Nhöõng Suy Tö Thaàn Hoïc Vieät Nam
Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn, Taiwan National University
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông IV
Maït Theá Luaän
Trong Ca Dao Tuïc Ngöõ
1. Coù Moät Neàn Maït Theá Luaän trong Tö töôûng Vieät hay khoâng?
Coù moät neàn maït theá luaän trong tö töôûng cuûa ngöôøi Vieät hay khoâng? Ñaây laø moät caâu hoûi maø ña soá caùc thaàn hoïc gia ngöôøi Vieät chuùng ta coøn ñang thaéc maéc. Theá maø, trong baøi naøy chuùng toâi daùm maïo phaïm trình baøy moät neàn maït theá luaän trong ca dao tuïc ngöõ. Quaû thaät laø moät haønh ñoäng ngoâng cuoàng cuûa con eách ngoài ñaùy gieáng haù mieäng luaän thieân haï söï. Haù chaúng phaûi laø moät troø cöôøi cuûa moät ngöôøi muùa gaäy vöôøn hoang, hay muùa gaäy qua maét thôï sao?
Lyù do laøm chuùng toâi xaùc quyeát moät neàn maït theá luaän nôi ngöôøi Vieät, ñoù chính laø tính chaát sieâu vieät thaáy trong loái suy tö cuûa hoï. Loái suy tö sieâu vieät theo nghóa vöôït leân, vöôït cao, vöôït xa... ñöôïc bieåu taû trong trieát lyù tam taøi, theo ñoù con ngöôøi khoâng nhöõng ngang haøng vôùi trôøi vaø ñaát, maø coøn coù theå noái keát trôøi vôùi ñaát. Loái suy tö sieâu vieät naøy cuõng thöôøng thaáy nôi daân gian qua veø, ñoái, ca dao, phong dao, tuïc ngöõ... Söï ví von “coi trôøi baèng vung,” laáy “oâng traêng” laøm baïn, laáy chò “nguyeät” laøm vôï, chò “haèng nga” laøm chò laøm em, hay “goïi Buït baèng anh,” hay coi thaàn saám thaàn seùt laø baø con hoï haøng, vaân vaân, laø nhöõng chöùng töø cuï theå noùi leân loái suy tö sieâu vieät naøy. Loái suy tö naøy cuõng bieåu loä trong ngoân ngöõ Vieät: Vieät ngöõ khoâng nhöõng nhaân hoùa trôøi, ñaát, thaàn, thaùnh; töùc duøng ñaëc tính cuûa con ngöôøi ñeå bieåu taû ngoaïi löïc nhö trong ngoân ngöõ Taây phöông. Maø coøn hôn theá nöõa, Vieät ngöõ thaêng hoùa nhaân ngöõ leân haøng thaàn ngöõ, töùc thaàn hoùa con ngöôøi. Ñaây laø moät ñaëc ñieåm giaûi thích lyù do taïi sao trong vaên hoùa Vieät, nhaân thoaïi chieám moät ñòa vò quan troïng hôn caû thaàn thoaïi. Hay noùi moät caùch khaùc, ñoù chính laø loái suy tö sieâu vieät, maø suy tö sieâu vieät töùc laø moät tö duy höôùng veà tuyeät ñoái. Tuyeät ñoái naøy khoâng ngoaïi taïi, cuõng khoâng taïi theá, song taïi taâm.
Chuùng toâi thieát nghó, moät caùch caên baûn vaø xaùc quyeát, ñaõ laø con ngöôøi thì baát cöù ai cuõng coù moät hay nhieàu öôùc muoán hay moäng mô; maø caùi öôùc voïng vieãn vieät, sieâu vieät, caùi öôùc voïng veà tuyeät ñoái laïi laø moät öôùc voïng caên baûn nhaát, maõnh lieät nhaát vaø phoå quaùt nhaát. Töø vieäc quyû söù (Lucifer) muoán tieám vò Thöôïng Ñeá, cho tôùi chuyeän baø Nöõ Oa ñoäi ñaù vaù trôøi; töø aûo töôûng toaøn naêng cuûa Zeus tôùi huyeàn thoaïi thieân vöông cuûa Phuø Ñoång, töø thaàn thoïai truyeàn nhaân cuûa thaàn Ñaïi Nhaät cho tôùi nhaân thoaïi Con Roàng Chaùu Tieân, taát caû caùc giai thoaïi treân, hay töông töï, ñaõ caáu taïo leân moät lòch söû cuûa caùc daân toäc, vaø cuûa caû toaøn nhaân loaïi. Tuy laø lòch söû cuûa moäng töôûng, song noù ñaõ in daáu aán saâu ñaäm vaøo trong taâm thöùc cuûa moãi daân toäc, maø khoâng ai coù theå taåy saïch; maø khoâng daân toäc naøo muoán xoùa boû. Noù bieán thaønh linh hoàn (soul), tinh thaàn (spirit), goác loõi (origin and foundation) cuûa moãi daân toäc; lieân keát hoï vaøo trong moät tieàm thöùc (sub-consciousness), moät taâm thöùc (mentality) vaø moät yù thöùc chung (mass-consciousness). Noù cuõng laø ñoäng löïc phaùt sinh vaên hoùa vaø thuùc ñaåy con ngöôøi caûi tieán caùi theá giôùi vaø xaõ hoäi cuûa mình. Vaên minh nhaân loaïi laø keát quûa noùi leân caùi nguoàn löïc voâ taän cuûa khaùt voïng tuyeät ñoái naøy.
Söï khaùt voïng tuyeät ñoái thuùc ñaåy con ngöôøi phaûiï ñi tìm tuyeät ñoái; vaø tham voïng trôû thaønh ñaáng Tuyeät ñoái, hay coù baûn tính tuyeät ñoái. Lòch söû cuûa nhaân loaïi, do ñoù laø moät lòch söû cuûa caû moät quaù trình tìm ñuû phöông theá ñeå ñaït tôùi aûo giaùc naøy. Chính vì tuyeät ñoái vöôït xa khoûi voøng tay vôùi, maø lòch söû cuûa nhaân loaïi, cuõng laø moät toång hôïp nhöõng vaên boån (text), thoaïi boån (oracles, narratives) vaø truyeàn boån (hay truyeàn thoáng, tradition) tích aán nhöõng thaát baïi eâ cheà cuûa caùi tham voïng voâ ñaùy naøy. Tuy thaát baïi chua cay cho tôùi ñoä gaàn nhö töï huûy dieät (truyeän thaùp Babel,) theá maø con ngöôøi vaãn khoâng boû ñöôïc moäng mô aûo töôûng. Noùi caùch chung, vaên hoùa, vaø caùch rieâng, trieát hoïc vaø thaàn hoïc cuõng ñeàu laø nhöõng tri thöùc, nhöõng caùch bieåu taû, nhöõng caûm nghieäm veà tuyeät ñoái maø thoâi. Hieåu nhö theá, söù meänh (hay tham voïng) cuûa trieát gia, thaàn hoïc gia, khoa hoïc gia vaø ngheä syõ laø laøm theá naøo ñeå ñaït cho ñöôïc tôùi tuyeät ñoái (daãu raèng hoï yù thöùc moät caùch bi ñaùt veà söï thaát baïi cuûa hoï), hay ít nhaát laø hieåu ñöôïc “trí tueä cuûa Thöôïng Ñeá,” vaø “hoaøn toaøn thaáu hieåu nhöõng döõ kieän ñöông xaûy ra quanh chuùng ta, cuõng nhö veà chính söï hieän höõu cuûa chuùng ta.”
