Principium dominationis

“Laøm sao coù theå baét nhöõng ngöôøi khoâng phaûi laø Do thaùi soáng nhö ngöôøi Do thaùi?”

Khi so saùnh giöõa hai thaùi ñoä cuûa nhöõng vò thöøa sai tieân khôûi, vaø caùc nhaø truyeàøn giaùo thôøi môùi, chuùng ta thaáy caû laø moät söï traùi ngöôïc. Neáu thaùnh Phaoloâ chuû tröông “soáng, nghó, vaø noùi” nhö ngöôøi baûn xöù (Hy Laïp), thì caùc nhaø truyeàn giaùo baét daân baûn xöù phaûi “soáng, noùi vaø nghó” nhö caùc nhaø truyeàn giaùo.

Neáu thaùnh Pheâroâ luoân khieâm nhöôïng, hoïc hoûi töø caùc ngöôøi khaùc, thì caùc nhaø truyeàn giaùo cuûa chuùng ta chæ bieát “daïy” chöù khoâng bieát “hoïc.” Hoï daïy nhöõng caùi maø hoï ñaõ hoïc töø chuûng vieän maëc duø nhöõng caùi hoïc cuûa hoï ñaõ loãi thôøi, vaø voâ “tích söï,” neáu khoâng daùm noùi laø voâ giaù trò.

Neáu caùc vò thöøa sai tieân khôûi nhö thaùnh Phaoloâ, vaø caùc toâng ñoà khaùc (nhö thaùnh Toâma sang truyeàn giaùo taän AÁn Ñoä, thaùnh Gioan vuøng Tieåu AÙ, vaân vaân) ñaõ phaûi coá gaéng hoïc ngoân ngöõ baûn xöù, thì coù moät soá nhaø truyeàn giaùo ôû Vieät Nam caû ñôøi cuõng khoâng noùi ñöôïc tieáng Vieät, nhöng vaãn laø chuû chaên (Giaùm muïc), chaên nuoâi moät ñaøn “chieân” ngoan ñaïo theo ñuùng nghóa cuûa moät “ñaøn chieân ngoan ngoaõn, hieàn laønh, bieát vaâng lôøi.”

Neáu caùc vò thöøa sai nhö (thaùnh) Phanxicoâ Xavieâ, Matteo Ricci, Roberto de Nobili, Michaele Ruggieri, Alexandre de Rhodes ñaõ coá gaéng hoïc hoûi vaên hoùa cuûa daân baûn xöù, vaø bieát kính troïng caùc neàn vaên hoùa naøy theo ñuùng caâu “nhaäp gia tuøy tuïc, nhaäp giang tuøy khuùc,” thì raát nhieàu nhaø truyeàn giaùo veà sau khoâng theøm ñeå yù, bôûi vì hoï cho chuùng ta laø man di moïi rôï.

Moät thaùi ñoä nhö theá khoâng theå naøo giuùp hoï nhaän ra ñöôïc giaù trò cuûa vaên hoùa cuûa caùc daân toäc khaùc ngoaøi hoï. Theá neân, ñoái vôùi hoï, söù maïng cuûa hoï laø “giaûng daäy.” Maø giaûng daäy coù nghóa laø baét daân baûn xöù phaûi nghe, theo, vaø tuøng phuïc loái soáng, caùch suy tö, vaø caû ngoân ngöõ cuûa hoï. Noùi moät caùch xaùc thöïc hôn, trong ñaàu oùc cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo, söï vieäc chaáp nhaän vaên hoùa baûn xöù caû laø moät chuyeän phi lyù; vaø vieäc rao truyeàn tin möøng theo maïch nguoàn vaên hoùa cuûa moãi saéc daân laø moät haønh vi laïc ñaïo, neáu khoâng noùi laø töï haï giaù mình xuoáng, bieán thaønh voâ ñaïo.

2.1. Saùt Nhaäp

Chính vì ñöôïc daäy nhö vaäy ngay töø trong chuûng vieän tröôùc khi sang truyeàn giaùo, caùc nhaø truyeàn giaùo xaùc tín boån phaän cuûa hoï chính laø giaûng daïy, khai hoùa nhöõng keû “man di moïi rôï.” Hoï mang moät söù vuï cao caû “ñem aùnh saùng” cho muoân daân; hoï hoaøi baõo taïo ra lòch söû môùi khoâi phuïc ñôøi soáng cho nhöõng ngöôøi coù dieãm phuùc ñöôïc hoï khai hoùa. Theá neân, caâu hoûi maø hoï quan taâm khoâng phaûi laø toân troïng nhaân quyeàn, song laøm theá naøo ñeå cho nhöõng keû “coøn ñöông trong voøng taêm toái” nhaän ra caùi ñaïo cuûa hoï. Phöông tieän bieän minh cho muïc ñích.

Coâng vieäc khai hoùa baét ñaàu vôùi chöông trình laøm cho ngöôøi baûn xöù nhaän ra toäi loãi, söï ngu meâ, laïc ñaïo, roái ñaïo, voâ ñaïo cuûa hoï. Chæ sau ñoù caùc nhaø truyeàn giaùo môùi daäy hoï chaân lyù cuûa ñaïo Kitoâ, vôùi nhöõng ñaïo lyù cao sieâu, vôùi nhöõng maàu nhieäm maø ngay caùc nhaø truyeàn giaùo cuõng khoâng thaáu hieåu, vaø keát thuùc vôùi vieäc chaáp nhaän hoï “vaøo ñaïo” vôùi bí tích “röûa toäi.” Nhöõng ngöôøi naøy ñöôïc röûa toäi thaønh ngöôøi “coù ñaïo,” trong khi taát caû nhöõng ngöôøi thieáu may maén ñeàu “ngoaïi ñaïo” caû. Noùi moät caùch khaùc, ñeå coù theå ñaït ñöôïc muïc tieâu treân, hoï phaûi chöùng minh laø taát caû truyeàn thoáng cuûa daân baûn xöù ñeàu sai laàm; hoï phaûi laøm daân baûn xöù nhaän ra tính chaát meâ tín dò ñoan, tai haïi cuûa caùc taäp tuïc cuõng nhö loái soáng cuûa mình. Toùm laïi, chieán löôïc goïng keàm (pincer movement) cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo bao goàm moät beân phaù huûy “thaønh luõy” töùc neàn vaên hoùa vaø truyeàn thoáng cuûa ngöôøi baûn xöù, vaø moät beân khaùc, “daäy doã” hoï ñaïo lyù vónh haèng cuûa Thieân Chuùa. Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi xin ñaëc bieät baøn tôùi phöông theá caùc vò truyeàøn giaùo aùp duïng ñeå “goäi saïch” caùc “veát nhô” cuûa ngöôøi baûn söù “voâ ñaïo” hay “laïc ñaïo,” töùc phaàn thöù nhaát cuûa chieán löôïc goïng keàm treân.

2.2. Phaù Boû Vaên Hoùa

“Toäi loãi” cuûa ngöôøi baûn xöù chính laø caùi noâi maø hoï sinh ra, soáng vaø tröôûng thaønh. Toäi “nguyeân toå” cuûa hoï laø chính söï “soáng trong u meâ” do toå tieân truyeàn laïi. Nhöõng “loãi laàm” cuûa hoï chính laø nhöõng truyeàn thoáng vaên hoùa nhö thôø kính toå tieân, cuùng baùi anh huøng, hay teá thieân, teá ñòa... Noùi toùm laïi, “toäi loãi” cuûa hoï chính laø theá sinh cuûa hoï, vaên hoùa cuûa hoï vaø truyeàn thoáng cuûa hoï.

Leõ taát nhieân, khoâng ai coù theå phaù huûy ñöôïc theá sinh, song laïi coù theå huûy dieät ñöôïc truyeàn thoáng vaø vaên hoùa. Caùc nhaø truyeàn giaùo hoaøn toaøn yù thöùc ñöôïc ñieåm naøy, neân ñieàu maø hoï ñaõ laøm, ñoù laø laøm theá naøo coù theå bieán hoùa vaên hoùa, caét ñöùt truyeàn thoáng vaø sau cuøng, bieán ñoåi taâm thöùc cuûa giaùo daân (bieán hoï thaønh moät nhoùm ngöôøi hoaøn toaøn laïc loõng trong chính loøng daân toäc).

Ñeå coù theå ñaït ñöôïc muïc ñích treân, nhaø truyeàn giaùo aùp duïng moät chöông trình “truyeàn giaùo” nhö sau:

- Thöù nhaát, nhaø truyeàn giaùo chöùng minh caùc taäp tuïc toân giaùo, nghi leã toân giaùo vaø caùch toå chöùc toân giaùo cuûa ngöôøi baûn xöù laø “meâ tín,” “dò ñoan,” “bòp bôïm,” phi lyù,” vaø “voâ tích söï.”

- Thöù tôùi, hoï ñi theâm moät böôùc, pheâ bình cho raèng neàn trieát hoïc ñoâng phöông phaûn lyù trí, thieáu luaän cöù, thieáu khoa hoïc. Hay noùi moät caùch taùo baïo hôn, ñoâng phöông khoâng coù trieát hoïc, caøng chaúng coù khoa hoïc, ñöøng noùi chi ñeán ñaïo vónh haèng.

- Thöù ba, cho raèng neáu ñoâng phöông coù trieát hoïc, khoa hoïc vaø toân giaùo, thì chuùng cuõng chæ laø nhöõng kieán thöùc thoâ thieån, thieáu heä thoáng, khoâng coù neàn taûng khoa hoïc neân ñaõ bò neàn vaên hoùa Kitoâ giaùo vöôït raát xa.

- Thöù tö, hoï thieát laäp caùc tröôøng hoïc ñeå “daäy doã” ngöôøi baûn xöù giuùp hoï nhaän ra caùc “toäi loãi xöa.” Hoï ñaøo taïo moät haøng giaùo só ñòa phöông vôùi moät voán lieáng cuûa moät giaùo lyù vieân, vôùi moät khaû naêng bieát ñoïc tieáng La tinh ñeå coù theå thi haønh caùc nghi thöùc, bí tích vaø muïc vuï, vaø moät voán lieáng tieáng Phaùp (Anh, Boà) thoâ sô ñeå nghe leänh cuûa hoï.

