Nhöõng Suy Tö Thaàn Hoïc Vieät Nam
Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn, Taiwan National University
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông III
Sinh Töû Trong nho Giaùo
1. Nhöõng ngoä nhaän veà Toân Giaùo tính cuûa Nho giaùo
Trong Töù Thö, Khoång Töû hoïa hoaèn môùi baøn veà söï cheát; caøng khoâng thích noùi ñeán thaàn thaùnh, quûy quaùi, hay moät theá giôùi mai sau. Söï kieän naøy khieán nhieàu hoïc giaû cho raèng Khoång Töû voâ thaàn; raèng hoïc thuyeát cuûa ngaøi thuaàn tuùy nhaân baûn. Luaän ñieåm naøy khoâng hoaøn toaøn sai, song chaéc haún laø khoâng ñuùng. Caùc nho gia Vieät vaøo thôøi cöïu traøo, hay trong mieàn Nam tröôùc naêm 1975, nhö Phan Boäi Chaâu, Phan Chu Trinh, Traàn Troïng Kim, Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Kim Ñònh, Böûu Döôõng, vaân vaân, ña soá nghieâng veà phía höõu thaàn, hoaëc ít nhaát, khoâng voâ thaàn; trong khi caùc nhaø nghieân cöùu Nho hoïc hieän nay taïi Haø Noäi vaø Saøi Goøn nghieâng veà höôùng voâ thaàn nhieàu hôn. Moät soá vò coøn ñi xa hôn giaûi thích Nho hoïc nhö laø moät hoïc thuyeát duy vaät. Chuùng toâi thieát nghó, tö duy Nho hoïc theo phaïm truø toân giaùo Taây phöông laø moät sai laàm veà phaïm truø. Töông töï, nhìn Nho hoïc theo nhaõn quan cuûa hoïc thuyeát duy vaät khoâng chæ vaáp phaïm vaøo sai laàm naøy, maø coøn coá tình boùp meùo caû quaù trình lòch söû cuûa Nho hoïc nöõa. Theá neân, tranh luaän veà tính chaát höõu thaàn hay voâ thaàn cuûa Nho hoïc theo phaïm truø thaàn hoïïc vaø yù thöùc heä Taây phöông trôû thaønh thöøa thaõi. Song neáu toân giaùo hieåu theo nghóa toâng giaùo cuûa Ñoâng phöông, thì chuùng ta khoâng theå choái boû chieàu kích thaàn linh vaø taâm linh cuûa Nho hoïc. Chính vì theá, trong luaän vaên naøy, chuùng toâi tìm hieåu nhaõn quan cuûa Nho hoïc veà söï soáng vaø söï cheát khoâng theo phaïm truø cuûa thaàn hoïc Taây phöông, song theo loái nhìn cuûa ngöôøi Trung Hoa, vaø coù leõ cuûa ngöôøi Vieät chuùng ta. Noùi roõ hôn, chuùng toâi muoán baøn ñeán chieàu kích taâm linh vaø thaàn linh cuûa Nho hoïc töø loái nhìn cuûa con ngöôøi ñoâng phöông (ñaëc bieät trong ñoïan 4 veà tieåu ñeà “Bieän chöùng Sinh Töû”.
Tröôùc heát, chuùng ta phaûi coâng nhaän laø, lòch söû tö töôûng cuûa Trung Hoa, vaø caùch rieâng lòch söû cuûa Nho hoïc Trung Hoa, luoân luoân thay ñoåi khoâng ngöøng. Söï thay ñoåi coù theå laø daáu chæ cuûa tieán boä, cuõng coù theå cuûa thuït luøi; söï thay ñoåi cuõng coù theå chæ laø moät bieán daïng hay toâ ñieåm theâm chuùt ít maø thoâi. Ñieàu ñoù coù nghóa laø, neáu chuùng ta chaáp nhaän luaän ñeà veà söï bieán ñoåi cuûa lòch söû, chuùng ta cuõng phaûi coâng nhaän raèng ngay caû quan nieäm veà thaàn linh cuõng ñaõ ôû trong moät quùa trình thay ñoåi, vaø ñöông tieáp tuïc dieãn trình lòch söû bieán hoùa cuûa con ngöôûi. Hieåu nhö theá, chuùng ta môùi coù theå nhaän ñònh moät caùch trung thöïc veà söï thay ñoåi cuûa nhaân sinh quan cuõng nhö thaàn linh quan trong Nho hoïc.
Söï thay ñoåi nhaân sinh quan baét ñaàu töø nhaø Chu (1111 tröôùc coâng nguyeân, taét tr.c.n.) khi ngöôøi Taøu baét ñaàu chuù troïng ñeán vai troø cuûa con ngöôøi. Tröôùc nhaø Chu, vaøo thôøi nhaø Thöông (1751-1111 tr.c.n.), ngöôøi Taøu ñaët taát caû vaän meänh trong tay Thöôïng Ñeá. Ngöôøi ta kính baùi Ñeá. Hoï tin vaøo hoàn phaùch, khuaån, thieân meänh, söï baát töû cuûa hoàn phaùch. Hoï cho raèng, möu söï taïi Thieân, maø thaønh söï cuõng taïi Thieân, theá neân khaán caàu, xin caùc thaàn linh ban cho hoï thaùi hoøa, phoàn thònh. Nhaø Chu khi laät ñoå nhaø Thöông, caàn moät lyù do thích ñaùng ñeå hôïp lyù vaø hôïp phaùp hoùa söï phaûn phuùc cuûa mình. Chính do ñoù, hoï ñoåi laïi quan nieäm thieân meänh cuõng nhö vai troø cuûa thaàn thaùnh. Hoï phaùt trieån moät lyù thuyeát ñaïo ñöùc döïa treân chính con ngöôøi, vaø chính con ngöôøi môùi coù theå nhôø vaøo haønh vi cuõng nhö ngoân töø toát laønh maø hoaøn thaønh chính ñònh meänh cuûa mình. Noùi caùch khaùc, con ngöôøi coù theå töï quyeát ñònh vaän meänh, nhôø vaøo haønh vi ñaïo ñöùc cuûa mình. Lyù do naøy hôïp lyù hoùa coâng vieäïc caûi trieàu hoaøn ñaïi, cuõng nhö bieán haønh vi tieám vò cuûa nhaø Chu trôû thaønh danh chính ngoân thuaän. Nhöng cuõng töø ñôøi Chu, caùc nhaø laõnh ñaïo phaûi döïa vaøo ñaïo ñöùc ñeå trò nöôùc. Hoï raát coù theå bò laät ñoå neáu thieáu taøi thaát ñöùc. Quan nieäm “daân vi quyù” cuûa Maïnh Töû thöïc ra ñaõ manh nha ngay töø thôøi nhaø Chu vaäy. Döôùi trieàu ñaïi Chu (1111-249 tr.c.n.), caùc nhaø laõnh ñaïo daàn daàn tieám vò thaàn linh, töï cho mình laø toå laø tieân. Maø Toå laïi coù moät vò theá quan troïng ngang vôùi Thieân. Trong Leã Kyù, ta ñoïc thaáùy: “Vaïn vaät baûn hoà thieân, nhaân baûn hoà toå,” töùc muoân vaät goác ôû Trôøi, ngöôøi goác ôû Toå. Thöïc ra, nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc sô qua, moät tö töôûng “nhaân baûn” nhö treân chæ xuaát hieän töø nhaø Chu. Tröôùc ñoù, nhaát laø trong thôøi Haï vaø Thöông, Ñeá hay Thieân sieâu vieät treân con ngöôøi. Chính vì theá, nghi leã teá Thieân khaùc vôùi teá Toå. Cuõng trong Leã Kyù, chæ coù Thieân töû môùi ñöôïc pheùp teá Thieân: “Thieân töû teá trôøi ñaát, teá boán phöông, teá nuùi soâng, teá nguõ töï...” Trong Thi Kinh, chuùng ta coøn thaáy raát nhieàu ñoïan giaûi thích nguoàn goác con ngöôøi vaø vaïn vaät töï Thieân, thí duï nhö “Hoaøng hyõ Thöôïng Ñeá, laâm haï höõu haùch, giaùm quan töù phöông, caàu daân chi maïc;” hoaëc “Thieân sinh chöng daân, höõu vaät höõu taéc, daân chi bænh di, hieáu thò yù ñöùc.” Noùi toùm laïi, töø ñôøi Chu, vuõ truï quan cuûa ngöôøi Taàu bieán ñoåi, vaø nhaân sinh quan cuûa hoï daàn daàn laán aùt, thay theá loái nhìn thaàn bí trong quaù khöù. Suy tö mang tính chaát hình nhi haï veà Ñeá cuûa hoï ñöôïc boå tuùc vôùi moät loái tö duy hình nhi thöôïng veà Thieân. Thöôïng Ñeá khoâng chæ coù nhaân tính, maø coøn Thieân tính; khoâng chæ bieåu hieän nhaân caùch maø coøn sieâu vieät. Song ngöôøi Taàu phaûi ñôïi tôùi thôøi Khoång Töû vaø Laõo Töû môùi baét ñaàu coù moät neàn trieát hoïc gaàn saùt nghóa vôùi trieát hoïc hieän nay.