Maëc duø yù thöùc laø mình seõ thaát baïi, con ngöôøi vaãn khoâng theå boû cuoäc tìm kieám. Daãu bieát raèng söï noã löïc cuûa mình cuõng seõ voâ ích, raèng hoï cuõng chæ nhö nhöõng con ngöôøi ngaïo maïn xaây thaùp Babel; raèng hoï seõ mang cuøng soá meänh cuûa Sisyphus; raèng haønh ñoäng cuûa hoï ñuùng laø daõ traøng se caùt bieån ñoâng, hoï vaãn ñieân cuoàng tieáp tuïc muoán trôû thaønh Thöôïng Ñeá cuõng nhö xaây döïng moät thieân ñöôøng taïi theá. Giaû söû hoï yù thöùc ñöôïc söï baát löïc cuûa mình, hoï vaãn khoâng theå vaát boû caùi tham voïng tuyeät ñoái. Hoï seõ döïa vaøo thaàn linh. Hoï chôø ñôïi moät Godot; hoaëc hoï mong moûi söï quang laâm cuûa chính ñaáng Tuyeät Ñoái, töùc Messiah, Ñaáng seõ ban cho hoï tuyeät ñoái. Söï ngoâng cuoàng “bieát roõ laø mình “heøn yeáu,” “sa ñoïa” song vaãn ao öôùc tuyeät ñoái” naøy khoâng phaûi khoâng coù lyù do. Chuùng toâi thieát nghó, hieän töôïng “kyø quaùi” naøy chæ coù theå giaûi thích ñöôïc töø khía caïnh höõu theå hoïc: bôûi vì chính tuyeät ñoái tính môùi laø baûn theå (substance) hay, baûn tính (essence) hay, baûn chaát (nature) cuûa con ngöôøi. Tuyeät ñoái tính naøy chính laø thieân tính (divinity) maø con ngöôøi ñaõ ñaùnh maát (söï tích toäi nguyeân toå; truyeän Huøng vöông maát noû thaàn). Neáu tuyeät ñoái tính laø baûn theå, baûn tính vaø baûn chaát cuûa con ngöôøi, thì ñi tìm laïi caùi baûn tính ñaõ töøng ñaùnh maát, laø leõ taát nhieân.
Neáu caû nhaân loaïi ñeàu nhö vaäy, thì ngöôøi Vieät cuûa chuùng ta khoâng phaûi laø ngoïai leä. Theá neân, neáu maït theá luaän hieåu nhö laø moät moân hoïc veà taän theá (the doctrines of last things), vaø neáu maït theá hieåu nhö lai theá (the afterlife), thì maït theá luaän dieãn taû vaø giaûi nghóa cuøng ñích cuõng nhö vaän maïng cuûa con ngöôøi trong lòch söû. Maø cuøng ñích cuõng nhö cöùu caùnh cuûa con ngöôøi laïi chính laø tuyeät ñoái. Trong maïch vaên naøy troïng taâm cuûa baûn tieåu luaän sau ñaây seõ laø moät cuoäc suy taàm caùi cuøng ñích cuõng nhö lòch söû tính, töùc caùi tuyeät ñoái tính cuûa ngöôøi Vieät ñöôïc dieãn ñaït qua ca dao vaø tuïc ngöõ. Tröôùc khi ñi thaúng vaøo vaán ñeà, chuùng toâi xin ñöôïc pheùp coù vaøi suy tö veà phöông phaùp laøm vieäc.
2. Nhöõng Sai Laàm trong Tö Duy Thaàn Hoïc
Ñeå traû lôøi caâu hoûi “coù moät neàn maït theá luaän trong tö töôûng Vieät hay khoâng?” chuùng toâi xin ñaët laïi vaán ñeà cuûa chính coâng vieäc ñònh nghóa maït theá luaän. Ñaây laø moät coâng vieäc maø chuùng toâi coi laø raát quan troïng. Bôûi vì neáu raäp theo ñònh nghóa cuûa neàn thaàn hoïc Taây phöông moät caùch giaùo ñieàu, chuùng ta seõ (1) hoaëc phaûi chaáp nhaän laø chuùng ta khoâng coù moät neàn maït theá luaän; (2) hoaëc phaûi boùp meùo loái tö duy cuûa chuùng ta ñeå phuø hôïp vôùi nhöõng phaïm truø thaàn hoïc cuûa Taây phöông; (3) hoaëc taùo baïo hôn, vaø ngöôïc haún laïi loái suy tö thöù hai, chuùng ta uoán naén thaàn hoïc Taây phöông theo caùch nhìn cuûa Ñoâng phöông, vaø giaûi thích theo nhaõn quan vaø khaåu vò cuûa chuùng ta. Tuy thaùn phuïc noã löïc vaø coù caûm tình vôùi caùc nhaø thaàn hoïc Vieät aùp duïng hai phöông theá sau, chuùng toâi vaãn caûm thaáy, taát caû ba phöông theá suy tö veà Vieät thaàn ñeàu vaáp vaøo nhöõng loãi laàm sau: Thöù nhaát, ñoù laø söï nhaàm laãn phaïm truø (category-mistake). Ñaây laø moät loãi laàm khoâng theå hay khoâng muoán nhaän ra tính chaát caù bieät cuûa caùc phaïm truø, thí duï phaïm truø cuûa tri thöùc khaùc bieät vôùi phaïm truø cuûa ñaïo ñöùc; phaïm truø ñaïo ñöùc khaùc vôùi phaïm truø toân giaùo, vaân vaân. Ngay caû trong laõnh vöïc khoa hoïc, chuùng ta cuõng thöôøng nhaàm laãn phaïm truø khoa hoïc töï nhieân vôùi khoa hoïc xaõ hoäi, khoa hoïc xaõ hoäi vôùi khoa hoïc nhaân vaên. Söï nhaàm laãn tai haïi nhaát, khi cho raèng taát caû moïi khoa hoïc, taát caû moïi caùch soáng, taát caû moïi loái suy tö ñeàu theo moät quy luaät nhaát ñònh. Thöù ñeán, vaø quan troïng hôn, ñoù laø söï laãn loän giöõa caùc theá sinh (hay theá giôùi soáng, life-worlds). Ñaây laø moät ñieåm maø chuùng toâi raát chuù yù khi neâu leân söï khaùc bieät giöõa thaàn hoïc Taây phöông vaø Ñoâng phöông, vaø ngay caû giöõa Ñoâng phöông vaø Vieät thaàn. Söï khaùc bieät naøy roõ raøng nhaát trong (a) caùch soáng; (b) caùch theá bieåu taû qua ngoân ngöõ, ngheä thuaät…; (c) phöông theá suy tö, hay lyù luaän; (d) muïc ñích soáng, (e) moâi tröôøng soáng, (f) caùch toå chöùc cuûa cuoäc soáng, vaø (g) neàn ñaïo ñöùc vaø sieâu hình. Khoâng nhaän ra caùc söï khaùc bieät treân, caùc nhaø thaàn hoïc Taây phöông, vaø ñieån hình nhaát laø caùc vò truyeàn giaùo, ñaõ cöôõng eùp, caùc daân toäc khaùc phaûi hoïc ñoøi caùch soáng, loái tö duy, caùch bieåu taû, nghi thöùc, leã nghóa vaø caû ngoân ngöõ Taây phöông. Nhaän thöùc ñöôïc ñieåm naøy, caùc nhaø thaàn hoïc AÙ chaâu ñaõ baét ñaàu suy tö veà thaàn hoïc theo theá sinh cuûa moãi daân toäcï. Thaàn hoïc Daân chuùng (Minjung) hay Tieän daân cuûa Ñaïi Haøn, thaàn hoïc ñeä tam nhaõn cuûa Toáng Quyeàn Sinh (Ñaøi Loan), thaàn hoïc Phaät tính cuõa Aloysius Pieris (Tích Lan), thaàn hoïc ñoäng tính töø Dòch kinh cuõa Lyù Vinh Troïng (Lee, Jung-young), vaø Thaàn hoïc Ña theá tính (pluralistic world), (hay Hoäi theá tính (oecumenical world) cuûa Phan Ñình Cho... laø haäu quaû taát nhieân cuûa coâng vieäc suy tö thaàn hoïc theo theá sinh quan cuûa