- Thöù naêm, hoï thöôøng ñaùnh laän con ñen, ñoàng hoùa khoa hoïc (vaên minh) vôùi Kitoâ giaùo, trong khi phaûn khoa hoïc (man daõ) vôùi caùc neàn toân giaùo khaùc. Nhöõng neàn toân giaùo ñoâng phöông chæ laø meâ tín, dò ñoan, löøa bòp...

Chuùng ta khoâng laáy laøm laï gì khi nhaø truyeàn giaùo “ñeå taâm nghieân cöùu” taäp tuïc, nghi leã, toân giaùo cuõng nhö nhöõng kieán thöùc cuûa ngöôøi baûn xöù. Song, muïc ñích cuûa hoï khoâng phaûi ñeå hieåu bieát, hay khaùm phaù ra nhöõng caùi hay laï; caøng khoâng phaûi ñeå toân troïng ngöôøi baûn xöù. Qua nhöõng “nghieân cöùu khoa hoïc,” hoï thöïc chöùng (justify) söï cao sang cuûa vaên hoùa AÂu taây; hoï bieän chöùng caùi lyù vaø yù heä cuûa hoï; vaø hoï chöùùng minh ñöôïc “söï ngu doát,” “meâ tín dò ñoan,” “nguy hieåm,” “baäy baï,” “voâ luaân,” vaân vaân, cuûa neàn vaên hoùa baûn xöù. Noùi coù saùch, maùch coù chöùng chæ laø moät thuû ñoaïn che giaáu yù ñoà, vaø thöïc chöùng caùi töï cao cuûa hoï, maëc duø saùch do hoï töï vieát, vaø chöùng do hoï töï bieán cheá.

Coù leõ, nhöõng ngöôøi tín höõu nhö chuùng ta seõ hoûi ngöôïc laïi: neáu söï thöïc laø caùc nhaø truyeàn giaùo aùp duïng moät chính saùch nhö theá, taïi sao laïi coù raát nhieàu ngöôøi “theo ñaïo” vaøo nhöõng theá kyû ñaàu; vaø taïi sao cuõng coù khoâng ít trí thöùc theo ñaïo? Vaø quan troïng hôn, laøm sao coù theå giaûi thích ñöôïc söï kieän cao caû, ñöùc tin vöõng maïnh cuûa caùc thaùnh töû ñaïo?

Nôi ñaây, chuùng toâi khoâng coù giôø ñi saâu ñeå ñöa ra moät caâu traû lôøi thoûa ñaùng cho caâu hoûi treân. Tuy nhieân, nhaân tieän caàn phaûi thanh minh moät soá ñieåm giuùp laøm vaán ñeà saùng toû hôn. Thöù nhaát, nhö chuùng toâi ñaõ coá yù aùp duïng hai danh töø khaùc nhau ñeå noùi leân söï khaùc bieät giöõa coâng vieäc rao giaûng Tin möøng, vaø coâng vieäc truyeàn giaùo. Theá neân khi noùi veà caùc nhaø truyeàn giaùo, chuùng toâi ñaëc bieät noùi tôùi nhieàu vò sang truyeàn giaùo taïi AÙ, hay taïi nöôùc ta vaøo cuoái theá kyû 19 vaø ñaàu theá kyû 20. Trong khi baøn veà tinh thaàn rao truyeàn Tin möøng, chuùng toâi duøng chöõ thöøa sai (ngöôøi ñöôïc sai ñi), ñeå noùi leân tinh thaàn cuûa Kitoâ giaùo. Thöù tôùi, ñieåm maø chuùng toâi muoán nhaán maïnh laø khoâng phaûi taát caû caùc nhaø truyeàn giaùo ñeàu theo, hay aùp duïng chính saùch phaù huûy vaên hoùa. Ngöôïc laïi, taïi Trung Hoa chuùng ta ñaõ thaáy khaù nhieàu thöøa sai hoïc hoûi, toân troïng vaø duøng neàn vaên hoùa Hoa ñeå giaûi thích Kitoâ giaùo. Taïi AÁn Ñoä, cuõng coù moät phong traøo ñaøo saâu vaøo caùc neàn trieát hoïc AÁn. Taïi Nhaät, nhaát laø sau thôøi thaùnh Phanxicoâ Xavieâ, caùc vò thöøa sai cuõng ñaõ thöïc taâm hoïc hoûi taäp tuïc, ñaïo lyù cuûa Nhaät. Hoï khoâng coù nhöõng thaùi ñoä khinh thò nhö chuùng ta thaáy nôi moät soá nhaø truyeàn giaùo taïi Vieät Nam vaøo ñaàu theá kyû 20. Ngay taïi Vieät Nam, söï coá gaéng cuûa nhöõng thöøa sai nhö giaùo syõ Ñaéc Loä, söï ñoùng goùp cuûa tín höõu nho gia ñaõ laø moät trong nhöõng yeáu toá giaûi thích söï töông ñoái thaønh coâng cuûa vieäc rao giaûng Tin möøng. Thöù ba, caùc nhaø truyeàn giaùo töông ñoái thaønh coâng nôi giôùi noâng daân ngheøo khoå, ñöông bò aùp böùc vaø luoân ôû trong moät tình traïng gaàn nhö tuyeät voïng neân “vôù ñaâu baùm ñoù.” Leõ dó nhieân, ñaây chæ laø böôùc ñaàu. Bôûi vì Thieân Chuùa laøm vieäc qua moïi daáu chæ; bieán ñoåi taâm thöùc cuûa nhöõng con ngöôøi chaát phaùc thaønh nhöõng lieät syõ, lyù töôûng. Theo chuùng toâi, chính do söï taùc ñoäng cuûa Thaùnh Linh ñaõ bieán ñoåi nhöõng ngöôøi nhaäp ñaïo “vì mieáng côm manh aùo” thaønh nhöõng ngöôøi chieán syõ ñaày nhieät huyeát cuûa ñöùc Kitoâ, y heät nhö Thaùnh Linh ñaõ taùc ñoäng nôi caùc toâng ñoà, khieán nhöõng ngöôøi nhuùt nhaùt sôï seät thaønh nhöõng chieán só gan daï, can tröôøng; nhöõng ngöôøi doát naùt thaønh nhöõng nhaø thoâng thaùi; nhöõng ngöôøi tham quan tham vò thaønh nhöõng thaùnh nhaân töø boû moïi vinh hoa phuù quyù. Chính vì theá maø chuùng ta coù theå noùi, keát quaû nhö vaäy khoâng theå do “söï khoân ngoan” cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo bieát choïn löïa “nhöõng ngöôøi cuïc mòch doát naùt.” Bôûi neáu Giaùo hoäi chæ döïa vaøo moät loái tuyeån choïn theo tieâu chuaån nhö vaäy, thì Giaùo hoäi khoâng theå soáng coøn, ñöøøng noùi ñeán tieán boä. Nôi caùc thöøa sai, chuùng ta thaáy hoï rao giaûng Tin möøng cho moïi giôùi, khoâng phaân bieät giai caáp, vaø ngay cho caû caùc tu syõ cuûa caùc ñaïo khaùc, nhö tröôøng hôïp nôi caùc thöøa sai doøng Teân (Alexandre de Rhodes, Matteo Ricci, Roberto de Nobili, Michaele Ruggieri, vaân vaân). Sau nöõa, söï vieäc phaù huûy vaên hoùa nôi nhöõng ngöôøi chöa haún yù thöùc, hay ít yù thöùc veà taàm quan troïng cuûa vaên hoùa khoâng gaây neân aûnh höôûng naëng neà nhö thaáy nôi giôùi trí thöùc, hay nhöõng ngöôøi yù thöùc ñöôïc vaên hoùa cuûa hoï.

2.3. Thieân Chuùa chi Thaønh hay Phaùo Ñaøi

Chuùng ta trôû laïi vôùi chính saùch truyeàn giaùo, nhaát laø vaøo thôøi kyø Phaùp thuoäc, vaø vôùi haøo quang cuûa vaên minh Taây phöông. Sau giai ñoaïn “phaù ñoå” thaønh luõy vaên hoùa cuûa daân baûn xöù, caùc nhaø truyeàn giaùo baûo veä vaø phaùt trieån ñaïo cuûa hoï. Moät khi ñaõ coù moät soá “con chieân,” caùc nhaø truyeàn giaùo baét ñaàu thaønh laäp caùc “hoï ñaïo,” hay giaùo xöù. Moät soá vò coù leõ theo chieán löôïc “coâ laäp” nhöõng ngöôøi “coù ñaïo” baèng caùch taùch rôøi con chieân khoûi nhöõng ngöôøi “ngoaïi ñaïo.” Nhöõng “xöù ñaïo,” “hoï ñaïo” gioáng nhö nhöõng “bieät khu” (ghettos) hay “aáp chieán löôïc” ñöôïc thieát laäp, hoaøn toaøn tröïc thuoäc döôùi söï ñieàu haønh cuûa caùc cha xöù (caùc nhaø truyeàn giaùo), vôùi chieâu baøi baûo veä ñöùc tin.

