Nhöõng Suy Tö Thaàn Hoïc Vieät Nam

Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn, Taiwan National University

Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia

Chöông II

Nho Giaùo Vaø Kitoâ Giaùo

nguyeân Lyù Ñoái Thoaïi

Daãn Nhaäp

Tieåu luaän naøy khoâng chæ laø moät baûn vaên coù tính chaát lòch söû ghi laïi quaù trình hôn 4 theá kyû veà söï töông quan giöõa Khoång giaùo vaø Kitoâ giaùo taïi Trung Hoa. Öôùc voïng cuûa taùc giaû ñi xa hôn, nhaém ñeä trình moät soá nguyeân lyù cho coâng vieäc ñoái thoaïi giöõa hai neàn yù heä (ideology) treân, nhaát laø trong boái caûnh cuûa xaõ hoäi Vieät Nam. Nhö chuùng ta bieát, moät trong nhöõng nguyeân do chính yeáu cuûa söï baùch haïi ñaïo Kitoâ vaøo trieàu ñaïi Töï Ñöùc, Minh Maïng laø do söï xung khaéc giöõa nho gia (ñaïi bieåu laø nhoùm Vaên Thaân vaø quan laïi) vaø caùc nhaø truyeàn giaùo. Noùi moät caùch chung, nguyeân do cuûa söï xung khaéc khoâng phaûi chæ laø moät söï hieåu laàm naøo ñoù, song laø do söï khaùc bieät vaên hoùa, veà loái suy tö, veà caùch soáng... maø ñaøng sau ñoù laø nhöõng tranh chaáp veà quyeàn lôïi. Theá neân, chuùng toâi thieát nghó, söï xung ñoät xaåy ra khoâng phaûi vì ñaïo lyù cuûa Kitoâ giaùo hay ñaïo nghóa cuûa Khoång hoïc. Chính vì theá, chuùng toâi nhaän ñònh söï thieát yeáu cuûa moät cuoäc ñoái thoaïi, ñeå tìm ra ñaïo lyù chung hôïp cho moät ngöôøi Kitoâ höõu Vieät.

Vaøo naêm 1988, dòp Hoäi nghò Quoác teá veà Sieâu hình hoïc taïi Ñaøi Baéc, chuùng toâi ñaõ ñöa ra moät chöông trình ñoái thoaïi giöõa Kitoâ giaùo vaø caùc yù heä cuõng nhö caùc toân giaùo baïn taïi Trung Hoa. Tieåu luaän sau ñaây laø moät trong nhöõng suy tö, ñeà nghò moät soá nguyeân lyù cho coâng vieäc ñoái thoaïi giöõa Kitoâ giaùo vaø nho giaùo. Coâng vieäc tìm hieåu nguyeân do söï töông khaéc giöõa caùc neàn yù heä chæ laø moät böôùc ñaàu cho coâng vieäc ñoái thoaïi. Ñeå ñoái thoaïi, chuùng ta khoâng chæ hieåu bieát ñoái phöông, maø coøn phaûi ñöa ra nhöõng phöông thöùc vaø muïc ñích maø caû hai beân coù theå chaáp nhaän. Baûn vaên sau ñaây ñöôïc vieát töø boái caûnh cuûa Trung Hoa, tuy raèng muïc ñích chính cuûa chuùng toâi nhaém veà Vieät Nam. Baét ñaàu vôùi lòch söû töông khaéc giöõa nho gia vaø caùc nhaø thöøa sai taïi Trung Hoa, moät phaàn vì chuùng toâi nhaän thöùc raèng, nho gia Vieät bò aûnh höôûng cuûa giôùi Haùn nho, moät phaàn khaùc vì taùc giaû chöa naém vöõng nhöõng tö lieäu lieân quan tôùi söï xung khaéc giöõa hai yù heä taïi Vieät Nam. Tuy theá nhöõng suy tö naøy khoâng chæ haïn heïp vaøo coâng vieäc hieåu bieát nguyeân do cuûa söï beá taéc trong cuoäc ñoái thoaïi giöõa nho gia vaø Kitoâ höõu taïi Trung Hoa hay ôû Vieät Nam, song coøn nhaém vaøo coâng vieäc xaây döïng moät neàn taûng cho cuoäc ñoái thoaïi giöõa caùc heä thöùc vaø toân giaùo, nhö giöõa Phaät giaùo vaø Kitoâ giaùo, Phaät giaùo vaø Khoång giaùo, Kitoâ giaùo vaø chuû thuyeát xaõ hoäi, vaân vaân... Luaän vaên cuûa chuùng toâi goàm boán phaàn chính: Phaàn thöù nhaát phaûn tænh veà tinh thaàn cuûa söù meänh rao giaûng tin möøng cuõng nhö muïc ñích chính cuûa hai neàn yù heä: giaûi thoaùt vaø phuïc vuï con ngöôøi. Phaàn thöù hai toùm löôïc quaù trình cuûa söï gaëp gôõ giöõa hai neàn yù heä. Phaàn thöù ba neâu leân söï beá taéc cuûa cuoäc ñoái thoaïi; vaø phaàn cuoái cuøng ñeä trình moät soá nguyeân taéc hay ñieàu kieän ñeå xuùc tieán cuoäc ñoái thoaïi. Qua loaït baøi nghieân cöùu veà caùc yù heä, vaø trieát lyù tyû giaûo, chuùng toâi thieát nghó, söï thaønh coâng hay thaát baïi cuûa söù ñieäp Kitoâ khoâng neân giaûi thích theo soá löôïng cuûa “ngöôøi theo ñaïo,” song phaûi ñöôïc hieåu töø phaåm chaát cuûa söù ñieäp. Chæ khi naøo tinh thaàn cuûa söù ñieäp thaám nhaäp vaøo cuoäc soáng cuûa con ngöôøi, tin möøng môùi coù theå trôû thaønh Phuùc aâm. Noùi roõ hôn, tin möøng chæ coù theå ñöôïc coi laø phuùc aâm neáu söù ñieäp cuûa Ñöùc Kitoâ coù theå giaûi quyeát ñöôïc nhöõng vaán naïn cuûa con ngöôøi, vaø ñem laïi haïnh phuùc tröôøng cöûu cho muoân daân. Trong tinh thaàn naøy, ñoái thoaïi vôùi Khoång giaùo, hay caùc toân giaùo khaùc khoâng coù nghóa laø moät coâng trình bieän giaùo (defentio) hay hoä giaùo (apologia), nhöng laø moät coá gaéng ñi tìm vaø giaûi quyeát nhöõng vaán naïn sinh toàn cuûa con ngöôøi. Noùi moät caùch khaùc, ñoái thoaïi nhaém ñeán hoäi nhaäp, vaø qua hoäi nhaäp ñeán söï hoaøn hieän con ngöôøi.

1. Töông nhaäp, Hoäi nhaäp hay Saùt nhaäp?

Neáu nhìn töø soá löôïng cuûa ngöôøi theo ñaïo, thì lòch söû truyeàn baù tin möøng taïi Trung Hoa, Nhaät Baûn caùch rieâng, vaø taïi AÙ chaâu caùch chung (tröø Phi Luaät Taân), coù theå ñöôïc noùi nhö laø moät lòch söû cuûa moät ''thaát baïi'' cay ñaéng. So vôùi nhöõng thaønh coâng röïc rôõ taïi phöông Taây, nhaát laø sau thôøi hoaøng ñeá Constantine vaøo theá kyû thöù tö sau kyû nguyeân, vôùi nhöõng thaønh ñaït khích leä taïi Phi chaâu vaø Nam Myõ gaàn ñaây, thì duøng tieáng ''thaát baïi'' quaû thaät khoâng coù chi quaù ñaùng. Thoáng keâ quaù khieâm toán cuûa soá tín höõu taïi AÙ chaâu (chöa tôùi 1% taïi Trung Hoa vaø Nhaät Baûn, taïi AÁn Ñoä, Nam Döông, Thaùi Lan...) chöùng minh moät caùch huøng hoàn söï thaät chua cay naøy. Tuy nhieân, neáu chuùng ta cho raèng löôïng tính chöa phaûi laø tieâu chuaån taát yeáu ñeå xeùt ñoaùn söï thaønh coâng hay thaát baïi, vaø con soá ít oûi naøy vaãn coù theå bieåu taû ñöôïc moät phaàn naøo söï hieän dieän cuûa giaù trò Kitoâ giaùo, thì thöïc teá chöùng minh laø chuùng ta laàm. Söï thöïc laø, tuy vaên minh "vaät chaát" AÂu Myõ gaàn nhö chieám ñoaït ngoâi vò baù chuû, thì ngöôïc laïi ñoù laø söï gaàn nhö hoaøn toaøn vaéng boùng cuûa tinh thaàn Kitoâ giaùo trong neàn vaên hoùa vaø toå chöùc xaõ hoäi cuûa caùc nöôùc Vieãn Ñoâng, vaø Ñoâng Nam AÙ naøy. Ñaây môùi chính laø söï “thaát baïi” maø chuùng toâi muoán noùi ñeán.