hoï. Thöù ba, ñoù laø loái suy tö chuû quan, cuõng nhö baûn vò (ego-centrism), hay toäc vò (geno-centrism). Loái suy tö naøy töï phong mình leân haøng ñaëc bieät ñöôïc “Chuùa choïn” vôùi nhöõng ñaëc quyeàn vaø “baù ñaïo” chieám troïn ñaëc aân cho mình. Daân Do-Thaùi, daân da traéng, daân goác Aryan, vaân vaân laø nhöõng gioáng daân “ñaëc bieät”, laø con Thieân Chuùa... Theá neân, Chuùa laø Chuùa cuûa hoï: “Ta laø Chuùa cuûa Abraham, cuûa Jacob;” Thaùnh kinh laø Thaùnh kinh cuûa hoï. Caùc daân toäc khaùc thì man di moïi rôï; hoaëc ngoaïi ñaïo. Töông töï, ngöôøi Haùn cuõng töøng ngaïo maïn cho mình laø “Trung quoác,” coi moïi daân toäc khaùc, bao goàm Vieät toäc, laø man, laø di, laø rôï, laø ñòch. Chuû thuyeát “thaàn quyeàn” (theocracy, töùc giaùo syõ trò), hay “giaùo syõ ñoäc toân” (clericalism) cuõng laø moät hình thöùc cuûa loái suy tö baûn vò naøy. Sau cuøng, nhö töøng thaáy trong thaàn hoïc Taây phöông, ñoù laø chuû thuyeát ñeá quoác trong tö duy. Ngöôøi theo chuû nghóa ñeá quoác cho raèng hoï laø chuû, laø thaày, laø chuùa, coù quyeàn vaø “nhieäm vuï” daäy baûo muoân daân. Ngöôøi Phaùp da traéng ñaõ töøng töï phong cho hoï “thieân chöùc cao quùy” naøy, vaø daäy caùc “con khæ An-nam” thaønh ngöôøi. Giaùo hoäi La Maõ tröôùc Ñaïi Coâng ñoàng Vatican II cuõng töøng coù thaùi ñoä nhö theá. Baûn vò chuû nghóa vaø ñeá quoác chuû nghóa ñaõ quyeát ñònh neàn thaàn hoïc Taây phöông töø bao theá kyû, ñaëc bieät sau cuoäc chieán thaéng toaøn dieän cuûa nguôøi Taây phöông trong moïi laõnh vöïc, nhaát laø quaân söï vaø giaùo duïc töø theá kyû 18. Hai chuû nghóa treân aûnh höôûng saâu ñaäm tôùi haøng laõnh ñaïo (toân giaùo cuõng nhö chính trò vaø giaùo duïc) cuûa caùc nöôùc baûn xöù nhöôïc tieåu. Moät quan nieäm sai laàm cho raèng cöùu roãi, aùnh saùng vaø quang vinh ñeán töø phöông Taây; raèng “vieãn hoøa thöôïng hueä nieäm kinh” (chæ coù nhaø sö töø phöông xa môùi bieát tuïng kinh); raèng La Maõ laø aùnh saùng muoân daân maø “taát caû moïi ñaïo loä ñeàu daãn tôùi;” raèng “quyeát tieán, ta höôùng veà Vatican, thaønh cao saùng, aùnh saùng soi chieáu moïi daân toäc.” Moät quan nieäm nhö theá ñaõ xaâm nhaäp vaøo taâm thöùc cuûa haøng giaùo syõ (vaø giaùo daân), cuõng nhö cuûa nhieàu thaàn hoïc gia chuùng ta, vaø thaønh “leõ taát nhieân” maø chuùng ta coi nhö moät tín ñieàu.
3. Maït theá hay Lai theá
Neáu chuùng ta khoâng theå “nhai laïi” ñònh nghóa maït theá luaän; caøng khoâng ñöôïc pheùp laáy noù laøm maãu möïc ñeå xaùc ñònh, ñaùnh giaù neàn maït theá luaän Vieät, thì ñieåm thöù hai chuùng ta caàn phaûi laøm saùng toû, ñoù laø tìm hieåu yù nghóa cuûa maït theá luaän trong tö töôûng Vieät.
Nhö chuùng toâi ñaõ taïm nhaéc tôùi trong ñoaïn treân, maït theá luaän bao goàm nghieàu nghóa: ñoù laø moät tri thöùc veà maït theá (the last things); ñoù cuõng laø hieåu bieát veà cuoäc soáng mai sau töùc lai theá (afterlife); song ñoù cuõng laø moät tieân ñoaùn (prophecy) veà soá phaän cuûa con ngöôøi; hay moät phaùn xeùt (judgement) veà theá giôùi hieän ñaïi; vaø ñoù cuõng laø nhöõng moân kieán thöùc noùi leân khaùt voïng (desire), öôùc voïng (aspiration) vaø hy voïng (hope) vaøo tuyeät ñoái cuûa con ngöôøi.
Nhaõn quan veà moät neàn maït theá luaän nhö treân thöïc ra ñöôïc xaây döïng treân theá sinh cuûa ngöôøi Ba-Tö. Hoï nhìn lòch söû nhö moät voøng luaân hoài - theo nghóa laäp laïi (repetition), hay qui hoài (return) khoâng hoaøn toaøn gioáng Phaät giaùo hay AÁn Ñoä giaùo -; vaø coi söï phaùn xeùt toái haäu nhö laø moät xaùc ñònh söï chieán thaéng cuûa thieän treân aùc cuõng nhö xaùc quyeát söï hieän höõu cuûa laïc nguyeân, töùc vöông quoác cuûa söï toaøn thieän. Loái nhìn treân veà sau ñöôïc thay theá vaø boå tuùc bôûi caùi nhìn lòch söû nhaát quaùn vaø tröïc quaùn cuûa ngöôøi Do-Thaùi. Söï soáng laïi khoâng coøn mang nghóa “laäp laïi”, song nhö moät ñöôøng thaúng tieán veà Ñaáng Tuyeät Ñoái. Söï phaùn xeùt toái haäu nhö laø moät söï chung cöïc cuûa lòch söû; vaø hieän theá hoaøn toaøn bieán maát. Moät söï soáng môùi, duy nhaát vaø baát bieán laø cuøng ñích cuûa lòch söû nhaân loaïi. Caùi nhìn naøy bao goàm ba nguyeân lyù: thöù nhaát, neáu lòch söû theo ñöôøng thaúng, moät chieàu, vaø duy nhaát, thì maït theá töùc laø söï keát thuùc cuûa lòch söû nhaân loaïi (the end of history). Maø lòch söû chæ laø moät dieãn trình cuûa thôøi gian (kronos). Theá neân, maït theá coù nghóa laø söï keát thuùc cuûa thôøi gian tính (temporality) nôi con ngöôøi, töùc söï keát thuùc cuûa hieän theá. Thöù hai, söï keát thuùc cuûa thôøi gian tính chæ coù theå ñoàng nghóa vôùi söï keát thuùc cuûa theá giôùi con ngöôøi, neáu con ngöôøi bò “quyeát ñònh” bôûi thôøi gian tính. Thöù ba, trong tröôøng hôïp ngöôïc laïi, neáu con ngöôøi laø moät höõu theå quyeát ñònh thôøi gian tính, thì con ngöôøi vöôït khoûi thôøi gian tính, töùc vöôït khoûi lòch söû. Con ngöôøi do ñoù khoâng bò lòch söû raøng buoäc, bôûi vì baûn chaát cuûa höõu theå khoâng phaûi laø thôøi gian song laø töï do, töùc tuyeät ñoái; maø tuyeät ñoái chính laø moät söï khai môû (alhteia, revelatio) lieân tuïc khoâng ngöøng cuûa höõu theå. Hieåu theo nghóa naøy, maït theá luaän khoâng phaûi laø moät tri thöùc veà maït theá (the end of the world), töùc söï keát thuùc cuûa hieän theá (the end of the present world), song laø moät söï töï maëc khaûi cuûa chính höõu theå trong tuyeät ñoái.