Khoång Töû tieáp thu cuõng nhö phaùt trieån nhöõng tinh hoa cuûa toå tieân, töùc caùc nhaø tö töôûng tröôùc ngaøi. Coâng vieäc thuaät nhi baát taùc nhaém ñeán vieäc baûo toàn vaø phaùt huy nhöõng giaù trò truyeàn thoáng. Noùi moät caùch roõ hôn, Khoång Töû khoâng gaït boû nhaõn quan hình nhi thöôïng, song ngaøi tìm caùch toång hôïp vaøo trong cuoäc soáng con ngöôøi. Ngaøi khoäng choái boû thaàn linh; ngaøi cuõng khoââng khinh thöôøng ma quaùi; vaø ngaøi caøng khoâng gaït boû nieàm tin vaøo Thieân, vaøo Ñeá. Ngöôïc laïi, ngaøi chuû tröông teá Thieân, teá Thaàn, teá Toå, kính baùi tieàn nhaân, hieáu thaûo vôùi cha meï, tín nghóa vôùi baèng höõu, vaân vaân. Song söï vieäc cuùng teá, thôø phuïng Thieân, Ñeá, Toå khoâng mang tính chaát huyeàn bí hay meâ hoaëc; nhöng coù tính chaát thöïc teá vaø thöïc duïng nhieàu hôn. Ñoái vôùi Khoång Töû, Thieân, Ñeá, gioáng nhö Toå, khoâng chæ mang tính chaát ngoaïi taïi, hoaøn toaøn sieâu vieät, song coøn noäi taïi, tieàm taøng trong chính vuõ truï con ngöôøi. Chính vì vaäy, thôø Thieân, baùi Toå, cuõng gioáng nhö hieáu thaûo vôùi cha meï, laø moät nghi leã bieåu taû söï lieân quan maät thieát giöõa con ngöôøi, cuõng nhö tuaân theo moät quy luaät taát yeáu cuûa “uoáng nöôùc nhôù nguoàn” (aåm thuûy tö nguyeân), “aên quûa nhôù keû troàng caây” hay “ngöôøi tröôùc troàng caây, ngöôøi sau höôûng maùt.” Quan nieäm nhôù ôn nôi ñaây laø moät troïng ñieåm trong neàn ñaïo ñöùc hoïc cuûa ngöôøi ñoâng phöông.
Töø moät quan nieäm ñaïo ñöùc nhö vaäy, chuùng ta coù theå hieåu taïi sao Khoång Töû baét ñaàu vôùi con ngöôøi, chöù khoâng töø Ñeá hay Thieân. Khi nhaán maïnh ñeán vai troø cuûa con ngöôøi trong ñaïo ñöùc hoïc, hoaëc ñeán tính chaát öu tieân cuûa con ngöôøi “Chöa giuùp con ngöôøi, laøm sao coù theå noùi phuïc vuï Trôøi?” ngaøi muoán nhaán maïnh ñeán vai troø cuûa con ngöôøi trong quaù trình hình thaønh chính mình, nhö laø moät chuû theå, moät truyeàn nhaân cuûa Trôøi vaø Ñaát. Gaàn guõi vôùi con ngöôøi chính laø con ngöôøi. Theo nghóa naøy, toå tieân laø nhöõng ngöôøi ñi tröôùc, chöù khoâng phaûi chæ laø moät nguyeân lyù sieâu hình tröøu töôïng nhö thaáy trong neàn sieâu hình hoïc cuûa Hy Laïp. Chính vì theá maø con ngöôøi cuõng ñöôïc (vaø phaûi ñöôïc) kính troïng nhö Trôøi vaø Ñaát. Phuïng kính toå tieân laø moät hình thöùc bieåu taû loái soáng thieân nhaân töông döõ; truyeàn toâng haäu ñaïi. Phuïng kính toå tieân cuõng laø moät loái thöïc thi ñaïo laøm ngöôøi (töùc ñaïo nhaân). Trong maïch vaên naøy, toâng giaùo ñöôïc hieåu nhö laø moät loái soáng, moät neàn giaùo huaán giuùp con ngöôøi hình thaønh chính mình qua söï khaùm phaù vai troø cuûa mình trong lòch söû cuûa doøng, cuûa gioáng, cuûa toäc. Toâng giaùo cuõng giuùp con ngöôøi yù thöùc ñöôïc söï phaùt sinh, cuõng nhö trong muïc ñích toái haäu cuûa con ngöôøi qua chính lòch söû hình thaønh cuûa mình. Noùi caùch khaùc, toâng giaùo khoâng chæ mang tính chaát relegere, töùc noái keát nhöõng con ngöôøi coù chung nieàm tin vaøo Thöôïng Ñeá, hoaëc bieåu taû nhöõng caûm giaùc sieâu töï nhieân, huyeàn bí, maø coøn coù tính chaát “nhaän toå, qui toâng,” giuùp con ngöôøi yù thöùc ñöôïc vai troø lòch söû saùng taïo cuûa mình nhö chuùng ta thaáy trong Vieät trieát vôùi nguyeân lyù tam taøi Thieân Ñòa Nhaân.