Trong quaù khöù, Giaùo hoäi thöôøng vieän leõ ''bò caám caùch,'' ''ñòa lyù xa xoâi,'' ''khoù khaên ngoân ngöõ,'' vaø nhaát laø ''khaùc bieät taâm thöùc'' ñeå giaûi thích ''thaát baïi.'' Nhöõng lyù leõ treân tuy khoâng sai song chöa ñuû vöõng. Giaùo hoäi sô khai bò baùch haïi moät caùch khoác lieät hôn. Söï khoù khaên veà ngoân ngöõ, taâm thöùc (töø Do Thaùi tôùi Hy Laïp, töø La Tinh tôùi nhöõng neàn vaên hoùa khaùc bieät), cuõng nhö vôùi kieán thöùc thoâ sô cuûa caùc toâng ñoà tieân khôûi, ñaõ khoâng ngöng böôùc tieán cuûa Giaùo hoäi. Thöïc vaäy, trí thoâng minh, khaû naêng ngoân ngöõ, loøng can ñaûm vaø taâm hoàn haêng say cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo vaøo nhöõng theá kyû gaàn ñaây chöùng minh raèng, nhöõng lyù do treân thöïc ra chöa phaûi laø nhöõng yeáu yoá quyeát ñònh söï thaønh coâng cuûa coâng vieäc rao truyeàn tin möøng. Vaäy thì nguyeân do chính yeáu naèm taïi ñaâu?

Chuùng toâi thieát nghó, con soá khieâm toán cuûa tín höõu chöa noùi leân ñöôïc söï thaát baïi thöïc söï cuûa coâng trình truyeàn giaùo. Thöïc vaäy, ngay caû soá löôïng khaù khaû quan nhö taïi Vieät Nam, hay raát khaû quan nhö taïi Phi Luaät Taân cuõng chöa ñuû ñeå chöùng minh söï thaønh coâng cuûa coâng vieäc truyeàn giaùo. Chuùng toâi cho raèng nguyeân nhaân chính cuûa söï ''thaát baïi'' naèm ngay trong taâm thöùc ''truyeàn giaùo,'' vaø trong phöông theá ''truyeàn giaùo.'' Noùi moät caùch roõ raøng hôn, nguyeân nhaân taát yeáu giaûi thích söï thaát baïi naøy (1) naèm trong taâm thöùc ''ñeá quoác'' (imperialist) cuûa Giaùo hoäi, (2) tieàm taøng trong loái hieåu vaø giaûi thích tin möøng moät caùch moät chieàu, trong caùi nhìn leäch laïc veà caùc neàn vaên hoùa khaùc, vaø (3) trong söï sai laàm cuûa yù heä ñoäc toân. Nôi ñaây töø ngöõ ''ñeá quoác'' ñöôïc hieåu moät caùch roäng raõi hôn chuû nghóa ñeá quoác trong laõnh vöïc chính trò. Chuùng toâi duøng töø ngöõ ''ñeá quoác'' ñeå dieãn ñaït moät taâm thöùc thoáng trò, töï cao, töï ñaïi; töï cho mình coù quyeàn gioáng nhö cha, nhö chuùa treân moïi neàn vaên minh khaùc. Loái giaûi thích giaùo ngoân cuûa ñöùc Kitoâ ''Caùc con haõy ñi rao truyeàn tin möøng cho muoân daân, vaø röûa toäi hoï” theo kieåu “Caùc con haõy ñi giaûng daïy muoân daân, vaø röûa toäi hoï'' noùi leân taâm thöùc ''ñeá quoác'' naøy. Töông töï, vò ''thöøa sai'' hay mang söù meänh (missionarius) ñöôïc dòch moät caùch ngaïo maïn thaày ''giaûng ñaïo,” vaø ngöôøi ''rao giaûng tin möøng'' (evangelist) ñöôïc dòch moät caùch leäch laïc nhaø (vò) ''truyeàn ñaïo,'' hay moät caùch ngaïo maïn ''coá Taây'' hay ”coá Ñaïo.” Khi maø Giaùo hoäi huaán luyeän caùc thöøa sai theo moät taâm thöùc nhö vaäy, thì taát nhieân laø caùc oâng töï cho mình moät söù meänh cao caû ñi ''ban ôn hueä'' vaø ''ñem aùnh saùng'' giaûi thoaùt ''daân man di moïi rôï.'' Taâm thöùc ''ñeá quoác'' ñöôïc hôïp lyù hoùa bôûi söï thaønh coâng cuûa ngöôøi da traéng trong caùc laõnh vöïc kinh teá, quaân söï, khoa hoïc. Vaø nhaát laø khi nhöõng cöôøng quoác da traéng ñoâ hoä caùc nöôùc ''nhöôïc tieåu,'' thì caùi ñaïo cuûa hoï, nhöõng vò thöøa sai cuûa hoï, ñöông nhieân phaûi öu vieät hôn giôùi sö saõi, nho gia vaø giaùo syõ cuûa caùc nöôùc baïi traän. Taâm thöùc ''ñeá quoác'' do ñoù laø moät ''ñaïo lyù taát nhieân,'' vaø thaùi ñoä töø choái ñoái thoaïi vôùi caùc toân giaùo baïn laø moät ''haønh vi taát yeáu'' phaùt xuaát töø taâm thöùc treân.

Cuõng trong moät maïch vaên nhö vaäy, khi duøng danh töø ''yù heä ñoäc toân,'' chuùng toâi muoán dieãn ñaït loái nhìn moät chieàu, töï cho mình coù ñoäc quyeàn mang moät chaân lyù duy nhaát. Leõ dó nhieân nhöõng loái nhìn treân ñaõ bò Coâng Ñoàng Vatican vôùi nhöõng hieán cheá nhö AÙnh Saùng Muoân Daân (Lumen gentium) gaït boû, song taâm thöùc ñeá quoác vaø yù heä ñoäc toân vaãn coøn aùm aûnh taâm naõo cuûa nhieàu vò truyeàn giaùo, vaø ngay caû giôùi laõnh ñaïo cuûa giaùo hoäi ñòa phöông vaøo thôøi ñaïi cuûa chuùng ta.

Thöïc ra taâm thöùc ñeá quoác vaø yù heä ñoäc toân khoâng chæ thaáy nôi caùc nhaø truyeàn giaùo, maø coøn hôn theá nöõa, cuõng töøng ñöôïc oâm aáp bôûi chính giôùi nho gia vaø quan laïi. Taâm thöùc ñeá quoác cuûa nho gia cuõng ñaõ töøng ñöôïc hôïp lyù hoùa bôûi chính quyeàn löïc (chính trò, giaùo duïc) töøng taäp trung trong tay cuûa ñaïi syõ phu. Vaø yù heä ñoäc toân cuõng ñaõ töøng laø nguyeân nhaân cuûa söï baøi baùc caùc toân giaùo khaùc taïi Trung Hoa, nhaát laø tröôùc ñôøi Ñöôøng (baøi baùc Phaät giaùo vaø Laõo giaùo), vaø ôû Vieät Nam tröôùc nhaø Lyù. Ngay vaøo thôøi ñaïi hieän nay, taâm thöùc naøy vaãn coøn ñöôïc moät soá nho gia hieän ñaïi oâm aáp. Hoï vaãn coøn soáng trong aûo töôûng veà söï hieån vinh cuûa neàn nho hoïc, söï vinh quang cuûa cheá ñoä nho gia vaø uy theá cuûa nho giaùo trong quùa khöù. Hoï vaãn tieáp tuïc boùp meùo tinh thaàn cuûa Ñaïi Hoïc (tu thaân, teà gia, trò quoác, bình thieân haï), vaø cho raèng muïc ñích chính cuûa nho hoïc laø ''bình thieân haï'' maø ''bình'' mang nghóa ''thoáng trò'' vaø ''laøm chuû.'' Söï thaát baïi cuûa nho gia (caû baûo thuû laãn caáp tieán nhö Khang Höõu Vi, Ñaøm Töû Ñoàng taïi Trung Hoa) döôùi baøn tay cuûa caùc nhaø taân hoïc (1919-1923) cuõng nhö cuûa Caùch maïng Vaên hoaù (1968-1976), cuõng nhö taïi Vieät Nam, söï vieäc caùc nho gia bò nhoùm Taây hoïc nhö Töï Löïc Vaên Ñoaøn dieãu côït, nhöõng pheâ phaùn naëng lôøi vaãn khoâng laøm caùc taân nho gia naày vôõ moäng. Hoï vaãn coøn xaùc tín vaøo caùi aûo töôûng cuûa quyeàn uy vaø vinh quang trong quaù khöù, maëc daàu yù thöùc ñöôïc hieåm hoïa cuõng nhö söï quyeán ruõ vaät chaát "toái röôïu saâm banh saùng söõa boø" cuûa taân hoïc:

"Caùi hoïc nhaø nho ñaõ hoûng roài,

Möôøi ngöôøi ñi hoïc chín ngöôøi thoâi."

Theo thieån kieán cuûa chuùng toâi, khi maø caû Khoång giaùo laãn Kitoâ giaùo ñeàu oâm aáp moät yù heä ñoäc toân; caû hai ñeàu mang trong moät huyeát thoáng baûn chaát ''ñeá quoác'' vaø caû hai ñeàu coá yù boùp meùo ''tin möøng'' hay ''ñaïo lyù nguyeân nho'' ñeå baûo veä ''quyeàn löïc'' hay ñeå quaûng baù ''laõnh ñòa'' thì baát cöù moät ñoái thoaïi naøo cuõng seõ thöøa thaõi vaø voâ nghóa.