Caùi nhìn cuûa ngöôøi Vieät veà maït theá khoâng hoaøn toaøn gioáng nhö hai loái nhìn cuûa ngöôøi Ba-Tö hay Do-Thaùi. Lyù do chính maø chuùng toâi ñaõ nhaéc tôùi, ñoù laø caùi theá sinh cuûa hoï khaùc bieät vôùi theá sinh cuûa caùc daân toäc khaùc; vaø lòch söû quan cuûa hoï khoâng theo ñöôøng thaúng, hay voøng troøn. Ñieåm quan troïng hôn maø chuùng ta ít khi chuù yù tôùi, ñoù laø quan nieäm veà thôøi gian cuûa ngöôøi Vieät. Vaäy thì, ñeå hieåu moät neàn maït theá luaän cuûa ngöôøi Vieät, chuùng ta phaûi tìm hieåu caùi theá sinh cuûa hoï. Ñeå hieåu theá sinh, chuùng ta baét buoäc phaûi ñaët ra ba vaán ñeà lieân quan tôùi theá sinh quan: (1) muïc ñích vaø cuøng ñích cuûa theá sinh quan; vaø (2) phöông tieän ñaït tôùi muïc ñích vaø cuøng ñích, cuõng nhö (3) lòch söû tính cuûa theá sinh.
4. Theá Sinh Quan
Nhö chuùng toâi ñaõ taïm nhaéc tôùi, maït theá luaän trong tö duy cuûa ngöôøi Vieät ñöôïc bieåu taû vaø bieåu hieän phaàn lôùn qua caùc vaên boån (text), thoaïi boån (hay khaåu truyeàn, oracles, narratives) vaø truyeàn boån (hay truyeàn thoáng, tradition) ghi laïi moái khaùt voïng, öôùc voïng vaø hy voïng veà tuyeät ñoái. Qua nhöõng tö lieäu treân, chuùng ta coù theå phaân bieät hai loái nhìn veà tuyeät ñoái. Loái nhìn thöù nhaát thöôøng thaáy trong vaên chöông baùc hoïc, kinh vieän tröôøng cöû. Loái nhìn thöù hai, thöôøng thaáy trong ca dao tuïc ngöõ. Vì baøi vieát naøy chæ chuù troïng vaøo loái nhìn thöù hai, chuùng toâi xin ñöôïc noùi phôùt qua quan nieäm tuyeät ñoái trong vaên chöông baùc hoïc. Vaên chöông baùc hoïc, noùi moät caùch chung, bò aûnh höôûng cuûa Nho giaùo, vaø phaàn khoâng ít, cuûa Phaät giaùo vaø Ñaïo giaùo. Neáu coù phaûn aûnh ñöôïc phaàn naøo taâm traïng cuûa ngöôøi thöôøng daân, thì cuõng chæ coù moät chuùt ít. Chính vì theá, quan nieäm tuyeät ñoái theo loái nhìn baùc hoïc coù hai ñaëc tính. Thöù nhaát, tuyeät ñoái chæ coù theå thaáy nôi moät lai theá, trong ñoù con ngöôøi cuõng ñöôïc tham döï vaøo, hay ñaït tôùiù baûn chaát tuyeät ñoái. Tuyeät ñoái tính ñöôïc dieãn ñaït baèng söï sieâu vieät thôøi gian tính, töùc vónh cöûu tính (eternity). Trong tö töôûng cuûa Traàn Nhaân Toâng vaø Vaïn Haïnh, chuùng ta thaáy ñöôïc moät caùi nhìn veà maït theá nhö vaäy. Trong tö töôûng cuûa Nguyeãn Bænh Khieâm vaø Leâ Quyù Ñoân, tuyeät ñoái cuõng mang tính chaát vöôït thôøi gian song khoâng hoaøn toaøn taùch bieät vôùi hieän theá. Ñoù laø moät tuyeät ñoái pha laãn quan nieäm nieát baøn vôùi quan nieäm tröôøng sinh cuûa Ñaïo Laõo. Trong vaên chöông bình daân, ñaëc bieät trong ca dao vaø tuïc ngöõ, ngöôøi thöôøng daân nhìn tuyeät ñoái tính moät caùch “töông ñoái.” Theá giôùi mai sau khoâng hoaøn toaøn taùch rôøi khoûi hieän theá. Theá giôùi mai sau cuõng khoâng phaûi laø “maït theá”, theo nghóa “taän theá”. Lai theá theo ngöôøi Vieät, ñoù laø moät theá giôùi maø ñieåm troïng yeáu khoâng phaûi laø thöôûng phaït, cuõng khoâng phaûi laø vónh cöûu, song moät theá giôùi raát cuï theå:
“Soáng ñöôïc mieáng doài choù, cheát ñöôïc boù vaøng taâm.”
Hay:
“Soáng maëc vaûi Buøi, cheát vuøi vaøng taâm.”
Ñoù cuõng laø moät theá giôùi maø con ngöôøi khoâng coøn lo aâu sôï haõi thieáu nhöõng nhu yeáu phaåm; khoâng coøn bò ñeø neùn aùp böùc; khoâng coøn bò khinh thöôøng. Ñoù cuõng laø moät theá giôùi maø nhöõng khaùt voïng thöôøng tình nhö côm no aùo aám, vôï ñeïp con khoân, hay, nhaø ngoùi caây mít... ñöôïc thoûa maõn. Trong moät theá giôùi nhö vaäy, hy voïng ñoàng nghóa vôùi khaùt voïng, vaø khaùt voïng ñoàng nghóa vôùi öôùc voïng. Song neáu tuyeät ñoái tính chæ mang moät tính chaát töông ñoái, vaø neáu hy voïng tuyeät ñoái chæ laø nhöõng khaùt voïng hay öôùc voïng thöôøng tình, thì chuùng ta khoù coù theå chaáp nhaän sieâu vieät tính trong loái suy tö cuûa ngöôøi Vieät. Hoaëc laø chuùng ta phaûi ñi ñeán moät keát luaän, laø tuyeät ñoái tính chæ thaáy trong tö töôûng cuûa giôùi trí thöùc maø thoâi. Nhöõng khoù khaên, maâu thuaãn naøy khoâng theå giaûi quyeát neáu chuùng ta khoâng ñi saâu vaøo caùi muïc ñích cuûa theá sinh Vieät, ñeå xem muïc ñích coù ñoàng nghóa vôùi cuøng dích hay khoâng. Trong nhöõng ñoaïn sau, chuùng toâi seõ phaân tích saâu hôn theá sinh quan naøy qua nhöõng ñieåm: (1) nhöõng muïc ñích cuûa theá sinh Vieät; (2) cuøng ñích trong theá sinh Vieät.
4.1. Muïc Ñích
Neáu maït theá luaän hieåu theo nghóa cuûa hy voïng vaøo moät theá giôùi khaùc, toát ñeïp hôn. Vaäy thì, ñeå hieåu maït theá luaän cuûa ngöôøi Vieät, chuùng ta phaûi bieát caùi theá giôùi toát hôn laø theá giôùi gì? Theá giôùi naøy ñöïôc ngöôøi Vieät bieåu taû ra sao? Nôi ñaây, chuùng toâi xin phaân tích nhöõng muïc ñích cuûa theá sinh Vieät.