Neáu chaáp nhaän vai troø cuûa con ngöôøi trong tieán trình hình thaønh lòch söû nhaân loaïi, chuùng ta cuõng phaûi chaáp nhaän vai troø cuûa Thieân vaø Ñòa, bôûi vì con ngöôøi khoâng theå töï taïo, töï sinh vaø töï toàn. Thieân do ñoù giöõ vai troø cuûa ngöôøi cha, ngöôøi meï (thieân chi phuï maãu), trong khi Ñòa laø “vaïn vaät chi maãu”. Hieåu nhö vaäy, chuùng ta coù theå noùi, vaán ñeà sinh töû cuûa con ngöôøi chæ coù theå hieåu vaø giaûi quyeát trong söï töông quan cuûa con ngöôøi vôùi Trôøi vaø Ñaát. Ñeå giuùp moät soá ñoäc giaû (chöa quen thuoäc vôùi trieát ñoâng) coù moät loái nhìn trung thöïc hôn veà tranh luaän sieâu hình trong Nho hoïc, chuùng toâi xin maïn pheùp baøn luaän moät caùch toùm löôïc veà quan nieäm Thieân, vaø Thieân nhaân töông döõ trong Nho hoïc.
2. Thieân Ñeá, Thieân Meänh, vaø Thieân Nhaân Töông döõ
Theo caùc nhaø nghieân cöùu Trung Hoa, quan nieäm Thieân vaø Ñeá töøng bieán ñoåi raát nhieàu trong quaù trình lòch söû töø thôøi Thöông cho tôùi thôøi Khoång Töû. Vaø ngay trong caùc Kinh ñieån nhö Töù Thö, Taû Truyeän, Thi Kinh, Leã Kinh, chuùng ta cuõng thaáy moät söï bieán ñoåi khaù roõ raøng. Phuøng Höõu Lan saép ñaët quan nieäm Thieân vaøo trong 4 phaïm truø, Thieân nhö laø moät Khaûi maëc, Thieân nhö moät Saùng taïo, Thieân nhö moät vò Giaùm saùt, vaø Thieân nhö nhö moät Phaùp quan. Phoù Boäi Vinh ñi xa hôn, giaûi thích Thieân vaø Ñeá theo naêm nghóa vuï: Thoáng trò, Saùng taïo, Giaùm saùt, Maëc khaûi, vaø Phaùp quan. Töông töï nhö Phoù Boäi Vinh, Lyù Chaán xeáp Thieân vaøo trong 6 phaïm truø; 5 phaïm truø nhö cuûa hoï Phoù, coäng theâm phaïm truø Ñaïo. Noùi moät caùch chung, caùc danh nho ñöông thôøi nhö Phöông Ñoâng Myõ, Maïc Toâng Tam, Ñöôøng Quaân Nghóa, La Quang, Ngoâ Kieán Huøng, hay caû Löông Thaáu Minh vaø Huøng Theá Löïc, cho duø voâ thaàn hay höõu thaàn cuõng ñeàu coâng nhaän laø quan nieäm Thieân vaø Ñeá mang caû hai tính chaát hình nhi thöôïng vaø hình nhi haï, sieâu vieät vaø noäi taïi.
Baét ñaàu vôùi nhaõn quan hình nhi haï, nhaø Thöông duøng töø ngöõ Ñeá ñeå noùi leân vò thaàn cai quaûn cuõng nhö ñieàu haønh (a) gioù, maây, saám seùt vaø möa; (b) muøa maøng vaø gaët haùi; (c) vieäc xaây döïng thoân xoùm, laøng maïc; (d) chieán tranh; (e) söï may maén cuõng nhö tai hoïa cuûa muoân daân; (f) vaø söï caùt hung cuûa nhaø vua. Moät caùch chung, Ñeá aùm chæ moät ñaáng toái cao, song khoäng sieâu vieät, khoâng hoaøn toaøn linh thieâng. Ñeá dieãn ñaït moät söï xuaát kieät, laõnh ñaïo. Tam Hoaøng, Nguõ Ñeá vaø ngay caû caùc vöông nhaø Haï (Vuõ vöông 2205 tr.c.n.), nhaø Thöông (Thaønh Thang, 1766 tr.c.n.), nhaø Chu (Vuõ Vaên, Chu Coâng, 1122 tr.c.n.) ñeàu ñöôïc toân kính laø Ñeá. Ñaây laø moät lyù do taïi sao nhoùm taân Nho cho raèng quan nieäm veà Ñaáng Tuyeät Ñoái Gia-Vi (Yahweh, Gia-veâ), hay Thaàn Linh (Theos) vaø Linh Thieâng (Sacrus) hoaøn toaøn xa laï trong loái suy tö cuûa ngöôøi Taàu. Cho tôùi ñôøi Chu, chuùng ta môùi thaáy töø ngöõ Thieân daàn daàn thay theá töø ngöõ Ñeá. Thieân töø ñaây mang moät saéc thaùi sieâu vieät, ñöôïc coi nhö laø moät nguyeân lyù toái haäu, taùch bieät khoûi con ngöôøi. Moät trong nhöõng lyù do chính cuûa söï bieán ñoåi töø Ñeá ra Thieân coù leõ mang tính chaát chính trò vaø xaõ hoäi nhieàu hôn laø tính chaát toân giaùo. Ñieåm ñaùng löu yù, ñoù laø caùc vöông nhaø Thöông töøng lôïi duïng chöõ ñeá ñeå gaùn cho toå tieân cuûa hoï. Do ñoù, cho duø thaát ñöùc, caùc ñeá vöông vaãn khoâng sôï bò laät ñoå. Ñaây laø moät trong caùc lyù do taïi sao nhaø Chu thích duøng chöõ Thieân, vaø chuù troïng ñeán phaàn hình nhi thöôïng. Trong Thi kinh, Thieân ñöôïc coi nhö laø Ñaáng Giaùm saùt, saép ñaët caùc vöông ñeå cai quaûn muoân daân. Chính Thieân ñaõ choïn vaø ñaët oâng Vaên vaøo ngoâi vöông; vaø chính Thieân ñaõ ra leänh nhaø Thöông laät ñoå nhaø Haï voâ ñaïo...
Tuy nhaø Chu ñaõù thay ñoåi phaàn naøo quan nieäm Thieân, song vai troø cuûa con ngöôøi vaãn chöa ñöôïc chuù troïng ñuû. Y heät caùc vöông thôøi Thöông töøng laïm duïng Ñeá, caùc baïo vöông nhaø Chu lôïi duïng Thieân, bieán Thieân thaønh laù buøa hoä maïng. Meâ tín cuûa boïn phöông syõ troän laãn vôùi haønh vi voâ ñaïo cuûa giai caáp laõnh ñaïo ñaõ bieán ñoåi Thieân thaønh moät quan nieäm huyeàn bí. Chính vì theá maø thieân meänh ñöôïc coi nhö ñònh meänh. Töø nhaø Chu cho tôùi thôøi Xuaân Thu (722-481 tr.c.n.), con ngöôøi phoù thaùc vaän mình cho Thieân. Thieân baây giôø laø moät vò thoáng trò, quyeát ñinh vaän maïng cuûa con ngöôøi. Ngöôøi tröïc tieáp ñaët ngöôøi cai quaûn muoân daân. Quaân vöông ñöôïc Thieân choïn ñeå tieáp tuïc coi soùc cuõng nhö giöõ gìn Thieân ñaïo. Noùi caùch khaùc, taát caû ñeàu do Thieân quyeát ñònh. Töø ñaây thieân meänh bieán thaønh ñònh meänh. Quaân vöông bieán thaønh thieân töû.