Töø nhaän thöùc naøy, ñeå ñoái thoaïi, chuùng ta khoâng nhöõng caàn phaûi tìm ra nhöõng khoù khaên, maø hôn theá nöõa, phaûi xaây döïng nguyeân lyù cuõng nhö phöông phaùp ñeå thaéng vöôït vaán naïn, vaø ñaït tôùi muïc ñích cuûa cuoäc ñoái thoaïi. Vaäy thì söï ñoái thoaïi giöõa Kitoâ giaùo vaø nho giaùo phaûi ñöôïc ñaët treân neàn taûng naøo? Phaûi döïa theo tieâu chuaån naøo? Phaûi coù thaùi ñoä naøo? Vaø phaûi aùp duïng phöông phaùp chi? Ñaây laø nhöõng caâu hoûi then choát, maø baát cöù cuoäc ñoái thoaïi naøo cuõng phaûi coù. Chuùng toâi thieát nghó:

Ñoái thoaïi phaûi coù nhöõng muïc ñích cuï theå vaø roõ raøng. Muïc ñích naøy khoâng phaûi laø quyeàn löïc, hay lôïi töùc vaät chaát thieån caän, hay chæ ñeå chöùng minh öu theá, tính chaát öu vieät hay moät taâm traïng cao sang cuûa mình. Muïc ñích cuûa ñoái thoaïi giöõa caùc toân giaùo phaûi laø nhöõng muïc ñích cao thöôïng maø caû hai toân giaùo hay yù heä ñeo ñuoåi. Giaûi thoaùt con ngöôøi, giaûi quyeát nhöõng vaán naïn taát ñònh cuûa nhaân sinh, ñem hy voïng tôùi cho nhaân loaïi, vaân vaân... ñaây laø nhöõng muïc ñích cao quyù chung maø baát cöù toân giaùo naøo cuõng phaûi theo. Theá neân, ñoái thoaïi phaûi ñöôïc ñaët treân neàn taûng cuûa caâu hoûi: Laøm theá naøo ñeå giaûi thoaùt con ngöôøi khoûi ñau khoå, baát coâng? Laøm theá naøo ñeå ñem laïi hy voïng cho con ngöôøi? Laøm theá naøo ñeå phaùt trieån nhaân sinh? Vaø nhaát laø laøm theá naøo ñeå taïo ra hay ñaït ñöôïc moät söï soáng vónh cöûu?

Töông töï, phöông theá ñoái thoaïi phaûi coâng chính vaø hôïp lyù, cuõng nhö phaûi döïa treân tính chaát cuûa khaùch quan, khoa hoïc, ñöôïc caû hai beân coâng nhaän. Theá neân nhöõng caâu hoûi ''chuùng ta phaûi laøm theá naøo?'' ''duøng phöông theá naøo?'' ... ñeå ñaït tôùi nhöõng muïc ñích treân môùi chæ laø nhöõng muïc ñích thöù. Tuy theá, chuùng raát quan troïng cho baát cöù moät cuoäc ñoái thoaïi giöõa caùc toân giaùo vaø yù heä naøo.

Thaùi ñoä cuûa hai beân phaûi thaønh taâm, trong tö theá kính troïng ñoái phöông, cuõng nhö toân troïng bình ñaúng. Nôi ñaây, ñieàu kieän tieân quyeát laø ngöôøi ñoái thoaïi phaûi ''luaän söï'' chöù khoâng ''luaän nhaân.'' Ngöôøi ñoái thoaïi phaûi höôùng veà nhöõng muïc ñích cao thöôïng, vôùi caùi nhìn khoa hoïc, chöù khoâng ñöôïc höôùng veà quyeàn löïc, hay moät muïc ñích khoâng lieân quan khaùc. Trong quaù khöù, nhö chuùng toâi vöøa trình baøy moät caùch ñôn dieän, taâm thöùc ñeá quoác vaø yù heä ñoäc toân thöôøng döïa treân nhöõng quan nieäm nhö ''quyeàn lôïi'' (interests), ''quyeàn uy'' (authority), ''quyeàn löïc'' (power), “quyeàn bính” (magisterium) (phaùt xuaát töø toân ti traät töï vaø truyeàn thoáng (hierarchy, tradition). Taâm thöùc naøy bò aùm aûnh bôûi söï ''öu vieät'' (priority), bieät choïn (elitism), ñaëc quyeàn (priviledges) vaø taâm naõo ''chieán thaéng'' (triumphalism), hay bò aûo töôûng cuûa ''tuyeät ñoái'' (absolutism) laøm muø quaùng. Vôùi thaùi ñoä nhö theá, chuùng ta khoâng theå coù ñöôïc moät cuoäc ñoái thoaïi theo ñuùng nghóa. Moät loái ñoái thoaïi döïa treân taâm thöùc ñeá quoác vaø yù heä ñoäc toân chæ laø ñoäc thoaïi; hoaëc ñuùng hôn, moät phöông theá tuyeân truyeàn cho hoï. Moät cuoäc ñoái thoaïi thieáu nhöõng ñieàu kieän caên baûn treân chæ laø moät baïo löïc ngoân ngöõ; vaø moät cuoäc ñoái thoaïi thieáu thöïc taâm chæ laø moät söï thao tuùng (manipulation) maø thoâi.

Ngoân ngöõ phaûi minh baïch, ñöôïc hai beân hieåu thaáu trieät. Ngoân ngöõ cuûa moïi daân toäc, tuy khaùc nhau (trong caùch dieãn ñaït, keát caáu, vaên phaïm, vaân vaân), song neáu ngoân ngöõ ñeàu chæ ra ñoái töôïng roõ reät, ñeàu bieåu taû moät yù nieäm roõ raøng, ñeàu noùi leân moät khaùt voïng cuï theå... thì söï hieåu laàm seõ ñöôïc giaûm bôùt raát nhieàu.

Döïa treân nhöõng ñieàu kieän coù tính chaát gioáng nhö tieân nghieäm (quasi-transcendental conditions) treân, chuùng ta tieán theâm moät böôùc ñi saâu vaøo troïng taâm cuûa cuoäc ñoái thoaïi, töùc luaän ñaøm veà muïc ñích cuõng nhö phöông theá cuûa cuoäc ñoái thoaïi. Chính söï khaùc bieät veà muïc ñích cuõng nhö phöông theá laø nguyeân nhaân chính yeáu giaûi thích söï xung ñoät giöõa caùc neàn yù heä cuõng nhö giöõa caùc toân giaùo.

2. Töø Töông tôùi Khaéc - Lòch söû cuoäc tranh chaáp

2.1. Töø Khaùch Tôùi Baïn: “Höõu baèng töï vieãn phöông lai”

Tinh thaàn Kitoâ giaùo döïa treân tình yeâu phoå quaùt cuûa Thöôïng Ñeá daønh cho nhaân loaïi. Theá neân, thöøa sai laø ngöôøi ñöôïc Chuùa sai ñi ñeå coâng boá rao truyeàn tin möøng veà tình yeâu Thieân Chuùa cho muoân daân. Theo neàn thaàn hoïc Gioan (Ioannine Theology), thì chæ coù tình yeâu Thöôïng Ñeá môùi coù theå ñem laïi cöùu roãi vaø tröôøng sinh cho con ngöôøi. Theo neàn thaàn hoïc Phaoloâ (Pauline Theology), chính söï töû naïn vaø cuoäc phuïc sinh cuûa ñöùc Kitoâ ñaõ bieåu hieän tình yeâu voâ bieân vaø phoå quaùt cuûa Ngaøi ñoái vôùi nhaân loaïi. Quan troïng hôn nöõa, chính tình yeâu cuûa Ngöôøi môùi coù theå giaûi thoaùt con ngöôøi khoûi toäi loãi (gian aùc, toái taêm, tai hoïa, vaân vaân).

Treân lyù thuyeát vaø treân thöïc teá, khoâng ai coù theå choái töø tình yeâu Thöôïng Ñeá, neáu tình yeâu cuûa Ngöôøi ñöa laïi giaù trò tuyeät ñoái giaûi thoaùt con ngöôøi vaø ñem laïi cho chuùng ta tröôøng sinh. Laø moät sinh vaät coù lyù trí, khoâng ai töï huûy dieät sinh meänh. Hoï cuõng khoâng huûy hoaïi sinh meänh cuûa tha nhaân neáu sinh meänh cuûa hoï tuøy thuoäc vaøo tha nhaân. Con ngöôøi caøng khoâng theå töø choái sinh meänh neáu sinh meänh ñoù laø moät tröôøng sinh baát töû. Söï thöïc cho chuùng ta thaáy laø trong baát cöù moät xaõ hoäi naøo, con ngöôøi luoân luoân ñi tìm sinh meänh, baûo veä sinh meänh, vaø phaùt trieån sinh meänh ñeå ñaït tôùi möùc tröôøng sinh. Vaäy neân, töø choái sinh meänh noùi leân tình traïng thieáu lyù trí, thieáu phaùn ñoaùn, hay tuyeät voïng maø thoâi.