- Thöù nhaát, Theá sinh Vieät laø moät theá giôùi thöïc tieãn, thöïc duïng
Ñoái vôùi ngöôøi noâng daân, caùi soáng chaät vaät baét buoäc hoï phaûi lo laéng cho caùi buïng cuûa hoï. Söï ñoùi khoå ñaõ bieán thaønh thöôøng tình, gaén lieàn vôùi cuoäc soáng cuûa hoï. Theá neân “ngaøy ba böõa voã buïng rau bình bòch” laø moät caâu noùi dieãn taû moät caùch raát soáng ñoäng caùi theá sinh cuûa hoï. Caùi ñoùi, caùi khoå baùm theo chaân hoï ñeán ñoä:
“Soáng moät ñoàng khoâng heát.
Cheát moät ñoàng khoâng ñuû.”
Song hoï khoâng gioáng caùc nhaø nho, laáy moät quan nieäm ñaïo ñöùc hay sieâu hình ñeå ñaùnh “löøa” mình: ”Ngöôøi quaân töû aên chaúng caàu no.” Hoï thaúng thaén: “Soáng no hôn cheát theøm”. Caùi trieát lyù “coù thöïc môùi vöïc ñöôïc ñaïo” ñöôïc thaèng Bôøm noùi leân moät caùch linh ñoäng vaø trung thöïc:
“Thaèng Bôøm coù caùi quaït mo.
Phuù oâng xin ñoåi ba boø chín traâu.
Bôøm raèng bôøm chaúng laáy traâu.
. . . . . . . .
Phuù oâng xin ñoåi naém soâi, Bôøm cöôøi.”
Trieát lyù thöïc duïng naøy coù theå noùi, laø neàn taûng cuûa loái tö duy veà söï soáng vaø söï cheát:
”Soáng treân ñôøi aên mieáng doài choù.”
hay töông töï:
“Soáng ñöôïc mieáng doài choù.
Cheát ñöôïc boù vaøng taâm.”
Chính vì cuoäc soáng quùa ö khoán khoå, maø hoï taïm coi muïc ñích “ñuû aên ñuû tieâu” nhö laø ñieåm coát yeáu. Theá neân, ngöôøi Vieät hoaëc coi thöôøng caùi cheát, hoaëc khoâng coøn thì giôø ñeå nghó veà caùi cheát nöõa. Vaø neáu caùi cheát caäp keà, thì cheát vaãn söôùng hôn soáng:
“Soáng thôøi con chaúng cho aên.
Cheát thôøi xoâi, thòt laøm vaên teá ruoài.”
Hay
“Soáng thì chaúng cho aên naøo.
Cheát thì cuùng, gioã maâm cao, coã ñaày.”
- Thöù hai, Theá sinh Vieät laø moät hieän thôøi, töùc moät hieän theá keùo daøi
Nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc phôùt qua trong phaàn ñaàu, lòch söû quan cuûa ngöôøi Vieät khoâng theo moät ñöôøng thaúng; cuõng khoâng phaûi ñöôøng voøng. Chuùng toâi taïm nghó, vaø coi ñoù nhö laø moät giaû thuyeát, lòch söû quan cuûa ngöôøi Vieät ñöôïc xaây döïng treân quan nieäm “hieän thôøi” (the now-time hay the hic et nunc), töùc moät hieän taïi noái daøi (a prolonged present). Hieåu nhö theá, hieän theá khoâng khaùc bieät lai theá, vaø lai theá cuõng khoâng taùch bieät khoûi tieàn theá; bôûi vì taát caû ñeàu chæ laø nhöõng thôøi ñoaïn (momentum) cuûa hieän thôøi.
Chính vì coù moät lòch söû quan nhö vaäy, maø chuùng ta thaáy ngöôøi Vieät quan nieäm soáng vaø cheát khoâng nhö nhöõng theá giôùi hoaøn toaøn caùch bieät, song nhö nhöõng thôøi ñoaïn khaùc nhau vôùi nhöõng taùc ñoäng vaø nhu caàu khaùc bieät maø thoâi:
“Soáng teát, cheát gioã.”
vaø
”Sinh thuaän, töû an.”
Noùi moät caùch khaùc, soáng vaø cheát chæ laø nhöõng thôøi ñoaïn thuoäc veà cuøng moät theá sinh, maø theá sinh ñoù bao goàm tieàn theá, hieän theá vaø lai theá. Do ñoù, giöõa soáng vaø cheát coù moät lieân quan khoâng theå taùch bieät. Hôn theá nöõa, söï lieân keát thaâm saâu giöõa tieàn theá (qua hình boùng cuûa toå tieân) vaø lai theá (haäu ñaïi) khoâng theå taùch bieät. Tieàn theá vaø lai theá hoäi tuï trong hieän theá.
“Soáng veà moà veà maû. Chaúng ai soáng veà caû baùt côm.”
Caùi lieân quan, khoâng theå taùch bieät naøy, cho ñeán noãi, nhaân caùch con ngöôøi khoâng heà bieán daïng:
“Soáng moät ngöôøi moät neát.
Cheát moät ngöôøi moät taät.”
Neáu nhìn kyõ vaøo nhöõng vaên baûn treân, chuùng ta nhaän thaáy, trong theá sinh Vieät (hieän theá cuõng nhö lai theá), nhöõng öôùc voïng vaø khaùt voïng ñeàu gioáng nhau. Nhìn töø moät khía caïnh khaùc, hay töø phaân taâm, chuùng ta coù theå xaùc quyeát laø chính nhöõng öôùc voïng vaø khaùt voïng thöôøng tình ñaõ noái keát hieän theá vaø lai theá. Vaø nhö vaäy thì maït theá luaän Vieät khoâng mang nghóa moät tri thöùc veà taän theá, hay moät theá giôùi hoaøn toaøn khaùc bieät vôùi hieän theá. Maït theá chæ laø moät söï thöïc hieän (realization) cuûa nhöõng khaùt voïng vaø öôùc voïng cuûa con ngöôøi trong hieän theá maø thoâi.
- Thöù ba, Theá sinh Vieät laø moät theá giôùi noäi taïi
Ñieåm thöù ba maø chuùng ta thaáy trong theá sinh Vieät, ñoù laø tính chaát noäi taïi, song sieâu vieät. Neáu nhìn töø trieát hoïc Taây phöông, hai tính chaát noäi taïi vaø sieâu vieät quûa thaät maâu thuaãn. Tuy nhieân, neáu chuùng ta hieåu sieâu vieät khoâng theo nghóa vöôït khoûi (transcendence), nhöng vöôït xa (go beyond), vöôït cao (surpass) vaø vöôn tôùi (reaching towards), hay vöôït khoûi (overcoming), thì sieâu vieät khoâng nhaát thieát bao haøm moät theá giôùi ngoaïi taïi, thí du nhöï Thieân ñöôøng, Nieát baøn hay moät theá giôùi töông töï. Cuõng trong moät maïch vaên, chuùng toâi hieåu theá giôùi noäi taïi khoâng theo nghóa theá giôùi taâm linh, hay moät theá giôùi noäi taâm, hay moät theá giôùi tinh thaàn. Theá giôùi noäi taïi noùi leân caùi theá giôùi chuùng ta ñang soáng, töùc caùi theá giôùi cuûa chuùng ta, vaø thuoäc veà chuùng ta. Nhö ñaõ nhaéc tôùi trong ñoaïn vaên treân, theá giôùi maø chuùng ta ñöông soáng chính laø hieän theá (bieåu hieän bôûi hieän thôøi). Hieän theá naøy qui tuï lai theá vaø tieàn theá vaøo trong caùi maø chuùng ta goïi laø theá sinh Vieät:
“Xöa kia ta ôû treân trôøi;
Ñöùt daây rôi xuoáng laøm ngöôøi theá gian.”