Khoång Töû xuaát hieän nhö laø moät thaùch ñoá ñoái vôùi loái nhìn quaù sieâu hình vaø huyeàn hoaëc cuûa thôøi ñoù. Gioáng nhö Socrates, ngaøi nhaän ra vai troø cuûa con ngöôøi trong lòch söû nhaân loaïi. Chæ trong Luaän Ngöõ maø thoâi, ngaøi baøn ñeán con ngöôøi hay ñaïo nhaân 105 laàn; ñeán ñaïo laøm ngöôøi quaân töû 107 laàn. Ñoái vôùi ngaøi, con ngöôøi giöõ moät vai troø then choát, nhö trung taâm noái keát giöõa Trôøi vaø ñaát. Tuy theá Ngaøi vaãn chaáp nhaän chieàu kích taâm linh vaø thaàn linh trong vuõ truï vaø trong cuoäc soáng cuûa con ngöôøi. Ngaøi coi vieäc teá Thieân nhö laø moät nghi leã toái quan troïng. Ngaøi nhaän ñònh thieân ñaïo nhö moät loái soáng theo luaät cuûa Thieân, vaø thieân meänh nhö quy luaät cuûa Trôøi. Maëc duø ngaøi ít noùi ñeán Thieân, hoaëc töø choái khoâng baøn ñeán quûy thaàn, hoaëc cho raèng “Khoâng phaûi Ñaïo laøm con ngöôøi lôùn, song chính con ngöôøi môùi laøm saùng Ñaïo,” ngaøi luoân tin vaøo Thieân vaø kính Thieân. Chuùng ta phaûi ñôïi cho tôùi thôøi Toáng (nho), môùi thaáy quan nieäm Thieân ñöôïc hieåu theo nghóa “nguyeân lyù,” mang tính chaát sieâu hình hoïc. Song ñieåm ñaùng noùi laø Nho hoïc vaøo thôøi naøy ñaõ mang moät phaàn naøo saéc thaùi Phaät hoïc, vaø Ñaïo hoïc. Hai anh em Trình Haïo (1032-1085), Trình Di (1033-1107) caøng chuù troïng ñeán “baûn tính” con ngöôøi hôn. Maø tính cuûa hoï cuõng laø caùi lyù cuûa trôøi ñaát vaäy. Chu Hi (1130-1200) ñi xa hôn, oâng toång hôïp lyù vaø khí, tính vaø taâm, nhaân vaø chí, vaø giaûi thích cho raèng taát caû phaùt xuaát töø cuøng lyù.
Trong moät maïch vaên nhö vaäy, chuùng ta môùi coù theå hieåu ñöôïc quan nieäm thieân nhaân töông döõ; veà caùi nhìn cuûa nho giaùo veà sinh töû vaø veà haäu theá.
3. Sinh vaø Töû trong Luaän Ngöõ
Nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc tôùi trong phaàn nhaäp ñeà, Khoång Töû ít baøn veà vaán ñeà sinh töû, nhaát laø caùi cheát. Tuy ít, song thöïïc ra, khoâng phaûi raát ít nhö nhieàu hoïc giaû hieåu laàm. Trong Luaän Ngöõ maø thoâi, chöõ sinh xuaát hieän 16 laàn, vaø caøng ñaëc bieät hôn, chöõ töû ñöôïc nhaéc tôùi 38 laàn. Thoáng keâ naøy cho ta thaáy caâu traû lôøi cuûa Khoång Töû cho Töû Loä “Chöa bieát veà soáng, noùi laøm chi tôùi cheát,” coù veû göôïng gaïo, hoaëc chæ laø moät coá yù troán traùnh khoâng daùm ñoái dieän vôùi vaán ñeà. Thöïc teá laø, ngaøi nhìn söï soáng vaø söï cheát khoâng theo loái nhìn huyeàn hoaëc cuûa thôøi ñoù. Loái suy tö cuûa ngaøi raát ö toâng giaùo, song khoâng meâ tín: muoán hieåu veà söï soáng, chuùng ta phaûi ñoái dieän vôùi caùi cheát; vaø ngöôïc laïi, yù nghóa cuûa sinh meänh laø do chính söï “laäp danh,” “laäp coâng,” “laäp ñöùc,” töùc “thaønh nhaân,” chöù khoâng phaûi do yù thöùc veà höõu haïn tính cuûa con ngöôøi qua caùi cheát.
Phoù Boäi Vinh phaân loaïi quan nieäm töû sinh trong Luaän Ngöõ vaøo 4 tieát muïc: (1) thaùi ñoä cuûa Khoång Töû veà caùi cheát nghòch töï nhieân; (2) veà vieäc Khoång phaûn ñoái caùi cheát baát ñaéc kyø töû, hay caùi cheát voâ nghóa; (3) veà tính chaát taát nhieân cuûa caùi cheát; vaø (4) khaúng ñònh vai troø cuûa söï cheát trong dieãn trình sinh sinh baát taän. Chuùng toâi taïm döïa theo nghieân cöùu cuûa hoï Phoù trong phaàn naøy.
3.1. Phaûn Ñoái Caùi Cheát Nghòch Töï Nhieân
Thöù nhaát, Khoång Töû nhaän ñònh caùi cheát nhö laø luaät töï nhieân cuûa trôøi ñaát. Theá neân theo thieân meänh hay thi haønh thieân ñaïo ñoøi hoûi chuùng ta khoâng ñöôïc pheùp töï pheùp naém quyeàn saùt sinh. Chính vì vaäy, ngaøi phaûn ñoái baát cöù hình thöùc naøo ngöôïc laïi vôùi caùi cheát töï nhieân. Ngaøi cuõng gaït boû baát cöù lyù do gì, cho ngay caû lyù do ñaïo ñöùc, ñeå gieát ngöôøi. Ngaøi chaùn gheùt chieán tranh; ca tuïng Quaûn Troïng vì ñaõ ngaên chaën ñöôïc nhieàu traän chieán, vaø ngaøi khuyeân caùc nhaø chính trò neân töø boû baïo löïc. Töông töï, ngaøi chuû tröông theo thieân yù, khoâng coå voõ dieät baïo quaân; khoâng phaûi vì ngaøi thaáu trieät ñöôïc raèng söï gieát hoân quaân khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà moät caùch taän goác, maø vì ngaøi yù thöùc haønh ñoäng saùt quaân laø moät haønh ñoäng saùt nhaân; maø saùt nhaân töùc laø haønh vi phaûn thieân ñaïo. Noùi caùch chung, saùt quaân hay saùt phuï ñeàu laø saùt nhaân caû. Trong Luaän Ngöõ, Khoång Töû laäp laïi nhieàu laàn quan nieäm naøy. Trong ñoaïn 12:19, khi traû lôøi Lyù Khang töû veà vieäïc gieát ngöôøi ñeå cöùu ngöôøi, ngaøi nhaán maïnh ñeán chính ñaïo thay theá baïo löïc: “Töû vi chính, haø duïng saùt?” Trong ñoaïn 14:36, ngaøi noùi theâm: “Ñaïo chi töông haønh giaõ höng, meänh giaõ...” Trong ñoaïn 14:17 traû lôøi Töû Coáng veà nhaân nghóa cuûa Quaûn Troïng: “Quaûn Troïng phi nhaân giaû ö?” ngaøi ca ngôïi Quaûn Troïng laø ngöôøi toân troïng söï soáng. Töông töï, trong ñoïan 13:11, ngaøi khaúng ñònh söï soáng vôùi thieän haûo “thieän nhaân vò bang baùch nieân.” Trong taát caû caùc ñoaïn vaên treân, chuùng ta nhaän thaáy chuû tröông cuûa Khoång Töû nhö sau: thöù nhaát, caùi cheát, gioáng nhö söï soáng, töï noù thuoäc thieân ñaïo, töùc ñaïo taát nhieân, theá neân chuùng ta khoâng coù quyeàn thay ñoåi. Thöù hai, nhö caùi ñaïo taát nhieân, con ngöôøi khoâng theå traùnh khoûi caùi cheát, song khoâng theå vì theá maø töï quyeát ñònh sinh meänh cuûa mình, caøng khoâng ñöôïc pheùp laïm duïng maïo phaïm sinh meänh cuûa tha nhaân. Tha saùt hay töï saùt cuõng ñeàu laø saùt nhaân caû. Trong moät nieàm tin nhö theá, Khoång Töû phaûn ñoái taát caû moïi hình thöùc phaûn söï soáng, bao goàm chieán tranh, beänh taät, gieát ngöôøi, hay loái soáng sa ñoïa, nguyeân nhaân cuûa ñoaûn meänh. Tö töôûng naøy cuõng xuaát hieän trong Maïnh Töû, khi thaøy chuû tröông theo thieân meänh vaø troïng söï soáng. Theo thieân meänh toân troïng söï soáng töùc troïng leã, troïng nghóa, töùc thöïc thi ñaïo nhaân: “Khoång Töû taán dó leã, thoái dó nghóa, ñaéc chi baát ñaéc vieát höõu meänh.” Vaø thöïc thi ñaïo nhaân môùi coù theå thoáng nhaát thieân haï: “Baát saùt nhaân giaû naêng nhaát chi.”