Trong moät maïch vaên nhö vaäy, chuùng ta khoâng theå hieåu ñöôïc taïi sao ngöôøi ta coù theå töø khöôùc ñöùc Kitoâ, neáu Ngaøi chính laø sinh meänh, laø söï soáng vónh cöûu. Theo thieån kieán cuûa chuùng toâi, khoâng ai coù theå töø choái. Hoï töø choái Kitoâ giaùo, laø bôûi vì hoï chöa nhaän ra taát caû söï thöïc, hay coøn nghi ngôø loøng thaønh, hay söù ñieäp, hay noùi roõ hôn, hoï sôï aên baùnh veõ. Vaäy thì, söù maïng loan truyeàn tin möøng phaûi laø söù maïng truyeàn söï soáng. Ñöùc Kitoâ ñaõ bieåu hieän tình yeâu voâ bieân khi Ngaøi truyeàn chính sinh meänh cho taát caû moïi ngöôøi. Nhö chuùng toâi ñaõ noùi treân, ñaõ laø moät con ngöôøi coù lyù trí, thì khoâng coù ai coù theå töø khöôùc sinh meänh.

Theá neân, baát cöù ai, töø choái ''theo Ñaïo,'' ñieàu naøy khoâng mang nghóa laø hoï töø choái sinh meänh, hay coi thöôøng tin möøng loan baùo cöùu ñoä, song raát coù theå laø hoï chöa hieåu, hay hieåu sai söù ñieäp tin möøng. Raát coù theå laø hoï chöa nhaän ra Ñaïo. Maø söï vieäc ''chöa hieåu,'' ''hieåu sai'' (ngoä nhaän), “hieåu laïc” hay “chöa nhaän ra” Ñaïo coù leõ laø do ngoân ngöõ, caùch dieãn ñaït, phöông theá bieåu hieän (nghi leã) cuûa nhaø thöøa sai; cuõng coù theå do söï khaùc bieät veà taâm thöùc cuûa ngöôøi baûn xöù; hoaëc laø cuõng coù theå do chính noäi dung cuûa tin möøng (quaù môùi laï, quaù xa laï hay quaù taùo baïo). ''Chöa hieåu'' hay ''hieåu sai'' noäi dung tin möøng cuõng coù theå laø haäu quaû taát nhieân cuûa söï vieäc laø noäi dung cuûa tin möøng khoâng deã chöùng minh hay thöïc hieän. Ngöôøi voâ thaàn khoâng choái boû nhöõng giaù trò tuyeät ñoái, song hoï nghi ngôø vì chuùng ta khoâng theå chöùng minh moät caùch khoa hoïc cho hoï, hay laøm cho hoï hieåu noåi noäi dung cuûa nhöõng giaù trò tuyeät ñoái maø chuùng ta töøng tuyeân xöng. Chính vì vaäy, chuùng toâi chuû tröông cho raèng coâng vieäc ñaàu tieân cuûa söù meänh rao giaûng tin möøng chính laø söï truy taàm phöông theá: laøm theá naøo ñeå cho ngöôøi baûn xöù hieåu thaáu trieät noäi dung cuûa tin möøng. Do ñoù, neáu chuùng ta coù theå chöùng minh cho hoï xaùc thöïc tính (töùc giaù trò khoa hoïc), höõu duïng tính (töùc giaù trò thöïc tieãn) cuõng nhö yeáu tính (töùc ñieàu kieän tieân quyeát) cuûa tin möøng; neáu chuùng ta coù theå coáng hieán cho hoï nhöõng phöông tieän hôïp lyù ñeå ñaït ñöôïc tin möøng; vaø neáu chuùng ta coù theå ñöa tình yeâu cuûa Thöôïng Ñeá cho hoï, thì coâng vieäc rao giaûng tin möøng cuûa caùc vò thöøa sai coù leõ ñaõ khoâng gaëp quaù nhieàu khoù khaên. Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi muoán nhaán maïnh ñeán söï kieän laø caùc nhaø truyeàn giaùo ñaõ ”truyeàn” tin möøng thì ít, maø tuyeân xöng (rao giaûng) söï cao sang, tuyeät ñoái, quyeàn löïc cuûa Giaùo hoäi Taây phöông thì nhieàu! Hoï ñaõ ít chuù yù tôùi vieäc phaûi neâu ra xaùc thöïc tính, höõu duïng tính vaø yeáu tính cuûa Kitoâ giaùo trong vieäc taïo, baûo veä vaø phaùt trieån sinh meänh. Thay vì theá, hoï quaù chuù troïng ñeán con soá theo ñaïo, ñeán nhöõng ngöôøi sang troïng theo ñaïo, ñeán vieäc toå chöùc Giaùo hoäi moät caùch khoa hoïc, vaø duøng caùi “maõ” naøy ñeã bieåu hieän söï cao sang cuûa Kitoâ giaùo. Noùi moät caùch khaùc, caùc nhaø truyeàn giaùo (tröø moät soá caùc vò thöøa sai tieân khôûi taïi Trung Hoa, Nhaät Baûn vaø AÁn Ñoä), ñaõ ñaët troïng taâm vaøo coâng vieäc ''thu phuïc,'' ''khaéc phuïc,'' hay ''caûi ñaïo'' töùc “trôû laïi ñaïo” (conversio) qua pheùp röûa toäi vaø laäp giaùo hoäi ñòa phöông, nhöng khoâng chuù troïng ñeán ba ñieåm lieân quan tröïc tieáp tôùi noäi dung cuûa tin möøng maø chuùng toâi vöøa trình baøy treân.

Haäu quaû cuûa moät loái nhìn ''leäch höôùng'' veà söù meänh thöøa sai, laøm caùc nhaø truyeàn giaùo ñaët troïng taâm cuûa coâng vieäc rao giaûng vaøo coâng vieäc khaéc phuïc ngöôøi “löông,” giuùp hoï trôû laïi (conversio), vaø xaây döïng giaùo hoäi (hay nhaø thôø). Con soá löôïng ''taân toøng'' chöùng minh söï thaønh coâng hay thaát baïi cuûa coâng vieäc truyeàn giaùo. Ñeå khaéc phuïc ngöôøi baûn xöù, nhaát laø nhoùm nho gia, caùc vò truyeàn giaùo phaûi chöùng minh söï sieâu vieät cuûa Kitoâ giaùo qua (1) trí tueä thoâng minh hôn ngöôøi cuûa hoï; (2) ñöa ra caùi sai cuûa caùc ñaïo giaùo khaùc (thí duï pheâ bình Phaät giaùo vaø Ñaïo giaùo), vaø moät caùch giaùn tieáp (3) döïa vaøo quyeàn löïc cuûa caùc xöù ''theo ñaïo Kitoâ,'' vaø gaàn ñaây döïa vaøo caùi baõ ''giaøu sang kinh teá,'' ''theá löïc chính trò'' vaø ''boä maùy quaân söï'' cuûa caùc xöù naøy. Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi seõ coá gaéng toùm taét lòch söû cuûa tranh chaáp vaøo ba giai ñoaïn: giai ñoaïn moät cuûa caùc thöøa sai doøng Teân, duøng söï khoân ngoan veà khoa hoïc, kyõ thuaät cuõng nhö tieåu xaûo cuûa Taây phöông ñeå chöùng minh söï sieâu vieät cuûa Kitoâ giaùo; giai ñoaïn hai cuûa caùc hoäi truyeàn giaùo thuoäc caùc doøng Phan-Sinh, Ña-Minh, Thöøa Sai Ba Leâ, vaân vaân... chöùng minh söï tuyeät ñoái cuûa giaùo hoäi Thieân Chuùa giaùo (Coâng giaùo) qua vieäc pheâ bình vaên hoùa, taäp tuïc, giaùo duïc... cuûa daân baûn xöù; vaø giai ñoaïn ba, sau cuoäc thaát baïi cuûa Trung Hoa tröôùc söï xaâm löôïc cuûa Baùt Quoác Lieân Minh, vaø quan troïng hôn, sau cuoäc chieán tranh Gia phieán, caùc nhaø truyeàn giaùo döïa vaøo theá löïc cuûa ñeá quoác hay thöïc daân ñeå truyeàn ñaïo (hay ñuùng hôn, ñeå quaûng phaùt giaùo hoäi trong caùc laõnh vöïc giaùo duïc, töø thieän). Ñieåm phaûi noùi laø, moät khi giôùi nho gia nhaän ra khoa hoïc khoâng coù lieân quan gì vôùi Kitoâ giaùo; raèng quyeàn theá ñi ñoâi vôùi chính trò, quaân löïc, vaø kinh teá chöù khoâng coù chi lieân heä tôùi Kitoâ giaùo; vaø nhaát laø, quyeàn löïc öu vieät ñaõ khoâng giaûi thoaùt, ngöôïc laïi bieán hoï thaønh noâ leä. Hoï caøng thaám thía raèng, caùc thöøa sai ñaõ chaúng giuùp hoï taêng theâm quyeàn uy, maø ngöôïc laïi, thaâu toùm quyeàn lôïi cuûa ho. Nhö vaäy thì chuùng ta chaúng laï gì söï vieäc hoï phaûn khaùng Kitoâ giaùo moät caùch quyeát lieät.