Trong moät theá giôùi noäi taïi theo nghóa naøy, thaàn thaùnh, ma quûy, sinh vaät vaø con ngöôøi ñeàu tham döï vaøo cuoäc soáng cuûa cuøng moät theá giôùi. Nôi ñaây, khoâng coù phaân bieät thaàn hoaëc thaùnh, ma hay quûy, ngöôøi hay ngôïm. Trong theá sinh naøy, khoâng coù giai caáp roõ reät. Keû tu ngöôøi tuïc, keû cheát ngöôøi soáng ñeàu tham döï vaøo cuøng moät theá sinh. Nhöõng kieåu noùi:
“gaàn chuøa, goïi Buït baèng anh;”
hay:
“Leân chuøa thaáy tieåu möôøi ba,
thaáy sö möôøi boán, vaõi giaø möôøi laêm.
Muoán cho moät thaùng ñoâi raèm,
tröôùc laø leã Phaät, sau thaêm vaõi giaø.”
Noùi leân söï ñoàng tính trong moät theá sinh nhö vaäy.Trôøi, Buït cuõng khoâng phaûi laø ngoaïi leä; vaø caøng khoâng xa caùch, bôûi noùi cho cuøng, taát caû ñeàu ôû trong moät theá sinh:
“Raép mong oâng trôøi sa xuoáng coõi traàn,
Hoûi xem duyeân kieáp nôï naàn laøm sao?
Hay:
“Cuûa Buït maát moät ñeàn möôøi,
Buït haõy coøn cöôøi Buït chöûa laáy cho.”
- Thöù tö, Theá sinh Vieät laø moät theá giôùi do chính con ngöôøi töï taïo
Nhö töøng baøn veà söï khaùc bieät giöõa thaàn thoaïi vaø nhaân thoaïi trong Vieät ngöõ, vaø nhö nhieàu hoïc giaû ñaõ töøng nhaän ñònh raèng trong vaên hoùa Vieät, nhaân thoaïi chieám moät ñòa vò quan troïng hôn thaàn thoaïi. Giaû thuyeát naøy xem ra coù theå kieåm chöùng vôùi nhöõng ñaëc ñieåm thaáy nôi cô caáu vaø toå chöùc cuûa xaõ hò Vieät. Ñaëc tính thöù nhaát ñoù laø tính coäng ñoàng. Ñaëc tính thöù hai ñoù laø tính chaát töï trò. Trong ca dao hay tuïc ngöõ, nhöõng veø nhö:
“Trôøi cao beå roäng bao la
Vieäc gì laø chung phaûi laø maøy ta.
Trong vieäc nhaø, ngoaøi thì vieäc nöôùc,
Giöõ laøm sao sau tröôùc veïn tuyeàn.
Loï laø caàu Phaät, caàu tieân.”
thöôøng thaáy xuaát hieän nôi ñaàu moâi moãi ngöôøi Vieät. Chính vì theá sinh Vieät laø moät theá giôùi “töï trò” vôùi quy luaät caù bieät maø “pheùp vua thua leä laøng;” maø “leänh oâng khoâng baèng coàng baø.” Ngay caû nhöõng yù thöùc heä maïnh meõ nhö Nho giaùo, hay ngay caû toân giaùo cuõng khoâng theå thay ñoåi loái nhìn “töï taïo” naøy. Tính chaát töï taïo, töï trò naøy thaáy raát roõ nôi vai troø cuûa ngöôøi phuï nöõ Vieät trong xaõ hoâi Vieät. Ngöôøi phuï nöõ Vieät khoâng hoaøn toaøn thuï ñoäng nam ngoaïi nöõ noäi; hoaëc tuaân theo “tam toøng töù ñöùc.” Hoï chuû ñoäng ngay caû trong vieäc keùn choàng:
“Moät choàng raãy laø baåy choàng hôø;”
Hay:
“Moät baø hai oâng.”
Hoï dieãu côït quan nieäm troïng nam khinh nöõ: “nhaát nam vieát höõu thaäp nöõ vieát voâ” :
“Laøm trai röûa baùt queùt nhaø.
Vôï goïi thì daï: Baåm Baø toâi ñaây.”
Roõ raøng nhaát ñoù laø vai troø “chuû” vaø taát yeáu cuûa phuï nöõ “leänh oâng khoâng baèng coàng baø”; Hay:
“Cha cheát, con aên côm vôùi caù.
Meï cheát con lieám laù ñaàu ñöôøng.”
(“moà coâi Cha aên côm vôùi caù, moà coâi Meï lieám laù ñaàu ñöôøng.”)
Noùi caùch chung, maãu tính; hay aâm tính khoâng nhöõng chæ noùi leân caùi ñaëc thuø cuûa ngöôøi Vieät, maø coøn bieåu taû söùc ñoái khaùng maõnh lieät choáng ngoaïi löïc, vaø baûo veä töï chuû tính cuûa hoï.
Cuøng Ñích
Trong nhöõng phaân tích treân, chuùng ta nhaän thaáy ngöôøi Vieät nhìn lai theá nhö laø moät söï theå hieän nhöõng öôùc voïng vaø khaùt voïng maø hoï khoâng ñöôïc thoûa maõn trong cuoäc soáng hieän theá. Song neáu chæ nhìn lai theá theo moät nhaõn quan thöïc duïng nhö vaäy, chuùng ta khoâng theå hieåu loái ví von cho mình ngang haøng vôùi trôøi, vôùi ñaát. Con ngöôøi chæ coù theå töï cao töï ñaïi nhö vaäy, neáu con ngöôøi bieát mình, hay ít nhaát laø cho mình, coù ñuû löïc töông ñöông vôùi trôøi, ñaát, vaø thaàn thaùnh. Noùi caùch khaùc, chæ khi naøo con ngöôøi yù thöùc ñöôïc tuyeät ñoái tính cuûa mình, thì haén môùi daùm töï toân phong mình leân thaàn leân thaùnh nhö thaáy trong tröôøng hôïp cuûa hai vaên haøo Leâ Vaên Sieâu vaø Cao Baù Quaùt: “Thaàn Sieâu Thaùnh Quaùt.” Neáu hieåu nhö vaäy, chuùng toâi thieát nghó, cho raèng ngöôøi noâng daân coù ít hoïc, vaø daãu raèng nhöõng lo aâu thöôøng nhaät khieán hoï khoâng coøn, hay ít coøn thì giôø suy tö veà cuøng ñích cuûa theá sinh, cuõng nhö caùch rieâng, veà cuøng ñích cuûa cuoäc soáng cuûa mình, thì trong taâm thöùc cuûa hoï, chuùng ta vaãn coù theå nhaän ñöôïc moät nieàm hy voïng coù tính chaát vónh cöûu. Moái hy voïng naøy ñöôïc dieãn ñaït moät caùch raát ñôn sô vaø cuï theå:
“ÔÛ hieàn thì gaëp laønh.
ÔÛ aùc gaëp döõ tan taønh nhö tro.”
Gaëp laønh, hay gaëp thieän, gioáng nhö “chæ ö chí thieän” laø moät cuøng ñích maø ngöôøi Vieät ñeo ñuoåi. Moái hy voïng naøy cuõng coù theå laø moät theá sinh vieân maõn, khoâng coøn lo aâu, khoù nhoïc:
“Nhaát cao laø nuùi Taûn Vieân.
Thanh nhaøn voâ söï laø tieân treân ñôøi.”
Maø moái hy voïng naøy cuõng coøn coù theå laø moät khaùt voïng trôû thaønh anh huøng, töùc moät con ngöôøi baát tö:û
“Cuûa ñôøi muoân söï cuûa chung.
Hôn nhau moät tieáng anh huøng maø thoâi.”
Nhìn cho kyõ, ta thaáy nhöõng hy voïng ñaït tôùi danh thôm muoân ñôøi (anh huøng), ñaït tôùi thieän haûo, vaø coù moät cuoäc soáng “thanh nhaøn voâ söï” laø nhöõng cuøng ñích, maø nhöõng cuøng ñích naøy laø toång hôïp cuûa caùc nguyeân lyù sieâu hình vaø ñaïo ñöùc cuûa Nho, Ñaïo vaø Phaät.