3.2. Pheâ Bình Caùi Cheát Voâ Nghóa
Thöù hai, Khoång Töû pheâ bình nhöõng caùi cheát baát ñaéc kyø töû, hoaëc nhöõng caùi cheát voâ nghóa. Theá neân ñoái vôùi ngaøi, soáng phaûi ra soáng, maø cheát cuõng phaûi ra cheát môùi theo ñuùng ñaïo. Soáng dai nhö ñæa ñoùi nhöng voâ nghóa, cuõng chæ laø moät cuoäc soáng dö thöøa, coù haïi: ”laõo nhi baát töû, thò vi taëc.” Töông töï, nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo chæ bieát höôûng thuï, chaïy theo caùi baõ phuù quyù, quyeàn lôïi, khi cheát cuõng chæ laø moät caùi cheát laõng nhaùch bò ngöôøi ñôøi deøm pha. Tuy noùi nhö theá, ngaøi khoâng coù coå voõ chuùng ta chaïy theo caùi cheát “anh huøng” (nhö caùc laõnh tuï töøng hoâ haøo, xuùi daïi daân chuùng “aên cöùt gaø,” “hy sinh vì toå quoác,” hoïc ñoøi “Leâ Lai cöùu chuùa”). Ngaøi caûnh caùo chuùng ta toân troïng sinh meänh, ñöøng daïi doät ñaâm lao vaøo nhöõng maïo hieåm khoâng caàn thieát, ñeå maø “baát ñaéc kyø töû nhieân.” Moät caùi cheát yeåu, baát thaàn (nhö tröôøng hôïp Hoäi Nhan) thöôøng bò Khoång Töû phaøn naøn cho laø “duõng nhi voâ möu,” moät söï ñaùng tieác.
3.3. Chaáp Nhaän Taát Nhieân Tính cuûa Caùi Cheát
Thöù ba, tuy luoân nhaán maïnh ñeán sinh meänh, Khoång Töû khoâng troán traùnh caùi cheát. Ngaøi coi “söï töû nhö söï sinh, söï sinh nhö söï töû.” Chính vì vaäy maø chuùng ta phaûi hieåu bieát theâm veà caùi cheát. Thöù nhaát, Khoång Töû chaáp nhaän caùi cheát nhö moät luaät töï nhieân, baát khaû khaùng: “töû sinh höõu meänh, phuù quùy taïi thieân.” Theá neân ngaøi khoâng phaûn khaùng, hay aâu lo. Thöù hai, tuy cheát laø luaät töï nhieân, song khoâng phaûi caùi cheát naøo cuõng gioáng nhau. Coù nhöõng caùi cheát anh huøng; coù nhöõng caùi cheát voâ giaù trò. Noùi caùch khaùc, ngaøi nhìn caùi cheát töø khía caïnh sinh meänh. Neáu maïng soáng con ngöôøi coù giaù trò maø cheát sôùm, thì ñoù caû laø moät tai hoïa. Song ngöôïc laïi, neáu moät maïng soáng khoâng coù giaù trò gì caû, thì bò ngaøi mieâu taû nhö “ngöôøi giaø maø khoâng cheát taát bieán thaønh taëc.” Chính vì vaäy maø ngaøi than tieác nhöõng ngöôøi hieàn taøi chaúng may bò cheát sôùm. Ngaøi phaøn naøn laõo Thieân “baát haïnh ñoaûn meänh töû ai,” hay “Thieân ai töû.” Tuy phaøn naøn, song Khoång Töû chaáp nhaän vaø khoâng oaùn giaän Thieân, bôûi vì ñoù laø luaät töï nhieân. Nhìn töø khía caïnh naøy, chuùng ta coù theå nhaän ra thaùi ñoä cuûa ngaøi veà caùi cheát. Caùi cheát laø moät böôùc taát nhieân cuûa lòch trình sinh töû. Chính vì vaäy, ñeå ñaùnh giaù hay hieåu veà caùi cheát, phaûi nhìn noù töø khía caïnh sinh meänh.
3.4. Dieãn Trình cuûa Cheát vaø Soáng
Nhìn nhö vaäy, caùi cheát coù theå bi ñaùt hay töï nhieân tuøy theo söï ñoùng goùp cuûa noù vaøo söï soáng: söï soáng cuûa doøng, cuûa gioáng, cuûa toäc, hay cuûa nhaân loaïi. Caùi cheát bi ñaùt laø caùi cheát tuyeät meänh. Caùi cheát höõu ích laø caùi cheát anh huøng. Maø caùi cheát anh huøng töùc laø caùi cheát ñaït ñöôïc muïc ñích. Caâu “chöa bieát soáng, noùi chi tôùi cheát?” thöïc ra muoán noùi leân hai nghóa: (1) neáu chöa bieát ñöôïc muïc tieâu cuûa cuoäïc soáng, thì noùi ñeán caùi cheát laøm gì; hay ngöôïc laïi (2) moät caùi cheát coù yù nghóa laø moät caùch noùi leân söï cao quyù cuûa tính meänh: “höõu saùt thaân dó thaønh nhaân” (gieát mình ñeå thaønh ñaïo laøm ngöôøi). Noùi moät caùch khaùc, cheát vaø soáng naèm trong moät dieãn trình khoâng theå phaân caùch ñöôïc. Neáu hieåu ñöôïc nhö theá, thì “trieàu vaên ñaïo, hoân töû khaû ai” (saùng sôùm nghe ñöôïc ñaïo thì chieàu cheát cuõng ñöôïc).