2.2. Matteo Ricci vaø Phöông Phaùp Hoäi Nhaäp

Matteo Ricci (Lôïi Maõ Ñaäu) laø moät trong soá ít thöøa sai hieåu roõ ñöôïc baûn chaát cuõng nhö söù meänh cuûa thöøa sai. Theo ngaøi vaø caùc baïn ñoàng doøng, rao truyeàn tin möøng töùc rao truyeàn phöông theá ñeå hieåu tin möøng. Tieân sinh laø moät trong soá ít thöøa sai ñaët troïng taâm vaøo coâng vieäc truyeàn baù tin möøng, chöù khoâng vaøo söï kieän loâi keùo ngöôøi ngoaïi ñaïo ''trôû laïi ñaïo'' hay ''vaøo ñaïo.'' Theá neân, ñeå cho ngöôøi Hoa nhaän thöùc ñöôïc noäi dung cuûa tin möøng, Ricci ñi tìm moät phöông theá thích hôïp vôùi taâm tình, neáp soáng vaø toå chöùc xaõ hoäi cuûa ngöôøi Hoa. Linh muïc nhaän ñònh raèng, neáu chæ aùp duïng moät phöông theá, ngoân ngöõ cuõng nhö taâm naõo Taây phöông, ngöôøi baûn xöù seõ khoâng deã daøng thaáu hieåu ñöôïc yù nghóa cuõng nhö tinh thaàn vaø yeáu tính cuûa tin möøng. Moät nhaän thöùc nhö theá thöïc ra ñeàu thaáy nôi caùc tu syõ thöøa sai doøng Teân tieân khôûi, töø Alessandro Valignano (ñaëc söù cuûa doøng Teân phuï traùch Vieãn Ñoâng, vaø beà treân tænh doøng AÁn Ñoä) tôùi Matteo Ricci, Michaele Ruggieri, Giulio Aleni, (vaø leõ taát nhieân, Roberto de Nobili taïi AÁn Ñoä), ñaõ tieáp tuïc con ñöôøng cuûa thaùnh Francis Xavier, tìm caùch hoïc hoûi phöông theá, loái suy tö cuõng nhö caùch soáng vaø cô caáu xaõ hoäi cuûa thôøi Minh maït vaø Thanh khôûi (cuoái thôøi nhaø Minh vaø ñaàu thôøi nhaø Thanh). Noùi caùch chung, chuùng ta nhaän thaáy caùc nhaø truyeàn giaùo doøng Teân ñaõ aùp duïng phöông theá baûn vò hoùa vaøo trong coâng cuoäc rao giaûng tin möøng. Caùc ngaøi hoïc tieáng baûn xöù, vaän y phuïc cuûa giôùi laõnh ñaïo vaên hoùa vaø toân giaùo. Ricci vaø Ruggeri töøng caïo ñaàu vaän caø sa vaøo luùc ñaàu, sau ñoåi sang maëc y phuïc cuûa giôùi nho gia. Caùc ngaøi ñeå raâu, ñoäi muõ cuûa giôùi syõ phu vaø söû duïng ngoân töø (vaên ngoân) cuûa nho hoïc. Hôn theá nöõa, caùc ngaøi nhaän ra troïng ñieåm cuûa vaên hoùa Hoa laø chính Khoång hoïc. Chính vì theá maø caùc ngaøi coá gaéng hoïc Töù thö, Nguõ kinh, vaø duøng töø ngöõ vaên hoïc ñeå vieát veà ñaïo lyù Kitoâ. Taùc phaåm Thieân Chuùa Thöïc Nghóa cuûa Ricci laø moät trong nhöõng keát quûa cuûa chöông trình baûn vò hoùa naøy. Trong taùc phaåm naøy, Ricci duøng trieát hoïc cuûa nho gia ñôøi tieân Taàn ñeå giaûi thích nhöõng tín ñieàu cuûa Kitoâ giaùo vaø duøng vaên ngoân ñeå dòch nhöõng chuyeân ngöõ thaàn hoïc, khoa hoïc, thieân vaên... Thí duï Thieân, Thieân Chuùa, hay Thöôïng Ñeá ñeå dieãn ñaït Deus; lyù hay thieân lyù ñeå dòch Logos, ngöôïc laïi vôùi moät soá nhaø truyeàn giaùo taïi Nhaät ñaõ giöõ nguyeân ngöõ La-tinh vaø chæ phaùt aâm theo Nhaät aâm hoaëc caùc nhaø truyeàn giaùo taïi Vieät Nam duøng ngoân ngöõ ñaïi chuùng (thí duï Chuùa Trôøi (B'Loi, Loi), Baø Maria...) Dó nhieân, nhieàu vò truyeàn giaùo, vaø ngay caû moät soá nho gia töøng nghi ngôø veà söï töông xöùng cuûa hai neàn tö töôûng, cuõng nhö ngoân ngöõ. Moät soá nhaø thöøa sai cho raèng ngoân ngöõ Ñoâng phöông (Hoa ngöõ) khoâng theå dieãn ñaït maàu nhieäm cuûa Kitoâ giaùo, trong khi nho gia cho raèng, caùc vò thöøa sai nhö Ricci ''ñaùnh laän con ñen'' duøng ngoân ngöõ nho hoïc ñeå ''bòp'' hay ''quyeán ruõ'' ngöôøi trí thöùc baûn xöù.

Maët khaùc, Ricci ñi xa hôn. Tieân sinh nhaän ra ñöôïc troïng ñieåm cuûa ñoái thoaïi: ñeå giôùi nho gia coù theå chaáp nhaän ñoái thoaïi, phaûi laøm cho hoï nhaän thöùc ñöôïc muïc ñích (töùc lôïi ích vaø lôïi tích) cuûa ñoái thoaïi. Thöù nhaát, Ricci taïo cho hoï moät caûm töôûng, Kitoâ giaùo chính laø moät ñoàng minh quan troïng giuùp hoï pheâ bình Phaät giaùo vaø Ñaïo giaùo, töùc ''keû thuø'' cuûa nho giaùo. Thöïc vaäy, Ricci ñaõ töøng vieát moät soá taùc phaåm chöùng minh ñaïo lyù cuûa hai neàn toân giaùo treân laø ''phi lyù,'' ''phi nhaân,'' ''yeám theá,'' ''meâ tín,'' ''dò ñoan.'' Thöù ñeán, ngaøi mang laïi cho hoï nhöõng kieán thöùc nhö toaùn hoïc, thieân vaên hoïc (ñòa ñoà theá giôùi), söûa laïi lòch. Ngaøi coáng hieán cho hoï nhöõng saûn phaåm môùi laï nhö ñoàng hoà, ñòa baøn. Nhöõng nho gia theo ñaïo nhö Töø Quang Khaûi, Lyù Chí Taûo vaø Döông Ñình Quaân laø nhöõng ngöôøi thaàn phuïc kieán thöùc quaûng baùc cuûa Ricci. Do ñoù, ta coù theå noùi laø Ricci vaø caùc baïn ñoàng doøng thuyeát phuïc ñöôïc moät soá nho gia, vaø veà sau ñöôïc thieän caûm cuûa Thanh ñeá Khang Hy nhôø vaøo ''kyø taøi'' cuûa hoï vaø nhôø vaøo vieäc hoï nhaän ra ñöôïc sôû thích, cuõng nhö khuynh höôùng aùp duïng khoa hoïc ñeå phaùt trieån quoác gia vaø baûo veä quyeàn löïc cuûa giôùi caàm quyeàn nho gia.

2.3. Töø Baïn tôùi Thuø: Khi Chuû Nhaân Bò Queân Laõng

Theá nhöng, khi giôùi Nho gia nhaän ra raèng, ñòa vò cuûa hoï daàn daàn bò caùc nhaø truyeàn giaùo ''tieám ñoaït.'' Söï öu aùi cuûa Khang Hy, cuõng nhö uy theá cuûa caùc nho gia theo ñaïo laøm giôùi nho gia caûm thaáy quyeàn lôïi cuûa hoï bò ñe doïa. Töø ñaây, haøo quang cuûa ''kyø taøi Lôïi-Maõ-Ñaäu'' (teân tieáng Hoa cuûa Matteo Ricci) daàn daàn lu môø. Nhaát laø sau khi Ricci qua ñôøi, caùc nhaø truyeàn giaùo caøng ngaøy caøng maát aûnh höôûng nôi nho gia. Phaûn ngöôïc laïi, giôùi ñaïi syõ phu, vaø nhaát laø giôùi sö saõi baét ñaàu vieát baøi pheâ bình chæ trích cuõng nhö noùi xaáu Kitoâ giaùo vaø caùc nhaø truyeàn giaùo. Söï thuø nghòch caøng ngaøy caøng gia taêng. Vuï ''Nam Kinh Giaùo AÙn'' naêm 1617 (ñôøi Thaàn Toâng nhaø Minh), laàn ñaàu tieân ta thaáy caùc nhaø truyeàn giaùo bò truïc xuaát ra khoûi Trung Hoa. Söï thuø nghòch ñi ñeán toät ñoä vôùi saéc leänh caám ñaïo cuûa vua Thanh hoaøng Dung Chính (1723-1735), vaø ñöôïc Caøn Long (1736-1795) tieáp tuïc. Tröôùc Dung Chính vaø Caøn Long, Khang Hy (1654-1722), ñaõ töøng raát thieän caûm vôùi Kitoâ giaùo. Nhaø vua ñaõ phong quan cho nhieàu thöøa sai nhö J. Bouvet, Jean de Fontaney, D. Parentin, vaø nhaát laø raát troïng duïng John Adam Shall von Bell (töùc Thang Nhöôïc Voïng) vaø Ferdinand Verbiest (töùc Nam Hoaøi Nhaân, 1623-1668). Hai nhaø thöøa sai sau ñaõ cheá taïo nhieàu coâng cuï khoa hoïc nhö vieãn voïng kính, vaø caû vuõ khí nhö ñaïi baùc giuùp nhaø vua. Chính vì theá maø, vaøo naêm 1692, Khang Hy ban hoaøng leänh khoan hoàng Kitoâ giaùo, coi Kitoâ giaùo nhö Phaät giaùo, ñöôïc töï do truyeàn ñaïo vaø toå chöùc giaùo hoäi. Song cuõng chính Khang Hy, khi bò Toâng toøa La Maõ haï nhuïc gaït boû yù kieán cuûa nhaø vua veà nghi leã Trung Hoa, ñaõ ra leänh truïc xuaát thöøa sai, phaù boû nhaø thôø cuõng nhö ra saéc leänh baát hôïp phaùp hoùa Kitoâ giaùo taïi Trung Hoa. Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi xin ñöôïc pheùp toùm löôïc moät soá nguyeân nhaân daãn tôùi söï xung ñoät giöõa nho gia vaø caùc nhaø truyeàn giaùo:

(1) Söï ïKhaùc Bieät veà Muïc Ñích.

Khi ngöôøi Hoa nhaän ra raèng, muïc ñích cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo khoâng phaûi laø giuùp trieàu ñình hay lieân keát giôùi nho gia ñeå choáng laïi theá löïc cuûa Phaät giaùo, song laø ñeå truyeàn ñaïo. Khi maøTaây döông bò hieåu laàm, thöôøng bò ñoàng nghóa vôùi quyeàn löïc; nhaát laø khi theá löïc cuûa ngöôøi Taây phöông caøng ngaøy caøng maïnh aùp ñaûo thaùch thöùc giôùi nho gia quan laïi, thì ngöôøi ta khoâng chuù yù, hay khoâng nhaän ra muïc ñích rao giaûng tin möøng nöõa. Moät khi khoâng coù tin möøng maø chæ coù tin buoàn (maát theá löïc, maát quyeàn lôò, bò aùp ñaûo...), leõ ñöông nhieân laø giôùi ñaïi só phu seõ töùc toái vaø baùo thuø. Söï hieåu laàm tai haïi naøy khoâng phaûi chæ do loãi cuûa giôùi nho gia, maø hôn theá nöõa, do chính caùc nhaø truyeàn giaùo. Hoï quaù noùng loøng vôùi vieäc laäp giaùo hoäi ñòa phöông, xaây caát nhaø thôø, gaây aûnh höôûng vôùi chính quyeàn. Chuù yù laø tuy Ricci töøng hy voïng coù theå gaëp hoaøng ñeá, döïa vaøo theá löïc cuûa nhaø vua ñeå truyeàn giaùo, song ngaøi khoâng voäi xaây nhaø thôø, hay laäp giaùo ñoaøn. Nhaát laø khi tình hình chính trò thay ñoåi, vaø khi thöïc daân ñeá quoác baét ñaàu ñeå yù ñeán mieáng moài beùo bôû Trung Hoa, caùc vò truyeàn giaùo ñaõ khoâng saùt caùnh vôùi ngöôøi Hoa, maø coøn döïa vaøo theá löïc ngoaïi lai ñeå truyeàn giaùo. Hans Kueng, moät thaàn hoïc gia noåi tieáng cuûa ñaïi hoïc Tuebingen vieát (khaù ñuùng): '' Vaø coâng vieäc truyeàn giaùo - caû Coâng giaùo laãn Tin laønh - vaøo luùc baáy giôø (theá kyû 19) hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi söï tính toaùn ñeá quoác cuûa caùc cöôøng quoác AÂu chaâu.”

(2) Can Thieäp Noäi Boä

Söï hieåu laàm gia taêng saâu hôn, khi giaùo hoäi La Maõ tröïc tieáp can thieäp vaøo noäi boä cuûa Trung Hoa, vaø ñoàng minh vôùi ñeá quoác vaøo theá kyû 19. Ngay sau thôøi Ricci, La Maõ ñaõ töøng coù moät thaùi ñoä nhö theá. Roõ raøng nhaát laø vieäc La Maõ can thieäp vaøo nghi leã ngöôøi Hoa, gaây ra vuï aùn nghi leã. Chuùng ta bieát, sau Nam Kinh Giaùo AÙn laø moät thôøi gian gaàn 70 naêm coâng khai thuø nghòch. Söï coá gaéng vaø nhieät taâm cuûa caùc nhaø khoa hoïc doøng Teân ñaõ laøm caùc vua nhaø Minh vaø hoaøng ñeá Khang Hy hoøa hoaõn vaø toû ra coù thieän caûm nhieàu vôùi Kitoâ giaùo. Naêm 1692 nhaø vua ra saéc leänh khoan hoàng (Edict of Toleration), vaø caùc nhaø truyeàn giaùo ñöôïc giaûng ñaïo coâng khai. Theá nhöng khi nhaø vua gôûi moät phaùi ñoaøn tôùi La Maõ naêm 1701 ñeå giaûi thích veà nghi leã cuûa Trung Hoa (trong toøa aùn phaùn xeùt nghi leã Trung Hoa do caùc linh muïc doøng Ña Minh vaø doøng Phan Sinh yeâu caàu toá toäi doøng Teân), thì hoï ñöôïc traû lôøi laïnh nhaït laø ''Khoång Töû khoâng phaûi laø thaàn thaùnh chi caû, nhöng chæ laø moät ñaïi sö,'' raèng ''Vieäc thôø cuùng toå tieân khoâng ñöôïc pheùp coi nhö laø nghi leã, song chæ laø söï töôûng nhôù,'' ''raèng Thöôïng Ñeá vaø Thieân chæ Vua treân Trôøi, döôùi Ñaát vaø moïi taïo vaät.'' Daïy theá chöa ñuû, naêm 1704 Giaùo chuû Clemens XI ban saéc leänh ra vaï tuyeät thoâng cho taát caû nhöõng ai tieáp tuïc aùp duïng nghi leã Trung Hoa, thôø kính toå tieân, kính baùi Khoång Töû, vaø duøng töø ngöõ Thöôïng Ñeá vaø Thieân. Töø ñaây, La Maõ daïy ngöôøi Hoa, chæ ñöôïc pheùp duøng chöõ Thieân Chuùa. Noùi toùm laïi, Toâng toøa La Maõ giaùn tieáp ñoøi hoûi "Ai muoán giöõ ñaïo, hoaëc nhaäp ñaïo phaûi töø boû laø ngöôøi Hoa.'' Ñoái vôùi moät hoaøng ñeá töï cho mình laø chuùa teå cuûa trung taâm theá giôùi (Trung Quoác), bò ñoái xöû nhö theá laø moät quoác nhuïc, bò ''man nhaân'' can thieäp vaøo noäi boä. Chuùng ta khoâng ngaïc nhieân khi Khang Hy töùc böïc, ra saéc leänh caám ñaïo vaøo naêm 1717, cho pheùp taøn phaù caùc nhaø thôø, vaø baét caùc Kitoâ höõu phaûi boû ñaïo. La Maõ phaûn öùng quyeát lieät hôn. Naêm 1742, Giaùo chuû Bieån Ñöùc XIV (Benedictus XIV) ra toâng huaán Ex quo singulari, tuyeät caám nghi leã Trung Hoa. Ta thaáy raèng coâng trình cuûa Ricci vaø doøng Teân ñaõ hoaøn toaøn bò phuû ñònh moät caùch cay nghieät. Trong quaù trình cuûa tranh chaáp naøy, söï khaùc bieät veà yù nghóa cuûa nghi leã Ñoâng phöông chæ laø moät cô cheá giaáu hai muïc ñích hoaøn toaøn khaùc nhau; tuy raèng muïc ñích khaùc nhau cuûa hoï lieân quan tôùi quyeàn bính, hay vuï lôïi.

(3) Söï Sai Laàm veà (Phöông Phaùp) Saùch Löôïc vaø Chieán Löôïc

Nhö chuùng toâi ñaõ trình baøy, Ricci ñaõ aùp duïng phöông theá baûn vò hoùa, vaø cuøng moät luùc, hieän ñaïi hoùa. Ñoàng thôøi, ngaøi cuõng aùp duïng chieán thuaät ''lieân minh vôùi Nho gia ñeå pheâ bình Phaät giaùo vaø Ñaïo giaùo.'' Ngoaøi ra, Ricci vaãn coøn mang aûo töôûng cuûa baøi hoïc Constantine, tin laø neáu coù theå caûi hoùa moät vò hoaøng ñeá, thì coù leõ taát caû nöôùc Trung Hoa seõ ''trôû laïi'' ñaïo. Tuy troïng taâm cuûa luaän vaên naøy chuù troïng ñeán phöông phaùp baûn vò hoùa cuûa ngaøi, bôûi vì noù coù giaù trò cho cuoäc ñoái thoaïi giöõa caùc toân giaùo vaø heä thöùc, ñoaïn naøy xin ñöôïc pheùp baøn sô qua veà phöông theá truyeàn giaùo cuûa tieân sinh.