5. Lòch Söû Tính
Neáu nhìn töø quan ñieåm cuûa theá sinh maø chuùng toâi vöøa phaân tích ôû caùc phaàn treân, chuùng ta baét buoäc phaûi coâng nhaän laø moät neàn maït theá luaän Vieät khoâng hoaøn toaøn ñoàng nghóa vôùi baát cöù neàn maït theá luaän naøo khaùc. Ñieåm thöù nhaát maø chuùng toâi muoán noùi ñeán, ñoù laø hình nhö ngöôøi Vieät khoâng coù moät quan nieäm maït theá theo nhöõng nghóa maø chuùng toâi nhaéc qua trong ñoaïn treân. Moät theá giôùi cuoái cuøng, trong ñoù coù söï thöôûng thieän phaït aùc xem ra khaù xa laï vôùi hoï. Leõ dó nhieân, chuùng toâi khoâng choái boû quan nieäm tieàn nghieäp, haäu nghieäp vaø lai nghieäp phoå bieán vôùi nieàm tin “aùc giaû aùc baùo, thieän giaû thieän baùo” nôi daân gian. Thöïc ra, quan nieäm naøy, ñuùng ra laø moät quan nieäm du nhaäp töø Phaät giaùo Trung Hoa. Quan nieäm “thieän giaû höõu thieän, aùc giaû höõu aùc” noùi leân moät nguyeân lyù sieâu hình töùc luaät nhaân quaû theo heä thoáng lòch söû cuûa ñöôøng thaúng, töø tieàn nghieäp ñeán hieän nghieäp, vaø töø hieän nghieäp tôùi lai nghieäp. Song neáu phaân tích moät caùch kyõ löôõng, chuùng ta thaáy lòch söû tính cuûa ngöôøi Vieät khoâng theo ñöôøng thaúng. Chính vì theá maø, chuùng ta thaáy ngay trong nieàm tin vaøo söï phaùn xeùt, thöôûng keû laønh phaït keû döõ, cuõng khoâng hoaøn toaøn mang tính chaát Phaät giaùo, bôûi vì söï thöôûng phaït coâng toäi vaãn naèm ngay trong hieän theá, chöù khoâng phaûi ñôïi ñaàu thai taùi sinh trong moät theá giôùi khaùc. Thöù ñeán, nhö chuùng toâi ñaõ trình baøy, caùi theá sinh cuûa ngöôøi Vieät laø moät theá sinh xaây treân hieän thôøi, töùc moät hieän taïi keùo daøi, trong ñoù, hieän theá khoâng hoaøn toaøn taùch bieät khoûi lai theá vaø tieàn theá. Trong ngöõ hoïc, chuùng ta cuõng nhaän thaáy laø ngöôøi Vieät thích duøng tieáng haäu theá hôn laø lai theá. Tuy noùi nhö theá, chuùng toâi vaãn yù thöùc ñöôïc raèng theá sinh Vieät khoâng thuaàn tuùy. Sau hôn hai ngaøn naêm giao du vaø keát hôïp vôùi caùc theá sinh khaùc, theá sinh Vieät khoâng nhöõng laø moät toång hôïp, maø laø moät toång hôïp coù tính caùch bieän chöùng cuûa moïi theá sinh nhö theá sinh Trung, theá sinh AÁn, theá sinh Ñoâng Nam AÙ, vaân vaân. Chính vì vaäy maø, caùi nhìn cuûa ngöôøi Vieät veà lai theá, haäu theá vaø maït theá thöôøng khoâng ñôn thuaàn. Ba theá giôùi naøy nhieàu khi gaàn gioáng nhau, nhöng ñoâi khi laïi hoaøn toaøn khaùc bieät. Nhöng noùi caùch chung, trung taâm cuûa theá sinh Vieät vaãn laø hieän theá.
Chính vì ngöôøi Vieät tö duy theo moät caùch bieän chöùng, vaø toång hôïp nhö vaäy, maø hoï nhìn caùi cheát theo nhieàu loái nhìn khaùc nhau, khi töông ñoàng, khi laïi töông khaéc; ñoâi khi laïi töông hoã. Thí duï, hoï coi cheát laø heát; song hoï cuõng chaáp nhaän quan nieäm cheát laø ñi vaøo moät theá giôùi khaùc. Ña soá nhìn caùi cheát nhö laø moät giai ñoaïn, vaø mong moûi moät theá giôùi hoaøn haûo hôn. Tuy vaäy theá giôùi khaùc naøy khoâng ñoàng nghóa vôùi moät theá giôùi vónh cöûu.
Ñeå hieåu theâm veà maït theá luaän Vieät, chuùng toâi ñeà nghò nhìn söï soáng vaø söï cheát töø lòch söû tính cuûa ngöôøi Vieät. Nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc qua moät caùch raát giaûn löôïc veà lòch söû tính cuûa ngöôøi Ba Tö vaø ngöôøi Do Thaùi, vaø nghó raèng lòch söû tính cuûa ngöôøi Vieät coù phaàn khaùc bieät vôùi caùc daân toäc khaùc. Nôi ñaây, chuùng toâi xin ñöôïc ñi saâu hôn vaøo ñieåm naøy, baèng caùch giaûi thích hai ñaëc tính cuûa lòch söû vaø loái suy tö cuûa ngöôøi Vieät.
- Thöù nhaát, neáu lòch söû tính cuûa ngöôùi Ba Tö, AÁn Ñoä... theo voøng troøn; vaø neáu lòch söû tính cuûa ngöôøi Do Thaùi theo moät ñöôøng thaúng, thí lòch söû tính cuûa ngöôøi Vieät theo loái tuï thaêng, vaø loái suy tö cuûa hoï theo caáu keát hay luaän lyù cuûa tinh toøa. Ñeå traùnh ñi quaù xa khoûi luaän ñeà cuûa tieåu luaän, chuùng toâi chæ xin noùi moät caùch giaûn löôïc ñaëc tính tuï thaêng. Rieâng veà loái suy tö tinh toøa, phaàn vì chuùng toâi ñaõ baøn nhieàu trong caùc tieåu luaän khaùc; vaø phaàn khaùc, vì noù khoâng quan troïng trong baøi naøy, neân chuùng toâi taïm khoâng nhaéc tôùi. Tuï thaêng töùc quy tuï nhöõng yeáu tính cuûa tieàn theá vaøo trong hieän theá, vaø thaêng tieán leân moät theá sinh hoaøn haûo hôn trong lai theá. Song noùi nhö theá, thì lòch söû tính cuûa ngöôøi Vieät khoâng khaùc chi lòch söû tính cuûa Do Thaùi, bôûi vì thôøi gian ñeàu theo ñöôøng thaúng. Thöïc ra, tuï thaêng khoâng nhaát thieát phaûi ôû trong moät thôøi gian theo ñöôøng thaúng, hay voøng troøn. Tuï thaêng laø moät taùc ñoäng hieän thöïc (realize) nhöõng khaùt voïng, öôùc voïng vaø phaùt sinh ra moät nieàm hy voïng. Maø chính nieàm hy voïng naøy môùi laø ñoäng löïc laøm con ngöôøi nghó veà maït theá. Moät ñieåm khaùc caàn phaûi theâm vaøo ñeå traùnh ngoä nhaän. Ñoù chính laø ñieàu maø chuùng toâi ñaõ nhaán maïnh nhieàu laàn: trong lòch söû tính cuûa ngöôøi Vieät, taát caû tieàn theá, hieän theá vaø lai theá ñeàu quy tuï vaøo moät theá sinh, hay hieän thôøi, töùc moät hieän theá keùo daøi voâ taän. Trong moät hieän thôøi nhö vaäy, chuùng ta khoù maø coù theå phaân bieät tieàn theá vaø hieän theá, hieän theá vaø lai theá.