4. Bieän Chöùng Sinh Töû
Töø nhöõng phaân tích veà quan ñieåm sinh töû cuûa Khoång Töû, chuùng ta nhaän thaáy raèng, söï soáng vaø söï cheát khoâng phaûi laø hai söï kieän hoaøn toaøn taùch bieät, song laø hai boä maët cuûa nhaân sinh. Hay noùi theo ngoân ngöõ thaàn hoïc bieän chöùng cuûa Karl Barth vaø Rudolf Bultmann, sinh töû chæ laø hai giai ñoaïn chính ñeà vaø phaûn ñeà maø thoâi. Nôi ñaây, con ngöôøi khoâng theå choïn löïa giöõa coù hay khoâng nhö trong bieän chöùng “hoaëc coù hoaëc khoâng” cuûa Soren Kierkegaard. Moät söï choïn löïa hoaëc coù hoaëc khoâng, cho raèng hoaøn toaøn trong töï do, cuõng chæ ñöa ñeán tình traïng baát ñoäng, töùc tuyeät meänh maø thoâi. Thöïc ra, chính ñeà vaø phaûn ñeà laø nhöõng giai ñoaïn taát yeáu trong dieãn trình hình thaønh cuûa sinh meänh, ñöa tôùi toång ñeà, töùc söï hoaøn thaønh sinh meänh, töùc thaønh nhaân. Trong phaàn naøy, chuùng toâi phaùt trieån bieän chöùng sinh töû cuûa Nho hoïc, ñeå suy tö veà moät khaû theå daãn ñeán moät neàn maït theá luaän trong Vieät Thaàn, moät ñeà taøi maø chuùng toâi baøn ñeán trong tieåu luaän “Maït Theá Luaän trong Ca Dao Tuïc Ngöõ.” Chuùng toâi xin ñöôïc luaän baøn ba ñieåm chính: (1) yù thöùc veà söï cheát, (2) yù thöùc veà sinh meänh, vaø (3) hoaøn taát sinh meänh.
4.1. YÙ thöùc veà caùi cheát
Con ngöôøi yù thöùc ñöôïc caùi cheát vöøa khi coù trí khoân. Thoïat tieân, caùi cheát xuaát hieän döôùi hình thöùc cuûa maát maùt, cuûa vónh bieät: maát maùt nhöõng ngöôøi thaân yeâu, nhöõng söï vaät yeâu quùy, nhöõng nieàm öôùc mô, vaân vaân. Caùi cheát cuõng ñöôïc nhaän thöùc baèng nhöõng caûm giaùc ñau khoå, bi thaûm; qua nhöõng tieáng khoùc bi thaûm, nhöõng than vaõn naõo nuoät. Thöù tôùi, töø nhaän thöùc thaûm kòch nôi tha nhaân, cho ñeán töï nhaän thöùùc caùi bi thaûm nôi chính mình, con ngöôøi coi caùi cheát nhö söï chaám döùt; söï taùch bieät vónh vieãn vôùi caùi theá giôùi thaân yeâu cuûa mình. Ngoaøi ra, yù thöùc veà caùi cheát cuõng ñöôïc bieåu taû qua caùi sôï cuûa söï ñau khoå cuøng toät nhaát; cuûa tính chaát bi ñaùt cuûa hieän höõu; cuûa tuyeät voïng, vaø nhaát laø cuûa voâ ñònh. Noùi moät caùch khaùc, sôï cheát khoâng chæ noùi leân moät caûm giaùc haõi sôï ñau khoå thoâng thöôøng, hay moät söï maát maùt thöôøng tình. Sôï cheát noùi leân tính chaát bi ñaùt nhaát: con ngöôøi ñöông ñaùnh maát chính söï soáng cuûa mình, maø söï soáng naøy laïi laø baûo vaät voâ gía.
Neáu hieåu söï cheát theo nhöõng nghóa treân, thì sôï cheát ñoàng nghóa vôùi sôï maát maùt. Maø caøng coù nhieàu baûo vaät, thì söï maát maùt caøng nhieàu; theá neân caùi cheát caøng bi ñaùt. Ngöôïc laïi, caøng khoâng coù gì thì cuõng chaúng maát chi; theá neân caøng khoâng sôï cheát. Nhöng neáu chính sinh meänh laø baùu vaät voâ giaù, vaø neáu moãi ngöôøi ñeàu yù thöùc ñöôïc ñieàu naøy, thì ai cuõng sôï cheát caû. Trong chuû thuyeát voâ vi cuûa Laõo Töû vaø Tröông Töû, ñieåm chính yeáu laø laøm theá naøo ñeå con ngöôøi coù theå giaûn hoùa moïi tö höõu; hoaëc lyù töôûng nhaát laø hö voâ hoùa hieän höõu. Moät khi, taát caû chæ laø “khoâng” hay “nhö khoâng,” thì caùi cheát khoâng coøn yù nghóa gì heát, bôûi vì ngay caû sinh meänh cuõng chæ laø “khoâng.” Caùi cheát khoâng coù chi laø bi ñaùt caû. Caùi cheát chæ laø moät xaùc ñònh cuûa nieàm tin sieâu hình: ”Voâ, vaïn vaät chi maãu” maø thoâi.
Khoång Töû, khaùc vôùi Thích Ca Maâu Ni, vaø vôùi nhöõng ngöôøi nhö Laõo Töû. Ngaøi nhaän ñònh, ta khoâng theå ví sinh meänh vôùi caùc söï vaät khaùc ñöôïc. Chuùng ta caøng khoâng theå giaû boä laøm nhö khoâng coù sinh meänh. Veà ñieåm naøy, ngaøi nhaän ñònh laø chuùng ta khoâng theå nghó tôùi hö voâ neáu khoâng chaáp nhaän sinh meänh, y heät nhö lyù luaän cuûa Ñeä-Caùc (Rene Descartes), chuû theå khoâng theå nghi ngôø chính chuû theå ñöông tö duy. Thaønh thöû, maát sinh meänh töùc laø maát heát. Khoâng coù sinh meänh, thì chuùng ta laøm sao coù theå bieán sinh meänh thaønh hö voâ. Caùi cheát theo nghóa naøy ñuùng laø tuyeät meänh.
Trong phaàn phaân tích quan nieäm sinh töû cuûa Khoång Töû, chuùng ta coù theå nhaän ra ñöôïc caùi nhìn löôõng tính cuûa ngaøi: (1) caùi cheát laø moät söï maát maùt to lôùn nhaát, ñoù chính laø söï ñaùnh maát hieän sinh vaø baûn chaát hieän höõu. Noùi caùch khaùc, tính chaát bi ñaùt cuûa caùi cheát khoâng phaûi laø caùi cheát, song laø tuyeät meänh. (2) Tuy nhieân caùi cheát seõ khoâng voâ ích, neáu noù taïo ra sinh meänh môùi, hay moät lai sinh (future life) hay moät tröôøng sinh (eternal life). Ñieåm ñaùng chuù yù laø, Khoång Töû tö duy lai sinh khoâng theo nghóa taùi sinh (luaân hoài, samkhara) cuûa Phaät giaùo, vaø tröôøng sinh khoâng theo nghóa nhaäp vaøo nieát baøn (nirvana) hay thieân ñöôøng. Ngaøi hieåu sinh meänh môùi theo nghóa tieáp noái sinh meänh. Nhö laø moät tieáp noái, caùi cheát seõ khoâng ñem laïi tuyeät meänh. Ngöôïc laïi, neáu ñaùnh maát tính chaát naøy, thì caùi cheát ñuùng laø söï chaám döùt, laø tuyeät meänh. Lôøi than traùch veà caùi cheát yeåu cuûa Hoäi Nhan khoâng coù nghóa laø ngaøi khoâng chaáp nhaän caùi leõ taát nhieân cuûa söï cheát, song vì Hoäi Nhan chöa taïo ra ñöôïc sinh meänh môùi, hoaëc laø caùi meänh cuûa thaày khoâng ñöôïc tieáp noái. Do ñoù, caùi meänh cuûa Hoäi Nhan chæ laø tao meänh maø thoâi.