Veà phöông theá lieân minh nho gia, hay pheâ bình Phaät vaø Ñaïo giaùo, chuùng toâi thieát nghó, saùch löôïc cuûa ngaøi ñuùng, song chieán löôïc cuûa ngaøi sai. Söï sai laàm cuûa chieán löôïc do söï thieáu hieåu bieát cuûa ngaøi vaø caùc baïn ñoàng doøng veà Phaät giaùo vaø Ñaïo giaùo, veà taâm thöùc cuûa ngöôøi Hoa, vaø nhaát laø söï thieáu ñoàng nhaát nôi caùc hoäi ñoàng vaø caùc nhaø truyeàn giaùo.

Thöù nhaát, khi pheâ bình Ñaïo giaùo vaø Phaät giaùo, Ricci nghó coù theå laøm vui loøng giôùi ñaïi syõ phu. Thöïc ra linh muïc chöa nhaän ra ñöôïc laø trong daân gian, vaø ngay caû nôi giôùi trí thöùc vaø quan laïi, tam giaùo ñaõ ''ñoàng nguyeân'' ngay sau ñôøi nhaø Toáng. Thí duï, ngay tröôùc thôøi Toáng, töùc vaøo thôøi Tam Quoác (403-222 B.C), Ñaïo giaùo vaø Khoång giaùo ñaõ baét ñaàu laãn loän trong daân gian. Sau thôøi Toáng, tö töôûng Phaät giaùo ñaõ bieán ñoåi nho giaùo, y heät nhö nho giaùo ñaõ gaây moät aûnh höôûng saâu ñaäm trong Phaät giaùo Trung Hoa. Theá neân, chuùng ta coù theå xaùc quyeát laø, nhieàu nho gia cuõng töøng bò aûnh höôûng cuûa ñaïo Laõo. Theá neân, chieán löôïc ''phaân ñeå trò'' cuûa Ricci thaát baïi ngay töø ñaàu khi tieân sinh coâng kích quan nieäm tröôøng sinh baát töû cuûa Ñaïo giaùo. Ñaèng khaùc, vì khoâng hoaøn toaøn thaáu trieät vaên hoùa Trung Hoa, vaø nhaát laø Ñaïo giaùo, Ricci ñaõ queân ñi raèng, taâm thöùc cuûa ngöôøi Hoa laø moät taâm thöùc ''toång hôïp.'' Hoï tuy laø nho gia, song baùi Phaät, vaø soáng theo kieåu Ñaïo gia. Veà ñieåm naøy, chuùng toâi ñaõ trình baøy trong moät luaän vaên veà söï khaùc bieät giöõa taâm thöùc Taây phöông vaø taâm thöùc Ñoâng phöông. Nôi ñaây, chuùng toâi chæ xin pheùp nhaán maïnh moät ñieåm, ñoù laø loái suy tö nhaát nguyeân (chæ coù moät chaân lyù, moät neàn taûng) vaø nhò nguyeân (theo phöông thöùc ñuùng-sai, thaät-giaû, traéng-ñen, trôøi-ñaát...) maø Ricci aùp duïng giaûng ñaïo ñaõ khoâng thaønh coâng, vì khoâng hôïp vôùi taâm thöùc ña nguyeân vaø toång hôïp cuûa ngöôøi Hoa. Ñieåm ñaùng noùi laø, Ricci vaø caùc baïn ñoàng doøng ñaõ coá gaéng raát nhieàu trong vieäc laøm Kitoâ giaùo thaønh Coâng giaùo, hay moät ñaïo phoå quaùt cho taát caû moïi ngöôøi. Vaø do ñoù, moät trong nhöõng phöông theá maø tieân sinh aùp duïng laø hoäi nhaäp vaên hoùa. Giaùo sö Sebes vieát: ''Noùi cho cuøng, Ricci ñaõ khoâng tìm caùch baét ngöôøi Hoa phaûi theo heä thoáng trieát hoïc cuûa Aristotle, hoaëc baát cöù heä thoáng naøo khaùc, nhöng ngöôïc laïi, ngaøi tìm caùch giaûi toûa Kitoâ giaùo khoûi moät heä thoáng töông töï, cuõng nhö moïi yeáu toá phi Kitoâ giaùo thaáy trong neàn vaên minh Taây phöông. Kitoâ giaùo laø Coâng giaùo, hay moät ñaïo phoå quaùt cho taát caû moïi ngöôøi. Vaø do ñoù, moät trong nhöõng phöông theá maø ngaøi aùp duïng laø hoäi nhaäp vaên hoùa.”

2.4. Chính Saùch Truyeàn Giaùo

Hieån nhieân laø Ricci ñaõ khoâng theo chính saùch truyeàn giaùo maø La-maõ cuõng nhö caùc hoäi doøng khaùc aùp duïng. Khoâng phaûi tieân sinh nhaän ra cô cheá coù tính caùch chính trò, töøng bò caùc nöôùc lôïi duïng, hay khaùm phaù ra tham voïng veà quyeàn löïc cuûa caùc hoäi ñoàng thöøa sai, maø ngaøi nhaän thaáy saùch löôïc (hay phöông phaùp) truyeàn giaùo khoâng theå aùp duïng cho Trung Hoa, vaø nhöõng nöôùc coù moät neàn vaên hoùa cao ñoä. Ñeå hieåu söï khoù khaên cuûa Ricci cuõng nhö phöông theá hoäi nhaäp, trong ñoaïn naøy, chuùng toâi chæ xin trình baøy moät caùch sô löôïc veà giai ñoaïn lòch söû khaù raéc roái naøy.

Vaøo thôøi Ricci, coâng cuoäc truyeàn giaùo taïi Vieãn Ñoâng hoaøn toaøn ñaët döôùi söï baûo hoä cuûa vua nöôùc Boà Ñaøo Nha. Doøng Teân laø moät hoäi doøng duy nhaát ñöôïc giao söù maïng truyeàn giaùo. Tuy Ricci laø ngöôøi YÙ, Alexandre de Rhodes (Ñaéc Loä) laø ngöôøi Avignon, song taát caû phaûi tuaân leänh cuûa beà treân toång doøng vaø hoaøng ñeá nöôùc Boà, bôûi vì trieàu ñình Boà ñöôïc ñaëc quyeàn do Toâng toøa La Maõ ban cho. Ai vaøo Trung Hoa qua caùc ngaõ ñöôøng khaùc seõ bò vaï tuyeät thoâng! Theá neân, ñeán Trung Hoa hay Vieät Nam hoï baét buoäc phaûi qua con ñöôøng AÙo-Moân (töùc Macao, ñaát nhöôïng cho Boà). Toâng thö Ex pastorali officio cuûa Giaùo chuû Gregorius XIII naêm 1585 caám caùc hoäi doøng khaùc khoâng ñöôïc truyeàn giaùo taïi Trung Hoa, ñaõ giuùp coâng vieäc hoäi nhaäp cuûa Ricci raát nhieàu, ít nhaát laø linh muïc khoâng bò thoïc gaäy baùnh xe. Tieác thay, khi theá löïc cuûa Boà xuoáng doác, vaø khi Toâng toøa bò caùc nöôùc Tin laønh baéc AÂu thaùch ñoá, La Maõ baét buoäc phaûi döïa vaøo Taây Ban Nha, vaø nhaát laø Ba Leâ. Maø caùc nöôùc naøy gôûi caùc hoäi doøng maø hoï coù theå sai khieán. Töø ñaây, caùc thöøa sai phaûi theo leänh cuûa nhaø vua nöôùc baûo hoä doøng cuûa hoï. Tuy caùc Giaùo chuû keá tieáp tìm caùch giaûm theá löïc cuûa caùc nhaø vua vôùi nhieàu saéc thö, song tình hình khoâng khaû quan, vì La Maõ thieáu taøi chính vaø nhaân löïc cho coâng cuoäc truyeàn giaùo. Naêm 1622, Hoäi Truyeàn Baù Ñöùc Tin (Sacra Congregato per Propaganda Fide) ñöôïc Giaùo chuû Gregorius XV (treân ngoâi 1621-23) thaønh laäp. Giaùo chuû Urbanus VIII (t.n 1623-1644) ñaët neàn taûng cho boä vôùi Toång thö kyù (boä tröôûng) tieân khôûi laø Hoàng y Francesco Ingoli (1578-1649). Töø ñaây caùc nhaø truyeàn giaùo phaûi nghe leänh cuøng moät luùc hoäi doøng, hoäi Truyeàn Baù Ñöùc Tin vaø nöôùc baûo hoä hoï. Vì Hoäi chöa ñuû löïc, neân cuoäc tranh chaáp noäi boä khoâng deã daøng ñöôïc giaûi quyeát. Tình hình truyeàn giaùo luùc baáy giôø ñöôïc moät giaùo syõ phuï traùch toång quaûn (taøi chính) ôû nöôùc Boà nhìn moät caùch bi quan, ñöôïc giaùo sö Donal F. Lach cuûa ñaïi hoïc Chicago toùm laïi nhö sau: ''Giaùo syõ (Antonio Albergati) nhaän ñònh tình traïng ñaùng buoàn (cuûa cuoäc truyeàn giaùo) laø do vieäc ñoái ñaõi ngöôøi baûn xöù moät caùch taøn nhaãn, do cuoäc soáng buoâng thaû cuûa ngöôøi Boà, do söï kình ñòch caû ñaïo laãn ñôøi, do söï tranh chaáp giöõa caùc hoäi doøng, do söï ghen tî cuûa nhöõng ngöôøi thöôøng veà giai caáp ñôøi, do vieäc ñaët vaán ñeà linh thieâng döôùi quyeàn lôïi quoác gia vaø caù nhaân. Vì thieáu moät ñöôøng loái chung, caùc hoäi doøng nghe caùc nöôùc baûo hoä hôn laø Hoäi Truyeàn Baù Ñöùc Tin.” Hoï coâng kích nhau, vaø tranh daønh aûnh höôûng cuûa nhau. Caùc nhaø truyeàn giaùo Taây Ban Nha (ña soá doøng Ña Minh) huïc haëc vôùi Hoäi Thöøa sai Ba Leâ, trong khi ñoù caùc linh muïc doøng khoù ngheøo Phan Sinh laïi baän giôø ñi toá toäi caùc giaùo syõ doøng Teân. Ñaøng sau hoï laø chính phuû Phaùp cuûa Louis XIV, cuûa chính phuû Taây Ban Nha vaø Boà Ñaøo Nha (hoaøng ñeá Philipe III)... Vieäc truyeàn giaùo do ñoù raát deã daøng bò lôïi duïng. Tuy Boà Ñaøo Nha töøng caûnh caùo moät soá thöøa sai khoâng ñöôïc pheùp buoân baùn, hay laøm nhöõng gì coù lôïi ích cho caù nhaân mình, coâng vieäc truyeàn giaùo ñaõ mang moät tính caùch chính trò maø Giaùo hoäi khoâng ngôø tôùi.