Moät soá xöù ñaïo naøy ñöôïc thaønh laäp (coù leõ) nhôø vaøo söï “giuùp ñôõ” cuûa chính quyeàn thuoäc ñòa, hay cuûa quan laïi ngöôøi Phaùp hay nhaát laø quan chöùc Vieät theo Phaùp. Nhôø vaøo söï giuùp ñôõ naøy maø soá ít caùc nhaø truyeàn giaùo (Phaùp) ñöôïc höôûng nhieàu ñaëc quyeàn trong vieäc thieát laäp caùc hoï ñaïo, mua ñaát taäu ñai, xaây nhaø xaây cöûa. Coù vò quyeàn haønh coøn lôùn hôn caû caùc quan chöùc ñòa phöông. Chính vì theá maø giaùo daân ñöôïc che chôû. Song cuõng chính vì vaäy maø hoá xa caùch, vaø thuø haän giöõa ngöôøi ngoaïi giaùo vaø tín höõu gia taêng. Moät chính saùch nhö vaäy khoâng nhöõng laøm trí thöùc Coâng giaùo caûm thaáy mình nhö moät ngöôøi “ngoaïi lai” maø coøn laøm cho hoï bò “dò höông.” Heä thoáng giaùo duïc cuûa Giaùo hoäi cuõng raäp theo heä thoáng thuoäc ñòa. Khi maø caùc chuûng sinh (tieåu vaø ñaïi) ít khi (hay khoâng) ñöôïc hoïc veà ngoân ngöõ Vieät, lòch söû Vieät, vaân vaân, thì hoï laøm sao thaáu hieåu ñöôïc vaên hoùa cuûa mình. Khi maø haøng giaùo só ñöôïc daäy toân thôø Taây phöông vôùi caùi baõ vinh danh, phuù quyù “ñoã cuï, laøm coá, laøm cha;” vaø thöïc teá hôn “ñöôïc lôïi caû ñôøi naøy laãn ñôøi sau,” maø laïi “lôïi gaáp traêm gaáp möôøi,” “ñöôïc caû theá gian laãn thieân ñöôøng,” thì ai caàn bieát chi ñeán caùi khoå, noãi cöïc, moái ñau cuûa daân chuùng! Khi maø caùc tröôøng hoïc Coâng giaùo bieán thaønh nhöõng “loø” ñaøo taïo taàng lôùp “quyù toäc,” “phuù oâng,” hay “thoáng trò,” thì moät xaõ hoäi coâng baèng xaây treân neàn vaên minh Kitoâ giaùo chæ coøn thaáy treân saùch vôû vaø mieäng löôõi cuûa haøng tu só. Khoâng ngôø caâu thô “tu laø coõi phuùc, tình laø giaây oan” (Truyeän Kieàu, caâu 2658) bieán thaønh moät chaâm ngoân tuyeät vôøi cho haøng giaùo syõ baûn xöù. Neáu nhìn töø khía caïnh nhö vaäy thì chöông trình “truyeàn ñaïo” cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo Taây “quaû thöïc thaønh coâng!” Song neáu nhìn töø khía caïnh cuûa söù vuï thöøa sai, moät loái truyeàn giaùo nhö vaäy quaû thaät “ñaùng tieác.” Chuùng ta khoâng laáy laøm laï gì maø maëc duø vôùi moät con soá löôïng khaû quan caû veà giaùo daân laãn tu só; maëc duø vôùi nhöõng tröôøng hoïc ñoâng ñaûo... maø Giaùo hoäi Coâng giaùo Vieät Nam vaãn coøn coù caûm töôûng nhö nhöõng ngöôøi böôùc beân leà cuûa ñaát nöôùc, vaãn coøn soáng (moät caùch sai laàm) trong caùi maëc caûm töï cao vì laø “ñaïo Taây,” song laïi raát töï ti maëc caûm vôùi chính nhöõng “coá Taây.”

3. Gia Nhaäp (Hoäi Nhaäp Vaên Hoùa) vaø Hoäi Nhaäp (Baûn Vò Hoùa)

Principium participationis et integrationis

Trong nhöõng ñoaïn treân, chuùng toâi ñaõ phaân tích moät soá lyù do laøm cho coâng vieäc hoäi nhaäp, baûn vò hoùa bò giaùn ñoaïn, hay laïc ñöôøng. Maø lyù do chính, khoâng chi khaùc hôn laø chính taâm thöùc thoáng trò, vôùi nguyeân lyù ñoàng nhaát, vaø chieán löôïc phaù boû vaên hoùa ñòa phöông. Trong nhöõng phaàn sau, chuùng toâi xin baøn veà nhöõng khaû theå ñeå tieán ñeán moät coâng vieäc hoäi nhaäp, vaø nhaát laø ñeå coù theå ñaït tôùi ñöôïc moät neàn thaàn hoïc baûn vò. Cuøng moät luùc, chuùng toâi nhaän ñònh laø moät neàn thaàn hoïc xaây treân hoäi nhaäp vaên hoùa (inculturation) vaø baûn vò hoùa tuy laø nhöõng böôùc quan troïng, song khoâng phaûi vaø chöa theå laø giai ñoaïn cuoái cuøng cuûa neàn thaàn hoïc Vieät. Trong phaàn naøy, chuùng toâi xin trình baøy moät caùch vaén taét hai luaän ñieåm: ñieåm thöù nhaát veà yeáu tính cuõng nhö nhöõng ñaëc thuø cuûa hoäi nhaäp vaên hoùa vaø baûn vò hoùa; vaø luaän ñeà thöù hai veà nhöõng khoù khaên cuûa hai neàn thaàn hoïc treân.

3.1. Nguyeân lyù Gia nhaäp (Participio) cuûa Hoäi Nhaäp Vaên Hoùa

Thaàn hoïc hoäi nhaäp vaên hoùa do chính thaùnh Phaoloâ, nhaø thöøa sai tieân khôûi, töøng phaùt trieån. Neàn thaàn hoïc naøy ñöôïc thaùnh Augustin theo, vaø ñöôïc caùc giaùo syõ doøng Teân aùp duïng ñeå rao giaûng tin möøng taïi AÙ chaâu, Nam Myõ vaø khaép treân theá giôùi. Moät neàn thaàn hoïc hoäi nhaäp vaên hoùa coù nhöõng ñaëc ñieåm sau:

- Thöù nhaát, neàn thaàn hoïc naøy aùp duïng nguyeân lyù gia nhaäp (principle of participation). Hay noùi theo ngoân ngöõ Vieät, neàn thaàn hoïc naøy aùp duïng nguyeân taéc “nhaäp gia tuøy tuïc, nhaäp giang tuøy khuùc.”

- Thöù tôùi, phuông theá gia nhaäp cuûa neàn thaàn hoïc naøy theo moâ thöùc “maëc vaøo boä aùo” cuûa ngöôøi baûn xöù. Neàn thaàn hoïc hoäi nhaäp chuû tröông phaûi noùi ngoân ngöõ cuûa thoå daân, phaûi duøng chính nhöõng ngheä thuaät cuûa hoï ñeå bieåu taû taâm tình, nieàm tin, tö töôûng, vaø aùp duïng nghi leã ñòa phöông ñeå phuïng Thieân. Noùi moät caùch chung, hoäi nhaäp vaên hoùa ñoøi hoûi vò thöøa sai phaûi trôû thaønh nhö nguôøi baûn xöù, vôùi ñöùc tin cuûa mình, vaø khoâng mang caùi “toäi” cuûa ngöôøi baûn xöù theo ñuùng göông: ”Ñöùc Kitoâ trôû thaønh ngöôøi, nhö taát caû moïi con ngöôøi khaùc, tröø toäi loãi.”

- Tieáp theo, caùc thöøa sai chaáp nhaän leã nghóa, luaân thöôøng ñaïo lyù cuûa ngöôøi baûn xöù vaø duøng chuùng nhö nhöõng coâng cuï höõu ích ñeå coâng boá, giaûi thích cuõng nhö quaûng dieãn tin möøng. Nhö thaáy nôi Ricci vaø Nobili, caùc ngaøi ñaõ duøng hoaëc tö töôûng Nho giaùo hay AÁn giaùo, ngoân ngöõ vaên chöông kinh ñieån cuõng nhö loái suy tö cuûa ngöôøi trí thöùc Taàu (AÁn) ñeå vieát saùch rao giaûng vaø giaûi thích tin möøng.

Nhö chuùng toâi ñaõ xaùc ñònh öu ñieåm cuûa neàn thaàn hoïc hoäi nhaäp vaên hoùa, neân khoâng caàn phaûi laäp laïi nôi ñaây. Trong ñoaïn naøy, khi neâu ra nhöõng khoù khaên cuûa cuûa söï hoäi nhaäp, chuùng toâi khoâng coù yù phuû nhaän giaù trò cuûa noù. Ngöôïc laïi, muïc ñích chính vaãn laø qua söï hieåu bieát nhöõng ngaên trôû, chuùng ta coù theå traùnh ñöôïc nhöõng khuyeát ñieåm cuûa quaù khöù, ñeå tieán tôùi moät neàn thaàn hoïc hoäi nhaäp theo ñuùng nghóa, moät neàn thaàn hoïc maø chuùng toâi goïi laø thaàn hoïc baûn caùch.

Nhö chuùng ta deã daøng nhaän ra, neàn thaàn hoïc hoäi nhaäp vaên hoùa nhö treân gaëp raát nhieàu trôû ngaïi, neáu khoâng giaùm noùi khoù theå thöïc hieän, vì raát nhieàu lyù do. Söï xung ñoät veà yù heä, cuõng nhö nhöõng hieåu laàm tai haïi daãn tôùi vuï aùn nghi leã thôøi Khang Hy, roài vieäc caám ñaïo, cuõng nhö söï vieäc truïc xuaát caùc thöøa sai thôøi Dung Chính. Söï xung khaéc giöõa giôùi tu syõ Phaät giaùo vôùi caùc nhaø truyeàn giaùo, phaûn öùng baát lôïi cuûa nho gia cuõng nhö cuûa thaùi ñoä cuûa chính caùc nhaø truyeàn giaùo, taát caû ñeàu phaùt xuaát töø taâm thöùc baûn vò, töø söï ngoâ nhaän veà baûn chaát cuûa vaên hoùa, vaø töø söï hieåu bieát moät chieàu veà neàn ñaïo nghóa cuûa mình. Nhö ôû beân Trung Hoa, chuùng ta cuõng thaáy nhöõng phaûn öùng töông töï thôøi Töï Ñöùc, Minh Maïng, nôi giôùi nho hoïc Vieät (Phong Traøo Vaên Thaân), vaø nôi caùc nhaø truyeàn giaùo. Ñeå hieåu theâm veà lyù do cuûa söï xung ñoät treân, chuùng toâi xin ñöôïc ñöa ra moät vaøi nguyeân nhaân nhö sau:

Thöù nhaát, veà phía caùc nhaø truyeàn giaùo, hoï khoâng theå chaáp nhaän haï mình xuoáng ngang haøng vôùi moät neàn vaên hoùa thaáp keùm hôn vaên hoùa cuûa hoï. Hoï khoù maø coù theå toân troïng,ï caøng khoâng theå tuaân theo moät neàn ñaïo ñöùc, phong tuïc, hay luaät leä ñi ngöôïc vôùi ñöùc tin, vôùi neàn luaân lyù cuûa hoï. Hoï seõ khinh deå nghi leã cuûa ngöôøi baûn xöù cho laø “muùa roái,” “laøm kòch,” “thieáu thaønh taâm.” Vaø ngay khi neáu hoïc tieáng baûn xöù, hoï hoïc khoâng phaûi vì kính troïng, hay vì chaáp nhaän giaù trò, caùi hay, caùi ñeïp cuûa ngoân ngöõ, song muïc ñích chæ laáy ngoân ngöõ ñòa phöông ñeå giaûng daäy (bôûi leõ ngöôøi baûn xöù khoâng ñuû “thieân tö” ñeå hoïc ngoân ngöõ cuûa hoï.