4.2. YÙ Thöùc veà Sinh Meänh
Neáu hieåu caùi cheát trong moät maïch vaên cuûa tuyeät meänh, thì ñieåm chuû yeáu khoâng phaûi laø caùi cheát, song chính laø sinh meänh. Tuyeät meänh chæ laø phöông theá choái boû sinh meänh moät caùch döùt khoùat, moät caùch toaøn dieän vaø cöïc ñoan nhaát. Theá neân, thaûo luaän veà caùi cheát töùc laø thaûo luaän veà caùc nguyeân nhaân cuõng nhö hình thöùc choái boû sinh meänh. Maø moät trong nhöõng nguyeân nhaân chính yeáu cuûa söï töø choái sinh meänh, chính laø söï thieáu yù thöùc veà sinh meänh.
Söï thieáu yù thöùc baét ñaàu vôùi ngoä nhaän coi sinh meänh nhö moät hieän sinh (existence hay presence) duy nhaát, hay nhö moät hieän theå (Dasein) baát bieán, hay nhö moät hieän töôïng (phenomenon) vaät vôø, giaû taù. Söï thieáu yù thöùc cuõng phaùt xuaát töø quan nieäm coi sinh meänh nhö moät vaät sôû höõu maø chuùng ta coù theå tieám ñoïat. Söï thieáu yù thöùc cuõng coù theå thaáy nôi thaùi ñoä coi sinh meänh hoaøn toaøn coâ laäp, taùch bieät khoûi lòch trình dieãn bieán cuõa nhaân loaïi. Vaø söï thieáu yù thöùc roõ raøng nhaát trong caùi voâ thöùc, hoaøn toaøn gaït boû sinh meänh, coi sinh, coi meänh, coi theå, coi thaân... laø hö voâ.
Ngöôïc laïi, moät yù thöùc chaân thaät veà sinh meänh phaûi vöôït khoûi hieän tính, töùc nhìn sinh meänh khoâng haïn heïp vaøo phaïm truø cuûa thôøi gian vaø khoâng gian. Sinh meänh chaân thaät khoâng bò raøng buoäc vaøo thôøi gian tính vaø khoâng gian tính cuûa hieän dieän hay hieän sinh (hic et nunc)ø. Hay noùi caùch khaùc, yù thöùc sinh meänh töùc yù thöùc veà lòch söû tính cuûa chính mình, töùc yù thöùc veà caû quaù trình, vaø dieãn tieán cuûa höõu theå. Khi hieåu sinh meänh trong phaïm truø lòch söû, sinh meänh khoâng coøn mang tính chaát baát ñoäng, hay coâ laäp. Sinh meänh baây giôø phaûi hieåu theo nghóa cuûa sinh ñoäng, cuûa saùng taïo, cuûa phaùt sinh, töùc “sinh sinh baát nghæ”, moät quan nieäm then choát trong Dòch kinh. Maø sinh, töùc laø sinh con sinh caùi; töùc laø saùng taïo; töùc laø “nhaäp theå” (bieán thaønh thòt, thaønh thaân xaùc töùc thaân theå), töùc laø nhaân hoùa.
Neáu hieåu sinh meänh nhö laø moät dieãn trình baát taän cuûa phaùt sinh vaø hoaøn thaønh nhaân loaïi, thì yù nghóa cuûa sinh meänh, hay noùi ñuùng hôn, giaù trò cuûa sinh meänh phaûi ñöôïc nhìn töø (1) khía caïnh cuûa sinh, töùc phaùt sinh nhöõng sinh meänh môùi, nhöõng giaù trò môùi, vaø (2) töø khía caïnh cuûa thaønh, töùc hoaøn thaønh söù meänh vaø söû meänh. Sinh, moät quan nieäm then choát trong Dòch kinh vaø Ñaïo Ñöùc kinh, noùi leân taát caû lòch trình bieán hoùa cuûa vuõ truï vaø nhaân loïai. Caùch dieãn taû: “Moät sinh hai, hai sinh ba...” cuõng nhö “Thaùi cöïc sinh löôõng nghi; löôõng nghi sinh töù töôïng; töù töôïng sinh baùt quaùi; baùt quaùi sinh vaïn vaät,” hay “Ñaïo sinh nhaát, nhaát sinh aâm döông...” chæ laø moät loái dieãn taû lòch trình phaùt sinh cuûa vuõ truï vaø nhaân loïai. Hieåu nhö vaäy, ngöôøi Taàu hieåu sinh nhö moät haønh ñoäng, moät loái soáng, moät neàn trieát lyù bieåu taû lòch trình hoaøn thaønh söû meänh vaø söù meänh cuûa con ngöôøi. Töø ngöõ hoïc, chuùng ta thaáy ngöõ caáu cuûa chöõ sinh bao goàm haønh ñoäng lieân keát, hay noái keát giöõa trôøi, ñaát vaø con ngöôøi. Vaø ñaëc bieät laø chæ coù con ngöôøi môùi coù khaû naêng lieân keát vaø noái keát naøy. Chæ qua noái keát, hay haønh ñoäng phoái hôïp, hay giao caáu, giao hôïp, hay hieäp thoâng, hay coäng thoâng maø con ngöôøi vaø vaïn vaät môùi coù theå sinh saûn: “aâm döông hieäp nhaát töï mình taåu.” Vaø chæ qua haønh ñoäng noái keát naøy maø lòch söû nhaân loïai môùi hoaøn thaønh.
Töø moät khía caïnh khaùc, sinh meänh, vôùi tính meänh, cuõng ñeàu phaùt xuaát töø sinh. Duø laø thieân tính hay nhaân tính, tính khoâng phaûi tieân thieân, töï taïi, song phaùt sinh vaø bieán ñoåi trong dieãn trình cuûa sinh. Con ngöôøi coù theå thaønh thaùnh, cuõng coù theå thaønh aùc quyû. Con nguôøi coù theå ñaùnh maát nhaân tính; cuõng coù theå tieáp caän thieân tính. Maø nhaân tính hay thieân tính khoâng phaûi töï nhieân phaùt hieän, song qua chính söï tu luyeän cuûa con ngöôøi. Tu thaân tích ñöùc laø moät hình aûnh, moät phöông theá ñeå hoaøn thaønh caùi tính, ñeå ñaït tôùi caùi meänh, (gioáng nhö hoaøi thai ñeå sinh saûn). Khoång Töû dieãn ñaït tö töôûng tu thaân naøy trong Ñaïi Hoïc. Theo ngaøi, chæ nhôø vaøo tu thaân tích ñöùc, maø ta môùi coù theå “teà gia, trò quoác, bính thieân ha;ï” maø con ngöôøi môùi mong ñaït tôùi “minh minh ñöùc,” ñaït ñöôïc “chí thieän.” Song duø bieán ñoåi theá naøo ñi nöõa, tính luoân tieàm aån trong sinh. Ñaây laø moät ñieåm neàn taûng cuûa nguyeân lyù sieâu hình maø, ñaùng tieác thay, cuoäc tranh luaän giöõa Maïnh Töû (tính baûn thieän) vaø Tuaân Töû (tính baûn aùc) vaøo theá kyû thöù ba tröôùc coâng nguyeân ñaõ laøm laïc höôùng. Moät ñieåm ñaùng noùi, ñoù laø, neáu chaáp nhaän baûn tính con ngöôøi moät caùch tieân thieân, thì daãu laø baûn thieän, hay baûn aùc, caùc nho gia theo hai hoï Maïnh vaø Tuaân baét buoäc phaûi phuû nhaän lòch trình thaønh nhaân cuûa con ngöôøi vaäy. Bôûi vì khaû theå cuûa thaønh nhaân chæ coù theå thaáy trong moät lòch trình dieãn bieán cuûa lòch söû nhaân loaïi maø thoâi. Nhöng neáu phuû nhaän quan nieäm thaønh nhaân, moät quan nieäm then choát trong neàn ñaïo ñöùc cuûa Khoång Töû, thì taát caû neàn moùng cuûa Nho hoïc seõ suïp ñoå. Söï suïp ñoå naøy roõ raøng nhaát trong söï kieän luõng ñoaïn cuûa chuû nghóa duy luaät vaø duy hình thöùc cuûa nhoùm phaùp gia. Thöông Öôûng, Haøn Phi Töû... ñeàu chæ laø ñoà ñeä tröïc tieáp hay giaùn tieáp cuûa Tuaân Töû maø thoâi vaäy.