- Thöù hai, neáu lòch söû tính khoâng ñöôïc ngöôøi Vieät nhìn theo thôøi gian ñöôøng thaúng hay voøng troøn, thì chuùng toâi thieát nghó, hoï nhìn thôøi gian theo caùi nhìn cuûa noäi taâm. Hay noùi caùch khaùc, hoï nhìn thôøi gian theo chính höõu theå tính. Vaø do ñoù, hoï nhìn caùi cheát theo hai loái nhìn cuûa tuyeät voïng vaø hy voïng. Loái nhìn tuyeät voïng phaùt sinh ra quan nieäm taän theá, trong khi loái nhìn hy voïng ñöa hoï tôùi moät maït theá luaän.
Loái nhìn thöù nhaát veà taän theá, coi “sinh söï, söï sinh” laø moät luaät taát yeáu; laø moät caùi soá; laø moät caùi meänh. Vì “soáng cheát coù soá,” theá neân phaûi chaáp nhaän “soáng nuoâi, cheát choân.” Caùi nhìn naøy laø moät caùi nhìn bi quan. Chuùng ta cuõng coù theå noùi, noù bieåu taû taâm tình tuyeät voïng. Cheát laø heát; maø neáu khoâng heát, thì cuøng laém cuõng chæ laøm ma ñoùi maø thoâi:
“Cheát treû khoûe ma, cheát giaø ma meät.”
Maø ai thì cuõng gioáng nhau caû:
“Chính chuyeân cheát cuõng ra ma.
Laúng lô cheát cuõng ñem ra ngoaøi ñoàng.”
Thaùi ñoä tuyeät voïng naøy ñöôïc ngöôøi Vieät dieãn ñaït moät caùch raát thaûn nhieân, cho ñeán noãi laïnh luøng: “choù cheát heát truyeän;” hoaëc moät caùch ô hôø: “soáng ngaøy naøo bieát ngaøy aáy.”
Loái nhìn thöù hai veà maït theá luaän coù veû laïc quan hôn. Loái nhìn naøy hy voïng moät theá giôùi toát ñeïp hôn; hoaëc ít nhaát, coi caùi cheát töï noù cuõng coù chi long troïng, giaù trò hôn caùi soáng hieän taïi.
“Cheát treû coøn hôn laáy leõ.”
Hay:
“Cheát keøn troáng, soáng daàu ñeøn.”
Vaø caû caùi cheát cuõng laø moät loái cheát coù tính toaùn:
“Cheát tröôùc ñöôïc moà, ñöôïc maû.
Cheát sau naèm ngaû naèm nghieâng.”
Töø hai loái nhìn veà caùi cheát, chuùng ta thaáy hai loái nhìn veà lòch söû. Loái nhìn thöù nhaát coi lòch söû ñoàng nghóa vôùi hieän theá. Cheát töùc keát thuùc hieän theá. Vaø söï bieán maát cuûa hieän theá ñoàng nghóa vôùi taän theá. Loái nhìn thöù hai coi lòch söû nhö laø moät tieán trình cuûa sinh sinh baát nghæ. Loái nhìn naøy khoâng coi caùi cheát nhö laø moät keát thuùc, song nhö moät giai ñoaïn cuûa cuoäc soáng. Loái nhìn naøy luoân luoân phaùt sinh ra nhöõng nieàm hy voïng baát taän, nhaém giaûi quyeát nhöõng khaùt voïng vaø öôùc voïng. Vaø ñaây laø ñieåm khôûi nguyeân cuûa maït theá luaän Vieät.
6. Taïm Keát - Taän Theá vaø Maït Theá
Neáu nhöõng phaân tích cuûa chuùng toâi khoâng sai, hoaëc ít nhaát khoâng quaù sai, thì chuùng toâi coù theå ruùt ra moät keát luaän raát ngaén goïn veà moät neàn maït theá luaän Vieät nhö sau: Thöù nhaát, maït theá luaän theo quan ñieåm cuûa ngöôøi Vieät khoâng mang nghóa taän theá (the end of the world). Noù cuõng khoâng quan taâm nhieàu tôùi moät theá giôùi mai sau, moät theá giôùi hoaøn toaøn taùch bieät khoûi hieän theá (the other, external and eternal world). Bôûi vì moät maït theá luaän nhö theá khoâng giaûi quyeát ñöôïc nhöõng khaùt voïng, hay öôùc voïng cuûa con ngöôøi. Moät maït theá luaän theo theá sinh cuûa Do Thaùi hay Ba Tö hay AÁn Ñoä ñoøi hoûi con ngöôøi phaûi ñoaïn tuyeät vôùi hieän theá, vôùi nhöõng öôùc mô thöôøng nhaät. Thöù hai, theá giôùi mai sau (after-life) hay haäu theá trong yù thöùc Vieät khoâng ñoàng nghóa vôùi moät theá giôùi vónh cöûu, baát bieán vaø tuyeät ñoái. Theá giôùi mai sau cuûa ngöôøi Vieät laø moät lai theá; song lai theá naøy khoâng laäp laïi nhö thaáy trong voøng luaân hoài. Lai theá naøy tieán boä, hay thaêng tieán moät caùch bieän chöùng, laøm hieän theá hoaøn haûo hôn baèng caùch thoûa maõn nhöõng khaùt voïng, öôùc voïng hay moäng mô.
Nhìn töø moät maïch vaên nhö vaäy, ta thaáy lòch söû tính cuûa theá sinh Vieät khoâng ñi theo ñöôøng thaúng hay ñöôøng voøng, song theo caùi ñaïo, hay loái giaûi quyeát vaán naïn hieän theá, töùc thoûa maõn khaùt voïng vaø taïo ra nieàm hy voïng môùi. Ñaây laø moät lyù do taïi sao chuùng toâi giaûi thích maït theá luaän Vieät khoâng theo luaän lyù cuûa tuyeät ñoái, song tuyeät ñoái trong töông quan, hay töông ñoái tính trong lòch söû höôùng veà tuyeät ñoái. Moät lòch söû bò ñònh ñoaït bôûi tuyeät ñoái, laø moät lòch söû quyeát ñònh hay tuyeät ñònh (deterministic) nhaém ñeán moät quyeàn löïc tuyeät ñoái. Vaø chæ coù tuyeät ñoái môùi coù theå giaûi quyeát ñöôïc moïi vaán naïn vaø moïi khaùt voïng. Trong moät lòch söû nhö vaäy, nhöõng öôùc mô, moäng mô chæ coù giaù trò nhö nhöõng saûn phaåm cuûa con ngöôøi dò hoùa (alienated man). Nhö chuùng ta thaáy, moät lòch söû xaây treân tuyeát ñoái tính chæ laø moät aûo voïng chöù khoâng phaûi hy voïng; bôûi vì chuùng ta seõ khoâng bao giôø ñat tôùi tuyeät ñoái ñöôïc. Neàn maït theá luaän cuûa ngöôøi Vieät, ít nhaát laø cuûa giôùi bình daân, khoâng mang aûo voïng. Noù khoâng nhaém ñeán tuyeät ñoái. Neàn maït theá luaän Vieät bieåu taû theá giôùi cuûa hy voïng. Ñaây chính laø moät ñieåm raát quan troïng giaûi thích hieän thôøi tính, cuõng nhö söï baát khaû phaân ly giöõa hieän theá vôùi tieàn theá vaø lai theá. Noùi toùm laïi, chuùng ta coù theå goïi maït theá luaän Vieät laø moät neàn hieän thôøi luaän.
Thuïy Sôn Traàn Vaên Ñoaøn
Vieän Trieát Hoïc vaø Toân Giaùo Vieät Nam, Washington, D. C. 2001.