Chính vì vaäy maø söï vieäc “khoaùc leân mình” caùi aùo cuûa ngöôøi baûn xöù chöa vaø khoâng theå noùi leân ñöôïc tinh thaàn hoäi nhaäp theo ñuùng nguyeân lyù “tham döï.” Chuùng ta chæ coù theå tham döï vaøo, neáu chuùng ta cuõng chæ laø moät phaàn (part) cuûa caùi xaõ hoäi naøo ñoù maø thoâi. Vaäy thì, ngay caû khi chaáp nhaän hoäi nhaäp, hoï vaãn chuû tröông laø laøm theá naøo ñeå daân ngoaïi coù theå tham döï vaøo caùi ñaïo cuûa hoï, chöù khoâng bao giôø nghó ngöôïc laïi, laøm theá naøo ñeå tham döï vaøo xaõ hoäi baûn xöù.

Moät loái hieåu nhö vaäy phaùt xuaát töø söï hieåu “treäch” veà baûn tính cuûa Giaùo hoäi. Caùc nhaø truyeàn giaùo nhìn ñaïo Chuùa nhö moät theá giôùi hoaøn toaøn naèm beân ngoaøi theá sinh cuûa con ngöôøi, gioáng nhö moät haønh tinh xa caùch, maø ñeå coù theå soáng treân ñoù, chuùng ta phaûi rôøi khoûi traùi ñaát. Töông töï, hoï coi Giaùo hoäi laø moät toå chöùc coù phaåm traät (hierarchy), ñaúng caáp, giai caáp treân döôùi roõ raøng. Do vaäy, Kitoâ höõu cuõng coù phaåm traät, y heät phaåm traät thaáy trong truyeàn thoáng Do Thaùi. Ngöôøi ngoaïi “trôû laïi” leõ ñöông nhieân ôû traät döôùi. Chính vì theá maø neáu ngöôøi baûn xöù ñöôïc tham döï, thì cuõng chæ laø moät loái tham döï cuûa baø cuï giaø nhaët mieáng baùnh vuïn rôi xuoáng gaàm baøn töøng daønh cho choù maø thoâi. Khoâng caàn phaûi noùi nôi ñaây, caùc nhaø truyeàn giaùo thôøi ñoù ñaõ hieåu sai. Hoï chöa nhaän ra Giaùo hoäi nhö laø moät nhieäm theå Kitoâ (corpus Christi) maø moãi con ngöôøi (khoâng phaân bieät chuûng toäc, maàu da, ngoân ngöõ, vaø caû toân giaùo theo hieán cheá Lumen Gentium) ñeàu laø nhöõng boä phaän (parts).

Moät söï hoäi nhaäp theo kieåu treân thöïc ra chæ laø moät chieán löôïc “ñi vôùi Buït maëc aùo caø sa, ñi vôùi ma maëc aùo giaáy.” Vaø do ñoù deã bò hieåu laàm. Giôùi trí thöùc Trung Hoa ñaõ maït saùt caùc thöøa sai cho hoï laø thieáu thaønh thaät. Maø thöïc vaäy, khi môùi baét ñaàu coâng vieäc truyeàn giaùo, Ricci ñaõ coi vieäc hoäi nhaäp vaên hoùa chæ laø moät chieán löôïc. Chính vì coi vieäc hoäi nhaäp chæ laø moät phöông tieän, hay moät chieán löôïc, maø Ricci ñaõ deã daøng chaáp nhaän Phaät giaùo vaøo luùc ñaàu. Vieäc linh muïc töøng caïo ñaàu, vaän aùo caø sa, giao höõu vôùi caùc sö saõi cuõng nhö vieäc ngaøi lieân ñôùi vôùi Nho gia ñeå pheâ bình Phaät giaùo veà sau naøy, noùi leân loái suy tö naøy. Töông töï, söï kieän tieân sinh ñaùnh giaù quaù cao vai troø cuûa giôùi tu só Phaät giaùo ñôøi nhaø Minh-Thanh, laø do nhaän thöùc chöa ñaày ñuû vaø quaù voäi vaõ cuûa oâng veà xaõ hoäi Trung hoa. Taïi vuøng queâ (khi môùi böôùc chaân tôùi Ñaïi luïc), Ricci deã daøng thaáy aûnh höôûng cuûa sö saõi nôi quaàn chuùng. Tuy nhieân, sau moät thôøi gian daøi, khi nhaän ra chính nho gia môùi giöõ moät vai troø quan troïng hôn caû, vaø chæ qua giôùi quan laïi nho gia, môùi coù theå coù dòp vaøo Kinh trieàu kieán hoaøng ñeá, thì tieân sinh côûi boû Phaät y, ñoåi maëc leã phuïc cuûa nho gia, ñeå raâu vaø hoïc kinh nghóa cuûa hoï.

Loái nhìn coi vaên hoùa, ngoân ngöõ... chæ laø moät coâng cuï cuõng thaáy nôi giôùi thoáng trò. Caùc nhaø trí thöùc quan laïi baûn xöù cuõng coù cuøng moät taâm traïng nhö vaäy. Theá neân, neáu hoï ñaõ coù coâng cuï, maø coâng cuï laïi cao minh hôn, thì taïi sao hoï laïi phaûi boû noù ñeå choïn moät coâng cuï khaùc thaáp keùm hôn? Khi maø nho gia ôû ñòa vò cao sang, vôùi quyeàn theá, vôùi moät söùc maïnh quaân söï ñeø beïp caùc nöôùc laân bang, hoï khoâng theå chaáp nhaän baát cöù moät neàn vaên hoùa naøo cao hôn hoï. Hoï khoâng caàn phaûi hoïc ngoân ngöõ naøo khaùc, ngoaøi chính ngoân ngöõ cuûa hoï. Vua Khang Hi noåi giaän, khoâng phaûi chæ vì söï vieäc khaâm söù Toøa thaùnh khoâng tuaân leänh vua, maø chaéc haún bôûi söï vua vaãn cho raèng nhöõng ngöôøi phöông taây, tröø moät soá xaûo thuaät, vaãn keùm xa ngöôøi Taàu, theá maø giaùm caám nghi leã Taàu, giaùm khinh thöôøng neàn ñaïo ñöùc cuûa Taàu, vaân vaân. Trong moät nieàm xaùc tín nhö vaäy, giôùi nho gia vaãn khö khö oâm laáy caùi ñaïo thaùnh hieàn maø hoï cho laø tuyeät ñoái. Khi maø ñoái vôùi hoï, ñöùc Khoång Töû laø “vaïn theá sö bieåu,” vaø lôøi huaán ñaïo cuûa ngaøi coøn hôn “khuoân vaøng thöôùc ngoïc,” thì nhöõng quan nieäm cuûa nhöõng “luïc nhaõn baïch quyû” quaû thaät voâ tích söï, muùa gaäy vöôøn hoang.

Quan troïng hôn caû, ñoù chính laø taâm thöùc caù bieät, phaùt sinh töø nhöõng theá sinh khaùc bieät, nhaát laø khi ñoä khaùc bieät naøy quaù roäng ñeán ñoä khoâng theå hoøa giaûi. Nhöõng thí duï ñieån hình veà söï khaùc bieät giöõa taâm thöùc ngöôøi Trung hoa vaø loái nhìn cuûa ngöôøi Taây phöông maø caùc nhaø thaàn hoïc Taây phöông coá yù boû queân, maø caùc nhaø thaàn hoïc Trung hoa khoâng theå khaéc phuïc, noùi leân caùi khoù khaên naøy. Ñoù laø söï khaùc bieät veà caùch soáng, veà loái nhìn sieâu hình, veà maït theá, veà vai troø cuûa con ngöôøi, vaân vaân. Laøm sao chuùng ta coù theå aùp duïng moät neàn thaàn hoïc saùt nhaäp, hay hoäi nhaäp ñeå giaûi quyeát chuùng?

Chính vì nhöõng lyù do treân maø caùc nhaø thöøa sai, ngay khi chaáp nhaän hoäi nhaäp vaên hoùa, hoï vaãn coi ñoù chæ laø moät chieán thuaät (strategy) hay moät coâng cuï ñeå coù theå “chieán thaéng.” Matteo Ricci coù leõ vaáp phaûi loãi laàm naøy, khi ngaøi nghó nhieàu ñeán con soá löôïng cuûa nhöõng ngöôøi ñöôïc röûa toâi. Ñaéc Loä cuõng phaïm vaøo moät loãi töông töï. Maø ngay caû Giaùo hoäi cuûa ngöôøi baûn xöù cuõng khoâng traùnh khoûi nhöõng veát laày cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc, ñoù laø nhöõng trôû ngaïi ngay töø taâm thöùc, töø taâm lyù tôùi phöông phaùp vaø ngay trong chính muïc ñích.

3.2. Nguyeân lyù Hoäi nhaäp (Integratio) cuûa Baûn vò hoùa

Leã taát nhieân, ngay caû khi maø caùc thöøa sai khoâng coøn coi hoäi nhaäp vaên hoùa chæ laø moät phöông theá nöõa, hoäi nhaäp vaên hoùa maø Ricci aùp duïng vaãn khoâng coøn thích hôïp cho ngaøy nay. Khoâng phaûi vì söï bieán ñoåi cuûa xaõ hoäi, maø vì loái hoäi nhaäp vaên hoùa naøy chöa theå ñi saâu vaøo trong loøng daân toäc AÙ chaâu, chöa theå chìm xuoáng naèm vaøo vuøng tieàm thöùc cuûa ngöôøi AÙ. Moät ngöôøi khaùch coù theå tham döï (tham gia) song khoâng deã chi hoäi nhaäp. Noùi moät caùch khaùc, hoäi nhaäp vaên hoùa theo kieåu tham döï chæ vaät vôø treân maët nöôùc nhö boät xaø phoøng (saø boâng). Noù bieán neàn thaàn hoïc (Giaùo hoäi) ñòa phöông thaønh moät hieän töôïng “kyø quaëc,” gioáng heät nhö baùc Teøo nhaø queâ xuùng xính trong boä leã phuïc cuûa Taây phöông. Ngöôïc laïi, noù cuõng khieán caùc thöøa sai gioáng nhö Cabot Lodge trong boä quoác phuïc khaên löông aùo ñoáng cuûa ta. Baùc nhaø queâ thay vì trôû leân nhö “oâng” Taây, luùng ta luùng tuùng caûm töôûng mình “nöûa ngöôøi nöûa ngôïm;” maø caùc thöøa sai cuõng chaúng khaù hôn, hoï coù caûm giaùc nhö “nöûa ñöôøi öôi.”