4.3. Hoaøn Taát Sinh Meänh
Neáu thaønh nhaân laø söï hoaøn taát cuûa sinh meänh, vaø neáu sinh meänh ñöôïc hieåu theo nghóa cuûa taùc taïo, töùc sinh sinh baát nghæ, töùc taïo ra sinh meänh môùi, thì thaønh nhaân, hay hoaøn taát sinh meänh cuõng coù nghóa laø truyeàn toâng haäu ñaïi, noái doøng noái doõi. Quan nieäm ñaïo ñöùc, thí duï ñaïo hieáu, phaûi ñöôïc hieåu trong moät maïch vaên treân. Theá neân khi ngöôøi Taàu vaø caû ngöôøi Vieät chuùng ta cho raèng “baát hieáu höõu tam, voâ haäu vi ñaïi” (coù ba toäi baát hieáu thì khoâng con noái doõi laø toäi naëng nhaát); cuõng nhö phong tuïc cuûa hoï cho raèng, chæ khi naøo thaønh gia thaát, thì luùc baáy giôø môùi thaønh nhaân; thì hoï ñaõ hieåu söï kieän hoaøn thaønh sinh meänh trong maïch vaên cuûa sinh sinh baát nghæ vaäy.
Hieåu hoaøn taát sinh meänh theo nghóa cuûa thaønh nhaân nhö trình baøy ôû treân, chuùng ta nhaän thaáy caâu noùi cuûa Khoång Töû “Chöa bieát veà söï soáng, laøm sao bieát veà caùi cheát” haøm nguï moät bieän chöùng sinh töû: söï sinh chæ coù theå hieåu ñöôïc qua söï töû, vaø ngöôïc laïi, söï töû chæ coù yù nghóa trong söï sinh. Bieän chöùng sinh töû naøy tieán ñeán moät toång ñeà töùc moát sinh meänh môùi. Hieåu nhö theá, chuùng ta môùi coù theå xaùc quyeát laø caâu noùi “Töû sinh höõu meänh, phuù quyù taïi thieân” cuûa Khoång Töû khoâng coù nghóa tin vaøo ñònh meänh moät caùch muø quaùng, hoaëc meâ tín. Ngöôïc laïi, noù noùi leân baûn tính con ngöôøi, moät baûn tính töï taùc taïo qua sinh hoïat “sinh sinh baát nghæ”; qua hoaït ñoäng saùng taïo giaù trò môùi. Bôûi vì, cho ñeán taän cuøng cuûa caùi ñaïo töï nhieân, thì thieân vaø meänh cuøng ñeàu ñoùng goùp vaøo quaù trình cuûa thaønh nhaân. Thieân vaø meänh chính laø baûn theå, töùc yeáu toá taát nhieân cuûa söï thaønh nhaân.
5. Taïm Keát: Suy tö veà maït theá luaän
Qua nhöõng phaân tích veà caùi cheát vaø söï soáng trong tö töôûng cuõa Khoång Töû, chuùng toâi ñi ñeán moät giaû thuyeát veà moät neàn maït theá luaän nhö sau:
Thöù nhaát, neáu hieåu maït theá theo ngoân ngöõ cuûa thaàn hoïc Taây phöông, thì Nho hoïc chöa coù moät neàn maït theá luaän. Bôûi vì tuy nho gia khoâng gaït boû moät theá giôùi veà sau, nhöng khoâng deã chaáp nhaän moät theá giôùi hoaøn toaøn ngoaïi taïi. Thieân, Ñeá, thaàn, thaùnh... khoâng phaûi laø nhöõng thöïc theå ngoaïi taïi, song noäi taïi. Thieân, Ñeá, thaàn ñeàu sieâu vieät; song sieâu vieät naøy mang tính vieãn vieät nhö thöôøng thaáy trong theá giôùi ñaïo ñöùc, hay trong lòch söû tieán hoùa cuûa nhaân loaïi. Do ñoù quan nieäm tröôøng sinh khoâng mang nghóa moät cuoäc soáng vónh cöûu trong Laïc Vieân (Thieân Ñaøng), song moät tieán trình baát taän cuûa saùng taïo, phaùt sinh sinh meänh môùi. Hieåu nhö vaäy, tính chaát bi ñaùt cuûa söï cheát khoâng phaûi do töï caùi cheát, song do tính chaát tuyeät meänh, töùc khoâng coøn sinh nöõa.
Thöù hai, neáu maït theá luaän hieåu theo nguyeân nghóa cuûa Escaton, maø moät trong nhöõng yù nghóa cuûa noù laø nieàm hy voïng vaøo moät theá giôùi vieân maõn mai sau, thì chuùng ta coù theå noùi, Nho giaùo cuõng coù moät neàn maït theá luaän. Theá giôùi maø nho gia mong ñôïi laø moät theá giôùi cuûa thaùnh nhaân, cuûa ngöôøi quaân töû. Thaùnh nhaân khoâng coù nghóa cuûa “thaùnh” (sanctus) trong Thaàn hoïc, töùc moät ngöôøi ñöôïc dieãm phuùc gaàn (qui veà) vôùi Thöôïng Ñeá; hay ñöôïc naâng leân gaàn Ngöôøi, nhôø vaøo nhöõng bí tích (sanctificatus, beatificatus). Thaùnh nhaân trong Nho giaùo noùi leân moät baäc thaønh nhaân; moät ngöôøi ñaït ñeán caùi thieän; moät ngöôøi coù ñuû khaû naêng noái keát trôøi vôùi ñaát. Thaùnh, theo ngöõ caáu, cuõng noùi leân moät con ngöôøi thaáu lyù, caùi lyù cuûa trôøi, caùi lyù cuûa ñaát, caùi lyù cuûa ngöôøi. Thaùnh nhaân bieát nghe ñieàu phaûi nghe, noùi ñieàu phaûi noùi; ñoù laø nghe vaø noùi leân caùi ñaïo lyù cuûa trôøi, ñaát vaø con ngöôøi. Thaùnh nhaân laø con ngöôøi “ñöùng giöõa,” theo ñuùng nghóa cuûa ñaïo trung vaø dung: ”khoâng nghieâng, khoâng leäch, khoâng phieân.” Ñoù chính laø con ngöôøi ñöùng giöõa trôøi vaø ñaát vaäy.
Thuïy Sôn Traàn Vaên Ñoaøn
Vieän Trieát Hoïc vaø Toân Giaùo Vieät Nam, Washington, D. C. 2001.