Caùc nhaø thaàn hoïc AÙ chaâu hieän nay thaâm kieán veà nhöõng khoù khaên treân khi hoï ñi xa hôn, khoâng nhöõng ñoøi buoäc phaûi hoäi nhaäp vaên hoùa, maø coøn phaûi baûn vò hoùa Kitoâ giaùo. Thaàn hoïc baûn vò hoùa nhaém giaûi quyeát nhöng vaán naïn taâm linh, taâm lyù, cuõng nhö nhöõng ñieàu kieän caên baûn cuûa xaõ hoäi. Trong phaàn naøy, chuùng toâi ñaëc bieät thaûo luaän loái nhìn cuûa hai thaàn hoïc gia Vieät, Phan Ñình Cho vaø Vuõ Kim Chính. Hai oâng goïi neàn thaàn hoïc naøy laø thaàn hoïc trong nguoàn maïch (theology in context), töùc moät neàn thaàn hoïc phaùt khôûi töø chính nguoàn maïch lòch söû, vaên hoùa, ngoân ngöõ cuõng nhö ñieàu kieän kinh teá, xaõ hoäi, chính trò, vaân vaân, cuûa moät daân toäc. Moät neàn thaàn hoïc nhö vaäy khoâng phaûi töø ngoaøi ñi vaøo, tham gia vaøo cuoäc soáng daân toäc naøy, song laø töø chính theá sinh cuûa daân toäc. Ñoù laø moät thaàn hoïc “noäi taïi” döïa treân nguyeân lyù “bieán thaønh moät theå” (integratio). Noùi theo Phan Ñình Cho, neàn thaàn hoïc naøy ñoøi hoûi söï töï chuû cuûa moãi coäng ñoàng tham döï. Giaùo hoäi ñòa phöông khoâng phaûi laø moät phuï thuoäc cuûa La Maõ, song laø moät Giaùo hoäi ñoäc laäp ngang haøng vôùi La Maõ. Chuùng toâi xin toùm laïi nhöõng ñaëc tính cuûa neàn thaàn hoïc baûn vò hoùa nhö sau:

Thöù nhaát, caên baûn nguyeân lyù cuûa baûn vò hoùa xaây döïng treân caùi goïi laø baûn ngaõ (subject), hay caùi ngaõ taäp theå (collective subject) cuûa moät daân, moät toäc, hay moät nhoùm chuûng toäc. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi chuû tröông baûn vò hoùa, moät cuoäc hoäi nhaäp vaên hoùa theo ñöôøng loái cuûa Matteo Ricci, hay Alexandre de Rhodes vaãn chöa ñuû, bôûi leõ tuy duøng ngoân ngöõ baûn xöù, tuy aùp duïng nghi leã coå truyeàn, song noäi dung cuûa tín lyù, theá sinh cuûa ngöôøi Taây phöông, loái dieãn ñaït cuûa moät neàn vaên hoùa xa laï vaãn khoâng theå laøm ngöôøi baûn xöù hieåu, ñöøng noùi laø chaáp nhaän. Noùi caùch khaùc, khi maø theá sinh raát xa caùch (nhö tröôøng hôïp giöõa Nhaät, Taàu vaø AÂu Myõ), thì cho duø coù duøng ngoân ngöõ, nghi leã, taäp tuïc baûn xöù, ngöôøi baûn xöù vaãn khoâng theå hieåu ñöôïc noäi dung cuûa söù ñieäp. Nhaø thöøa sai, cho raèng heát söùc coá gaéng, oâng cuõng khoâng theå töø boû caùi theá sinh cuûa oâng, caùi nguoàn lòch söû, cuõng nhö vaên hoùa vaø loái suy tö cuûa mình. Ñeå hieåu vaø chaáp nhaän söù ñieäp, thaàn hoïc baét buoäc phaûi ñi xa hôn laø moät coâng cuoäc hoäi nhaäp vaên hoùa. Noùi caùch khaùc, thaàn hoïc phaûi baét ñaàu ngay töø chính mình, chính caùi ngaõ (ego) ñöông yù thöùc ñöôïc theá sinh cuûa mình, nhö thaáy trong chuû tröông cuûa thaàn hoïc giaûi phoùng taïi Nam Myõ, khi hoï baét ñaàu vôùi moät chöông trình “töï thöùc” (consciensticiao). Vaø nhö theá, nhaø thöøa sai phaûi laø chính nhöõng ngöôøi baûn xöù. Bôûi vì chæ coù hoï môùi yù thöùc ñöôïc caùi ngaõ cuûa hoï. Do ñoù, chính vaøo luùc khi maø moãi ngöôøi yù thöùc ñöôïc chuû theå, hay baûn vò (subject), töùc vai troø chuû nhaân cuûa mình nhö thaáy trong bieän chöùng chuû-noâ cuûa Hegel, thì luùc ñoù môùi coù baûn vò. YÙ thöùc ñöôïc baûn vò töùc nhaän ra ñöôïc caùi vò theá laøm chuû cuûa baûn ngaõ. Baûn vò nôi ñaây khoâng chæ bao goàm caù nhaân töùc töï ngaõ, song coøn caû caùi baûn vò taäp theå, töùc toäc ngaõ, quoác ngaõ, vaân vaân. Chính vì vaäy, theá sinh cuûa baûn vò khoâng chæ bao goàm theá giôùi hieän taïi, maø caû truyeàn thoáng (töùc theá giôùi quaù khöù hay vaõng theá) vaø theá giôùi töông lai (lai theá).

Thöù tôùi, baûn vò hoùa aùp duïng nguyeân lyù cuûa hoäi nhaäp (integratio), hay ñuùng hôn, nguyeân lyù cuûa “bieán haønh moät theå” (ut unum sint). Taát caû moïi Kitoâ höõu (vaø taát caû moïi coäng ñoàng Kitoâ höõu) ñeàu laø moät baûn ngaõ bieåu hieän Kitoâ tính. Noùi theo Coâng Ñoàng Vatican II, taát caû ñeàu naèm trong, hay caáu thaønh nhieäm theå cuûa ñöùc Kitoâ. Trong moät maïch vaên nhö vaäy, thaàn hoïc baûn vò baét ñaàu vôùi yù thöùc veà baûn ngaõ, vaø tieáp tôùi laø moät yù thöùc veà nguoàn maïch aûnh höôûng tôùi baûn ngaõ, vaø sau cuøng tôùi caùi ngaõ chung, töùc toäc ngaõ (hay Vieät ngaõ nôi ñaây), hay quoác ngaõ. Maø caùi ngaõ ñoù phaûn aûnh qua loái soáng, caùch suy tö, phöông theá toå chöùc, ngoân ngöõ, vaân vaân cuûa con ngöôøi. Chính vì theá, ñeå khaùm phaù (hay phaùt hieän) caùi ngaõ chung, chuùng ta baét buoäc phaûi chuù yù tôùi vaên hoùa, nguoàn maïch, truyeàn thoáng... cuûa moãi ñòa phöông. Thaàn hoïc gia Phan Ñình Cho noùi raát ñuùng veà vaán ñeà naøy khi oâng baøn veà thaàn hoïc AÙ chaâu: “Chính bôûi vì taát caû moïi neàn thaàn hoïc ñeàu caàn thieát naèm trong maïch nguoàn vaø coù tính caùch ñòa phöông, y heät nhö maïch nguoàn xaùc ñònh caû phöông phaùp laãn chöông trình cuûa moïi thaàn hoïc, neân caàn phaûi trình baøy moät caùch ngaén goïn nguoàn maïch vaên hoùa-toân giaùo vaø xaõ hoäi-chính trò cuûa AÙ chaâu vaø vaïch ra nhöõng thaùch ñoá cuûa chuùng cho thaàn hoïc AÙ chaâu.”

Töø nhöõng nhaän ñònh treân, chuùng ta thaáy, troïng ñieåm cuûa neàn thaàn hoïc baûn vò bao goàm: Thöù nhaát, thaàn hoïc gia phaûi tìm ra caùi baûn ngaõ chung. Maø ñeå tìm ra caùi toäc ngaõ naøy, chuùng ta phaûi phaùt hieän taâm thöùc chung (hay tieàm thöùc, tieàn tieàm thöùc) maø Hoaøng Só Quyù goïi laø “ñaïi kyù öùc.” Tieàm thöùc chung dieãn taû caùi ngaõ coäng theå (collective subject, hay mass consciousness) töùc “taàng neàn taâm heä Vieät” hay laø “taàng lôùp tieàn yù thöùc khoâng nhöõng baét reã töø lòch söû xa xoâi, nhöng luoân coäng toàn, vaø tieáp tuïc trong moãi haønh vi yù thöùc.” Thöù tôùi, thaàn hoïc baûn vò phaûi ñaøo bôùi tìm ra nhöõng vaán ñeà chung (nhöõng ñau khoå aùp böùc, baát coâng chung, nhöõng nguyeân nhaân chung, nhöõng ñieàu kieän chung, vaân vaân) cuûa daân toäc, ñaát nöôùc, hay caû moät khoái ngöôøi aûnh höôûng tôùi caùi baûn ngaõ naøy. Trong loái nhìn naøy, ta thaáy caùc neàn thaàn hoïc nhö nhö thaàn hoïc giaûi phoùng taïi AÙ chaâu (Aloysius Pieris, Vuõ Kim Chính, Phan Ñình Cho, Song Choan-seng töùc Toáng Quyeàn Sinh), thaàn hoïc daân chuùng (hay tieän daân, Minjung, Ñaïi haøn), thaàn hoïc bò ñeø neùn, hay thaàn hoïc beân leà cuûa Ñaøi Loan, thaàn hoïc tranh ñaáu (Phi luaät taân), vaân vaân, taát caû chæ laø nhöõng bieåu hieän cuûa neàn thaàn hoïc baûn vò. Thöù ba, thaàn hoïc baûn vò ñoøi hoûi laïi vai troø chuû nhaân, choáng laïi loái nhìn thaàn hoïc theo nhaõn quan AÂu chaâu, hay Taây phöông, hay da traéng. Noùi caùch khaùc, thaàn hoïc baûn vò chuû ñoäng trong vai troø giaûi thích, phaùt trieån cuõng nhö hoaøn thaønh tin möøng theo nhu caàu, sôû thích, taâm tình, vaân vaân cuûa ngöôøi baûn xöù. Nhö theá, neàn thaàn hoïc baûn vò khoâng giaûi thích Thaùnh Kinh theo loái nhìn cuûa Do thaùi hay AÂu chaâu, hay laáy Thaùnh Kinh ñeå an uûi nhöõng noãi ñau khoå cuûa hoï. Ngöôïc laïi, thaàn hoïc baûn vò laáy chính cuoäc soáng cuûa ngöôøi daân ñeå hieåu lôøi Chuùa; laáy chính ngoân ngöõ cuûa hoï ñeå rao giaûng tin möøng; laáy chính taâm tình, caûm giaùc (ngheä thuaät), nghi leã cuûa hoï ñeå dieãn taû tình yeâu Thieân Chuùa, vaø tình yeâu cuûa hoï ñoái vôùi Ngaøi; laáy chính nhöõng neàn ñaïo ñöùc cuûa mình ñeå hoaøn taát nöôùc Ngaøi. Noùi toùm laïi, hoï duøng chính theá sinh cuûa hoï ñeå phaùt hieän Kitoâ, ñeå hieäp thoâng hoaøn taát söù maïng cöùu chuoäc (soteriology), vaø ñeå ñoái dieän vôùi Thieân Chuùa. Vaäy neân Thieân Chuùa khoâng chæ laø Chuùa, Ñaáng ngöï treân Trôøi, maø laø chuû gia ñình, (Chuùa laø Cha, theo Buøi Vaên Ñoïc), maø coøn laø troïng taâm cuûa gia ñình (Chuùa laø Meï theo Kim Ñònh)ï, maø coøn laø toäc, laø toâng (Chuùa laø anh caû, gìn giöõ toâng ñöôøng, theo Phan Ñình Cho) trong caùi gia ñình cuûa ngöôøi Vieät chuùng ta.

3.3. Nhöõng Khoù khaên cuûa Hoäi Nhaäp Vaên Hoùa vaø Baûn Vò Hoùa

Moät neàn thaàn hoïc baûn vò, tuy trung thöïc hôn vôùi Tin möøng, vaø tuy coù theå ñaùp öùng ñöôïc nhöõng ñoøi hoûi cuûa giaùo hoäi ñòa phöông, song vaãn chöa theå hoaøn toaøn hoäi nhaäp. Chuùng ta nhaän ra nhöõng khoù khaên khoâng chæ töø taâm lyù, song töø chính theá sinh nhö sau:

Moät khi nhaán maïnh tôùi baûn vò, vaø moät khi hoaøn toaøn döïa vaøo vaên hoùa cuûa mình, chuùng ta khoâng deã tieáp thu nhöõng quan nieäm, loái soáng hay ñaïo lyù môùi töø ngoaøi. Khi coi baûn ngaõ nhö trung taâm, neàn thaàn hoïc baûn vò deã ñi vaøo con ñöôøng ñoái laäp vôùi Giaùo hoäi La maõ, cuõng nhö khoù töông thoâng vôi caùc giaùo hoäi ñòa phöông khaùc. Chính vì söï caùch bieät vaø khaùc bieät giöõa caùc neàn vaên hoùa (incommensurability), maø moät hoøa giaûi khoù coù theå thöïc hieän. Theá neân, chuùng ta deã “ngöïa quen ñöôøng cuõ,” trôû laïi vôùi taâm thöùc saùt nhaäp. Vaên hoùa maïnh saùt nhaäp vaên hoùa yeáu; vaên minh laán aùp moät caùch deã daøng caùc neàn vaên hoùa coå truyeàn. Söï hoäi nhaäp vaãn theo moät luaän lyù cuûa ñoàng nhaát, töùc theo nguyeân lyù cuûa thoáng trò.

3.4. Baûn Vò Hoùa vaø Vieät Thaàn

Trong tröôøng hôïp aùp duïng baûn vò hoùa vaøo trong coâng cuoäc xaây döïng thaàn hoïc Vieät, chuùng ta phaûi ñoái dieän vôùi nhöõng vaán naïn nhö:

- Thöù nhaát, moät neàn thaàn hoïc baûn vò, daãu raèng phaùt sinh töø moät neàn vaên hoùa ña nguyeân vaø ña tính, vaãn phaûi döïa treân moät neàn taûng. Neàn taûng naøy hoaëc laø baûn ngaõ (ego), hay baûn ngaõ taäp theå (töùc toäc ngaõ, hay quoác ngaõ). Tröôøng hôïp Vieät Nam, khoù khaên laø laøm sao xaùc ñònh caùi Vieät ngaõ naøy? Chuùng ta ñaõ coù baûn ngaõ ñoù chöa? Chuùng ta ñaõ coù moät Vieät ngaõ (Viet-ego) chöa? Hay baûn ngaõ Vieät chæ laø moät toång hôïp cuûa moät soá yù heä cuûa Taàu, AÁn Ñoä vaø Taây? Hoaëc noùi moät caùch thoâ loã hôn, baûn ngaõ ñoù chæ bao goàm nhöõng taïp nhaïp (chöù khoâng phaûi nhöõng tinh hoa) cuûa caùc neàn vaên hoùa treân... Quaù hoãn taïp ñeán ñoä chính chuùng ta cuõng khoâng roõ caùi baûn ngaõ ñoù coù ñaëc tính gì. Chính vì vaäy maø tieàm thöùc hay ñaïi kyù öùc taäp theå ñöôïc Hoaøng Só Quyù nhaéc tôùi chöa haún noùi leân ñöôïc baûn ngaõ Vieät, ñöøng noùi ñeán caùi baûn ngaõ sieâu vieät cuûa Vieät toäc. Thöïc teá cho chuùng ta thaáy, tieàm thöùc, hay ñaïi kyù öùc naøy chæ laø moät kyù öùc hoãn taïp (goàm nhieàu vaên hoùa Hoa, AÁn khoâng theo moät nguyeân lyù coá ñònh naøo, moät taâm thöùc chung naøo, vaân vaân). Vaø neáu ña taïp, hay hoãn taïp, thì laøm sao chuùng ta coù theå noùi ñeán baûn vò, baûn ngaõ? Bôûi leõ, baûn laø caên baûn, laø ñaëc thuø, laø duy nhaát. Nhö theá, hoãn taïp, ña tính khoâng theå bieåu hieän ñöôïc caùi baûn vò Vieät, töùc Vieät ngaõ. Khi noùi tôùi Vieät ngaõ, chuùng ta noùi tôùi caùi gì chung cuûa ngöôøi Vieät (töùc Vieät tính, Vieät hoàn, Vieät linh...), vaø duy nhaát cho ngöôøi Vieät (töùc khaùc bieät vôùi baûn chaát cuûa caùc daân toäc khaùc). Neáu baûn ngaõ Vieät cuõng gioáng baûn vò Hoa, baûn vò AÁn, vaø ngaøy nay baûn vò Nga, baûn vò Myõ, vaân vaân, thì ñoù khoâng theå ñöôïc coi laø “baûn,” laø “vò.” Noùi caùch khaùc, caùi ñaïi kyù öùc, caùi tieàm thöùc maø Hoaøng tieân sinh nhaán maïnh, khoâng theå, vaø cuõng chöa coù theå laø baûn ngaõ Vieät.

- Thöù hai, cho raèng chuùng ta coù baûn vò Vieät, thì noù vaãn theo nguyeân lyù cuûa baûn vaø vò. Baûn ñoøi hoûi moät yù thöùc veà mình, khaån ñònh chính mình. Baûn cuõng ñoøi hoûi raèng taát caû theá sinh (vaø caùc heä giaù trò) phaûi quy tuï veà chính mình, vaø xaây döïng treân chính mình. Trong moät maïch nguoàn nhö vaäy, baûn vò hoùa vaãn khoâng theå taùch rôøi khoûi caùi loái nhìn saùt nhaäp, bôûi leõ noù vaãn döïa theo nguyeân lyù thoáng trò vaø ñoàng hoùa. Khi maø chuùng ta laáy caùi baûn ngaõ cuûa mình laøm trung taâm, laøm caùi moác baát dòch, thì daãu duø coù duøng nhöõng danh töø hoa myõ hôn nhö toång hôïp, ñoàng nhaát, hay “hoäi nhaäp vaên hoùa,” linh hoàn cuûa chuùng vaãn chæ laø moät loái saùt nhaäp, thoáng trò caùc neàn vaên hoùa khaùc. Do ñoù, chieâu baøi baûn vò hoùa maø caùc nhaø thaàn hoïc cuûa theá giôùi ñeä tam ñöông phaùt ñoäng coù theå laø moät phaûn öùng taâm lyù choáng laïi truïc AÂu (Eurocentrism), truïc Myõ (tröôøng hôïp thaàn hoïc giaûi phoùng taïi Trung Nam Myõ). Nhö thaáy trong tröôøng hôïp Vieät Nam, chuùng ta khoâng chæ dò öùng vôùi caùc truïc Taây maø coøn caû vôùi truïc Taàu (Sinocentrism). Chuùng ta muoán töï ñöa mình leân, vaø khaúng ñònh chính mình ñeå coù theå coù moät truïc Vieät, hay trung taâm Vieät (Viet-centrism). Noùi moät caùch cuï theå hôn, chæ trong moät maïch vaên cuûa söï bò thoáng trò, ñeø neùn, khinh thò (bôûi moät theá löïc ngoaïi taïi chính trò, kinh teá vaø vaên hoùa naøo ñoù), chuùng ta môùi thaáy neàn thaàn hoïc baûn vò xuaát hieän.

Song moät neàn thaàn hoïc nhö vaäy vaãn khoâng theå giaûi quyeát moät caùch thoûa ñaùng nhöõng khoù khaên cuûa neàn thaàn hoïc saùt nhaäp. Bôûi leõ, taâm thöùc cuûa chuùng ta vaãn chöa ñaït tôùi ñöôïc möùc ñoä cuûa hoäi nhaäp, song coøn naèm trong saùt nhaäp, vaø loái tö duy cuûa chuùng ta vaãn theo luaän lyù cuûa ñoàng nhaát. Chuùng ta töï hoûi, neáu nöôùc Vieät laø moät cöôøng quoác khoâng bò Taàu, Taây (vaø Myõ cuõng nhö Nga) ñeø neùn, thöû hoûi chuùng ta coù caàn hoïc tieáng cuûa hoï, theo luaät leä cuûa hoï, vaø nghieân cöùu neàn khoa hoïc kyõ thuaät cuûa hoï hay khoâng? Hay laø chuùng ta cuõng leân maët daäy ñôøi nhö ñaõ töøng ñoái xöû vôùi Chieâm Thaønh vaø Cao Mieân, vaø hieän nay vôùi nhöõng daân toäc thieåu soá?

Quan troïng hôn caû, neáu söï ñeø neùn, aùp böùc, baát coâng, voâ nhaân... khoâng ñeán töø ngoaøi, song haïn höõu ngay töï chính caùi xaõ hoäi Vieät, vaø do ngöôøi Vieät taïo ra, thì neàn thaàn hoïc baûn vò, vaø hoäi nhaäp vaên hoùa seõ voâ nghóa. Neáu vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa chuùng ta chæ laø moät loaïi vaên hoùa ñoäc toân, ñoäc vò, vaø baát ñoäng, thì moät söï hoäi nhaäp vaên hoùa chaéc haún khoâng theå taïo ra nhöõng giaù trò môùi. Noùi roõ hôn, ngay khi ñaõ tìm laïi ñöôïc caùi ngaõ chung, vaø ngay khi chuùng ta aùp duïng vaên hoùa cuûa mình ñeå hieåu nhöõng traøo löu tö töôûng ngoaïi lai, thì xaõ hoäi, con ngöôøi Vieät vaãn khoâng theå ñaït tôùi ñöôïc vieân maõn. Ngay caû khi khoâng coøn bò ngoaïi bang, theá löïc beân ngoaøi, hay moät yù thöùc heä naøo ñoù thoáng trò, chuùng ta vaãn soáng trong tình traïng noâ leä do chính mình gaây ra. Noùi chung, neáu moät khi thaàn hoïc baûn vò hoùa khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc caùc vaán naïn caên baûn cuûa ngöôøi Vieät, thì noù seõ voâ ích, neáu khoâng noùi laø thöøa thaõi.

4. Baûn Caùch Hoùa

Principium communionis

“Thaày laø caây nho, caùc con laø ngaønh.”

Vaäy thì, moät neàn thaàn hoïc chaân thöïc khoâng phaûi laø moät neàn thaàn hoïc saùt nhaäp. Maø ngay caû moät neàn thaàn hoïc döïa treân hoäi nhaäp vaên hoùa, hay baûn vò cuõng chöa ñuû ñeå noùi leân yeáu tính cuûa Kitoâ giaùo, caøng khoâng theå noùi leân yeáu tính cuûa moät toäc, moät daân, neáu loái tö duy cuûa chuùng ta vaãn theo luaän lyù cuûa ñoàng nhaát, vaø neáu phöông theá chính vaãn laø saùt nhaäp. Neáu khoâng töø boû loái tö duy treân, thì söù meänh truyeàn baù tin möøng vaãn chæ laø moät loái “giaûng ñaïo,” chöù chöa phaûi laø “truyeàn ñaïo.”

Moät neàn thaàn hoïc hoäi nhaäp thöïc söï, khoâng phaûi laø baûn vò hoùa nhö Giaùo hoäi Trung hoa ñaõ theo vôùi chieâu baøi “Hoa hoùa Kitoâ gíao,” hay “giaùo hoäi aùi quoác.” Hoäi nhaäp theo ñuùng nghóa phaûi laø moät toång hôïp moät caùch bieän chöùng yeáu tính cuûa Kitoâ giaùo vôùi yeáu tính cuûa vaên hoùa Vieät. Noùi moät caùch cuï theå hôn, gioáng nhö moät cuoäc hoân nhaân, hoäi nhaäp phaûi laø moät coäng thoâng (communion), vaø Giaùo hoäi Vieät phaûi laø keát tinh cuûa moät cuoäc hoân nhaân nhö vaäy. Chính vì theá maø khi baøn veà truyeàn baù ñöùc tin, chuùng toâi hieåu “truyeàn” theo maïch vaên cuûa truyeàn gioáng (truyeàn toâng haäu ñaïi, cha truyeàn con noái), truyeàn söùc, truyeàn coâng löïc (nhö thaáy trong vaên chöông voõ hieäp), vaø moät phaàn naøo theo nghóa truyeàn chöùc vò. Chuùng ta chæ coù theå “truyeàn” neáu chuùng ta coù gioáng, coù löïc, coù vò... töùc coù caùi gì cuûa chính chuùng ta. Ñaây laø lyù do chính yeáu cuûa vieäc chuùng toâi aùp duïng thuaät ngöõ baûn caùch hoùa thay vì baûn vò hoùa. Bôûi vì, khi truyeàn “gioáng” töùc laø truyeàn “caùch vò.” Nhöõng ngöôøi cuøng toâng “khoâng gioáng loâng cuõng gioáng caùnh.” Noùi caùch khaùc, chæ khi ñöôïc “truyeàn” ñaïo, ngöôøi Vieät chuùng ta môùi “coù” ñaïo, vaø trôû thaønh “cuøng gioáng” töùc moät ngöôøi Kitoâ höõu song vaãn giöõ “caùi loâng,” “caùi caùnh” Vieät. Chuùng ta thaønh nhöõng caønh caây, cuøng vôùi nhöõng caønh caây, laù caây khaùc “hôïp thaønh” moät Giaùo hoäi Coâng giaùo, vôùi ñöùc Kitoâ laø thaân caây, laø nguoàn soáng.

Söï truyeàn coâng löïc (nhö thaáy trong caùc truyeän kieám hieäp) khoâng chæ truyeàn laïi moät neàn ñaïo lyù, song taát caû sinh meänh. Chính nhôø vaøo caùi söùc, caùi coâng löïc naøy maø chuùng ta môùi coù theå trôû thaønh moät con ngöôøi traùng kieän, ñuû löïc ñeå töï tuùc töï cöôøng. Hieåu nhö vaäy, truyeàn ñaïo töùc laøm ngöôøi ñöôïc truyeàn coù ñaïo, töùc coäng thoâng vaøo chính trong Ñaïo. Song caùi ñaïo naøy phaûi laøm hoï soáng, taêng theâm söùc löïc, cuõng nhö giuùp hoï ñaït tôùi moät cuoäc soáng hoaøn thieän. Thöïc theá, ngöôøi ta chæ theo ñaïo hay hoïc caùi ñaïo naøo coù theå giuùp hoï (2) giaûi quyeát vaán ñeà, (2) taêng theâm söùc löïc ñeå ñoái phoù vôùi nhöõng vaán naïn, (3) hay taïo cho hoï haïnh phuùc vónh cöûu.

Neáu hieåu theo nghóa naøy, moät neàn thaàn hoïc hoäi nhaäp vaên hoùa, baûn vò hoùa ñích thöïc phaûi ñaùp öùng ñöôïc nhöõng nhu caàu maø chuùng toâi vaïch ra ôû treân. Vaø ñeå thaønh coâng, thaàn hoïc baûn caùch hoùa phaûi baét ñaàu vôùi hoäi nhaäp, tìm ra baûn vò (Vieät ngaõ), song thaêng tieán tôùi moät Kitoâ caùch thaønh ngöôøi Vieät Kitoâ höõu. Nhö vaäy, baûn caùch hoùa nhaém traùnh nhöõng khoù khaên nan giaûi cuûa söï hoäi nhaäp vaên hoùa, cuõng nhö caùi nguy cô deã bieán thaønh cöïc ñoan cuûa thaàn hoïc baûn vò nhö chuùng toâi ñaõ trình baøy ôû treân. Chuùng toâi thaâm tín raèng, chæ khi naøo ñaïo Kitoâ cuûa chuùng ta coù theå giaûi quyeát ñöôïc nhöõng vaán naïn caên baûn cuûa con ngöôøi Vieät, khieán hoï thaønh moät con ngöôøi toaøn bích theo hình aûnh cuûa Chuùa, luùc baáy giôø söù meänh Kitoâ höõu cuûa nhaø thöøa sai môùi troïn veïn. Laøm con ngöôøi toaøn veïn, töùc laø laøm con ngöôøi coù nhaân caùch, vaø thieân caùch.

Ñeå laøm saùng toû vaán ñeà, chuùng toâi xin ñöôïc noùi theâm ñoâi lôøi veà thaàn hoïc baûn caùch. Thaàn hoïc baûn caùch khoâng xaây döïng treân nguyeân lyù saùt nhaäp, hay tham gia, song treân nguyeân lyù coäng thoâng (principle of communion), töùc laø moät tham döï ñích thöïc, nhö thaáy trong nhieäm tích Thaùnh Theå, vaø trong Giaùo hoäi sô khai (Toâng Ñoà Coâng Vuï). Thaàn hoïc baûn caùch khoâng chæ khoâi phuïc vai troø cuûa con ngöôøi (nhaân caùch) nhö thaáy trong thaàn hoïc giaûi phoùng, maø coøn thaêng tieán con ngöôøi thaønh hình aûnh cuûa Chuùa (thieân caùch), thaønh nhöõng phaàn töû trong gia ñình Kitoâ.

Khi duøng chöõ baûn caùch vaøo trong thaàn hoïc Vieät, chuùng toâi muoán noùi ñeán con ngöôøi Vieät nhaân caùch (Vietnamese person). Moät con ngöôøi Vieät nhaân caùch bao goàm caùc ñaëc tính: (1) thöù nhaát ñoù laø con ngöôøi nhaân caùch, töùc moät con ngöôøi xöùng ñaùng laø con ngöôøi; (2) thöù hai, ngöôøi Vieät nhaân caùch ngoaøi tính chaát chung cuûa con ngöôøi, coøn phaûi coù tính chaát taát yeáu, ñaëc thuø cuûa ngöôøi Vieät (töùc tính caùch hay tö caùch Vieät). Noùi caùch khaùc, con ngöôøi Vieät coù nhaân caùch khoâng haún gioáng nhaân caùch Taàu, vaø caøng khoâng hoaøn toaøn gioáng nhaân caùch Taây. Bôûi leõ nhaân caùch khoâng theå baét chöôùc, maø phaùt sinh töø chính cuoäc soáng “tu thaân, luyeän trí” trong theá sinh cuûa Vieät. (3) Theo nghóa naøy, con ngöôøi Vieät nhaân caùch noùi leân con ngöôøi maãu möïc, quaân töû cuûa xaõ hoäi ngöôøi Vieät, vaø chæ cuûa xaõ hoäi Vieät. (4) Ngöôøi Vieät khi ñöôïc truyeàn ñaïo, hoï khoâng nhöõng yù thöùc ñöôïc Vieät caùch cuûa mình, maø coøn coù thieân tính. Do ñoù, hoï khoâng ñöôïc pheùp ñaùnh maát caùi Vieät caùch cuûa hoï.

Neáu hieåu nhö vaäy, khi noùi ñeán thaàn hoïc baûn caùch, chuùng toâi muoán noùi ñeán moät neàn thaàn hoïc giuùp con ngöôøi trôû leân hoaøn thieän, song vaãn laø ngöôøi, vaø ñoù laø ngöôøi Vieät hoaøn thieän. Vaø nhö vaäy, chuùng ta thaáy thaàn hoïc baûn caùch phaûi baét ñaàu vôùi thaàn hoïc baûn vò, thaàn hoïc hoäi nhaäp vaên hoùa, song cuøng luùc phaûi vöôn leân ñeå traùnh khoâng rôi vaøo nhöõng nguy cô vaø khoù khaên cuûacaùc neàn thaàn hoïc treân.

5. Keát Luaän

Ecclesia catholica

Khi chuû tröông neàn thaàn hoïc baûn caùch, vaø khi nhaän ñònh raèng, neàn thaàøn hoïc naøy nhö laø moät toång hôïp bieän chöùng cuûa hai neàn thaàn hoïc döïa treân hoäi nhaäp vaên hoùa vaø baûn vò, chuùng toâi khoâng ñi xa hôn nhöõng keát luaän cuûa Coâng ñoàng Vatican II, hay cuûa chính Giaùo chuû Gioan-Phaoloâ II. Trong phaàn keát luaän naøy, chuùng toâi xin ñöôïc pheùp laäp laïi moät soá nguyeân taéc cuõng nhö phöông phaùp cuûa neàøn thaàn hoïc nhaân caùch vaø tieáp ñoù, ñöa ra moät soá suy tö veà Giaùo hoäi.

Thöù nhaát, moät con ngöôøi theo ñuùng hình aûnh cuûa Thieân Chuùa, töùc laø moät con ngöôøi vieân maõn, hay moät con ngöôøi vôùi baûn chaát vaø nhöõng taùc naêng cuûa moät con ngöôøi thöïc söï nhaäp theá vaø sieâu vieät, töùc moät con ngöôøi theo maãu möïc (homo integralis) cuûa ñöùc Kitoâ.

Thöù ñeán, nhö laø moät hình aûnh, vaø laø moät chöùng nhaân, con ngöôøi vieân maõn laø moät con ngöôøi töï chuû qua chính taùc naêng saùng taïo (lao ñoäng) cuûa mình. Thieân Chuùa döïng leân con ngöôøi, nhöng chính con ngöôøi tieáp tuïc vaø hoaøn thaønh coâng trình cuûa Ngaøi. Do ñoù, vai troø chuû (töï chuû) khoâng coù nghóa laø taùch bieät khoûi, hay taïo phaûn choáng Thieân Chuùa nhö tröôøng hôïp Lucifer, hay caùc trieát gia voâ thaàn nhö Friedrich Nietzsche. Con ngöôøi töï chuû, theo loái dieãn taû cuûa Immanuel Kant, töùc laø töï quyeát ñònh toân theo luaät cuûa töï nhieân, töùc luaät cuûa Chuùa.

Maø toân theo luaät cuûa Thieân (töï) nhieân, töùc laø toân theo luaät laøm ngöôøi theo hình aûnh cuûa Chuùa. Moät con ngöôøi nhö theá chính laø moät con ngöôøi mang nhaân tính, song cuõng mang sieâu vieät tính. Ñoù laø moät con ngöôøi töï chuû, song coù traùch nhieäm xaõ hoäi. Ñoù laø moät con ngöôøi coù caûm tính, lyù tính, yù thöùc ñöôïc nhieäm vuï hieäp thoâng vôùi Thieân Chuùa ñeå tieáp tuïc chöông trình saùng taïo cuûa Ngaøi. Ñoù chính laø moät con ngöôøi theo hình aûnh cuûa ñöùc Kitoâ. Noùi toùm laïi, ñoù chính laø moät Kitoâ höõu ñích thöïc. Moät con ngöôøi Kitoâ höõu ñích thöïc nhö theá, chuùng toâi goïi laø ngöôøi coù nhaân caùch. Neáu hieåu Giaùo hoäi nhö laø moät söï hieäp thoâng cuûa Kitoâ höõu, vaø neáu hieåu coâng vieäc truyeàn baù tin möøng laø moät nghóa vuï giuùp moïi ngöôøi bieán thaønh Kitoâ höõu, töùc laø con ngöôøi nhaân caùch, thì chöông trình baûn caùch hoùa phaûi laø moät trong nhöõng muïc ñích chính yeáu cuûa baát cöù Kitoâ höõu naøo.

Hieåu theo maïch vaên naøy, Giaùo hoäi khoâng phaûi laø moät hoäi ñoaøn, ñaûng phaùi, hay moät toå chöùc chính trò. Kitoâ höõu khoâng gioáng nhöõng ñaûng vieân, vaø “theo ñaïo,” caøng khoâng coù nghóa nhö ñi theo ñaûng, vôùi nhöõng quy luaät, hình thöùc, traät töï, lôïi ích... coá ñònh. Theo ñaïo theo ñuùng nghóa phaûi laø nhaäp ñaïo, theo nghóa nhaäp theå. Nhaäp ñaïo töùc bieán thaønh moät thaønh phaàn trong vaø cuûa cô theå. Nhö vaäy, Giaùo hoäi chính laø moät thaân theå chung cuûa taát caû moïi Kitoâ höõu, moät thaân theå maø ñöùc Kitoâ laø “taâm” töùc trí, tim, tinh thaàn, vaø goác loõi. Noùi theo taâm thöùc Vieät, giaùo hoäi phaûi laø moät maùi nhaø chung cho taát caû moïi ngöôøi con Thieân Chuùa, goàm caû nhöõng ñöùa con hoang ñöôøng, laïc loái (nhöõng ngöôøi coù toäi, coù loãi), ngoaïi ñaïo (chöa nhaän ra Chuùa), hay dò ñaïo (caùc Giaùo hoäi khoâng ñoàng nhaát vôùi Kitoâ giaùo nhö Hoài giaùo), hay nhaän ra Chuùa moät caùch khaùc bieät (nhaø thoâng thaùi Nicodemus, caùc neàn trieát hoïc nhaân baûn nhö Nho hoïc, Ñaïo hoïc, Phaät hoïc). Hieåu nhö vaäy, giaùo hoäi phaûi laø “caùi nhaø laø nhaø cuûa ta” chöù khoâng phaûi chæ cuûa moät nhoùm ngöôøi naøo ñoù, maø chuùng ta chæ ñöôïc pheùp taù troï qua ñeâm. Vaø neáu thaønh vieân cuûa Giaùo hoäi, theo ñuùng nghóa cuûa Thaùnh Kinh, laø nhöõng ngöôøi con Thieân Chuùa, taát caû ñeàu coù “quyeàn” ñöôïc ñöùc Kitoâ cöùu ñoä. Neáu nhö laø moät thaønh phaàn cuûa nhieäm theå Kitoâ, tuy “moãi ngöôøi moät veû” song vaãn cuøng coäng thoâng vôùi nhieäm theå cuûa Chuùa (qua Thaùnh Linh) moät caùch “möôøi phaân veïn möôøi,” thì chuùng ta thaáy söï khaùc bieät cuûa moãi neàn vaên hoùa laø leõ taát nhieân. Vaø söï dò bieät naøy khoâng mang nghóa “ngoaïi,” “laïc,” hay “roái” ñaïo. Neáu hieåu theo maïch vaên nhö vaäy, thì vieäc rao giaûng tin möøng khoâng chæ neân “theo” moät quy thöùc coá ñònh bieán ñoåi moïi ngöôøi thaønh moät coäng ñoàng maëc ñoàng phuïc, noùi cuøng ngoân ngöõ, bieåu taû nhö nhau, vaø suy tö gioáng nhau.” Tham döï vaøo nhieäm theå cuûa ñöùc Kitoâ khoâng phaûi nhö theá. Moät söï tham döï ñích thöïc phaûi laø moät coäng thoâng vaøo cuoäc soáng cuûa tha nhaân nhö thaùnh Coâng Ñoàng Vatican dieãn taû moät caùch raát trung thöïc: “In fractione panis eucharistici de Corpore Domini realiter participantes, ad communionem cum Eo ac inter nos elevamur.” Noùi caùch khaùc, coäng thoâng naøy bao goàm hieäp thoâng vaø taâm thoâng theo bieåu töôïng cuûa chính Thaùnh Theå Kitoâ, maø trong nhieäm tích Thaùnh Theå, moãi ngöôøi ñeàu laø moät thaønh vieân, vaø trôû thaønh hoaøn thieän “cum Eo inter nos elevamur.”

Töông töï, daân Chuùa laø ngöôøi tham döï vaø coäng thoâng vaøo chính Kitoâ, vaøo chöông trình cöùu ñoä cuûa Ngaøi. Moãi Kitoâ höõu (theo nghóa roäng) ñeàu laø moät phaàn cuûa thaân theå Kitoâ; vaø Giaùo hoäi bao goàm taát caû moïi thaønh phaàn, maø ñaàu cuûa Giaùo hoäi laø chính ñöùc Kitoâ. Hieåu nhö theá, Giaùo hoäi Vieät, chæ coù theå laø Giaùo hoäi Vieät khi yù thöùc ñöôïc nhieäm vuï, vaø hoaøn thaønh nhieäm vuï giuùp con ngöôøi Vieät trôû thaønh moät con ngöôøi nhaân caùch, töùc thaønh thaùnh, ñoàng thôøi cuõng yù thöùc ñöôïc söï tham döï vaøo thieân tính cuûa mình.

Phuï Luïc:

Thuïy Sôn Traàn Vaên Ñoaøn

Vieän Trieát Hoïc vaø Toân Giaùo Vieät Nam, Washington, D. C. 2001.

Back to Vietnamese Missionaries in Asia Home Page