2.5. Vuï AÙn Nghi Leã hay Tranh Chaáp Quyeàn Lôïi?

Phöông phaùp baûn vò hoùa cuûa Ricci thöïc ra khoâng ñöôïc caùc baïn ñoàng doøng chia seû chaáp nhaän moät caùch nhaát trí. Sau khi Ricci qua ñôøi, ngöôøi keá vò Ngaøi, giaùo syõ Niccolo Longobardo vaø moät thöøa sai khaùc, giaùo syõ Sabatno de Ursis, ñoàng yù vôùi caùc vò thöøa sai taïi Nhaät laø caàn phaûi duyeät laïi nhöõng töø ngöõ tín lyù maø Ricci ñaõ dòch vaø aùp duïng. Tuy saùch cuûa Longobardo khoâng ñöôïc doøng Teân chaáp nhaän vaø phoå bieán, saùch naøy laïi bò caùc tu syõ doøng Phan Sinh, Ña Minh vaø doøng Thöøa sai Ngoaïi quoác (Ba Leâ) laáy laøm ñieåm töïa, döïa vaøo ñoù ñeå coâng kích Ricci vaø doøng Teân. Navarrete, moät nhaø truyeàn giaùo thuoäc doøng Ña Minh, laø ngöôøi choáng ñoái nghi leã Trung Hoa moät caùch quyeát lieät nhaát. Linh muïc khoâng nhöõng ñöôïc söï uûng hoä cuûa caùc thöøa sai doøng Phan Sinh vaø Ña Minh, maø coøn caû Hoäi Thöøa sai Ba Leâ, coäng theâm vôùi moät soá giaùo syõ doøng Teân nhö Valentin Carvalho, Andre Palmeiro. Navarrete vieát thö toá caùo Ricci vôùi La Maõ, vaø ngay caû vôùi beà treân caû cuûa doøng Teân. Lyù luaän cuûa Navarrete raát ñôn giaûn: ''Taát caû nghi leã Trung Hoa, cuõng nhö vieäc kính baùi toå tieân, Khoång Töû... ñeàu laø voâ thaàn, hay phieám thaàn, phaûn laïi giaùo lyù Coâng giaùo. Taát caû phaûi sa hoûa nguïc.'' Söï quyeát lieät cuûa Navarrete, söï thaønh coâng cuûa coâng vieäc truyeàn giaùo trong giôùi noâng daân vaø chaøi löôùi cuûa Alfonso Vagnoni vaø aùp löïc cuûa caùc chính phuû Phaùp, Boà vaø Taây Ban Nha ñaõ khieán Toâng toøa ñöùng haún veà phía Navarrete. Vuï aùn nghi leã keát thuùc vôùi saéc leänh caám nghi leã Trung Hoa, vaø vôùi vieäc traû thuø, caám ñaïo cuûa Khang Hy, ngöôøi maø caùc giaùo syõ doøng Teân ñaõ ñaët heát hy voïng vaøo, coi nhö laø Constantine cuûa Ñoâng phöông.

2.6. Noäi Öu Ngoaïi Daâu

Söï thieáu toân troïng cuõng nhö hieåu bieát caùc ñaïo giaùo khaùc; söï quaù noùng ruoät vôùi soá löôïng trôû laïi ñaïo, vaø nhaát laø taâm thöùc thieáu hoäi nhaäp cuûa caùc giaùo syõ, laø nguyeân nhaân chính gaây ra söï ñoå vôõ cuûa coâng trình hoäi nhaäp. Tuy theá, cuõng phaûi keå ñeán söï tranh chaáp quyeàn lôïi, söï vieäc toân giaùo bò chính trò lôïi duïng.

Vôùi moät caùi nhìn khaùch quan cuûa moät ngöôøi khoâng phaûi laø Kitoâ höõu, cuõng khoâng phaûi laø nho gia, söû gia Löõ Thöïc Cöôøng töøng nhaän ñònh nhöõng lyù do cuûa söï xung ñoät nhö sau:

- Söï choáng ñoái cuûa Phaät giaùo: Nhaát laø khi caùc nhaø truyeàn giaùo pheâ bình cho nhöõng thuyeát nhö luaân hoài (samsara), nieát baøn (nirvana), kieáp sinh laø meâ tín dò ñoan. Caùc taêng ni caøng töùc böïc khi caùc nhaø truyeàn giaùo chuû tröông laø con ngöôøi coù theå saùt sinh ñoäng vaät.

- Söï choáng ñoái cuûa giôùi ñaïi syõ phu: Nhieàu nho syõ ñoàng nghóa Kitoâ giaùo vôùi quaân xaâm löôïc (cuûa caùc nöôùc Boà Ñaøo Nha, Taây Ban Nha vaø Hoøa Lan). Ñeå baûo veä Trung Hoa, hoï baét buoäc phaûi choáng caùc thöøa sai töø phöông Taây (nhaát laø khi hoï chöa phaân bieät ñöôïc caùc nöôùc AÂu chaâu, caùc nhaø truyeàn giaùo vaø thöông gia, vaân vaân). Hoï caùo toäi caùc thöøa sai toäi giaùn ñieäp (tröôøng hôïp Döông Quang Tieán toá caùo giaùo syõ John Adam Schall von Bell vôùi Leã Boä vaøo trieàu ñaïi Khang Hy).

- Khaùc bieät veà heä thöùc: Caùc nhaø truyeàn giaùo coù moät nhaõn quan khaùc bieät veà vai troø cuûa Trung Quoác vaø ñòa vò baát khaû xaâm phaïm cuûa Thieân töû (hoaøng ñeá). Nho gia nhö Thaåm Dung, Voõ An Laâm, Khai Long, Döông Quang Tieán ñoå toäi cho caùc nhaø truyeàn giaùo coi thöôøng Trung Quoác vaø hoaøng ñeá cuûa hoï. Khi caùc nhaø truyeàn giaùo giaûng thuyeát raèng Thieân Chuùa môùi laø Chuùa teå caøn khoân, vaø nöôùc Ngöôøi môùi laø Thieân quoác, hoï ñaõ giaùn tieáp phuû nhaän ''Trung Quoác'' vaø chöùc vuï Thieân töû. Caùc nho gia vaø ñaïi syõ phu cho raèng, luaän thuyeát cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo traùi tai vì ''thieân voâ nhò nhaát, ñaát voâ nhò vöông,'' vaø ''phoå thieàn chi haï, maïc phi vöông thö, thoaùi thö chi bình, maïc phi vöông thaân.'' Taâm thöùc nho gia cho raèng Trung Hoa môùi laø trung taâm vuõ truï (Trung Quoác), caùc nöôùc khaùc ñeàu leä thuoäc vaøo Trung Hoa. Khi quan nieäm naøy bò caùc nhaø truyeàn giaùo vaø caùc nöôùc AÂu chaâu thaùch ñoá, hoï khoâng theå khoâng töùc giaän.

- Lyù do thöù tö laø thaùi ñoä baûo thuû cuûa ñaïi syõ phu. Ñoái vôùi hoï, neàn nho hoïc kinh ñieån môùi ñaùng troïng. Nhöõng kieán thöùc cuõ veà AÂm lòch (töø Taâm phaùp luaän ñôøi Haùn Vuõ ñeá tôùi Thaùi Chu lòch ñôøi Trònh Bình Haïo, roài Tam Thoâng lòch nhaø Haùn, Töù Phaùn lòch ñôøi Ñoâng Haùn...) ñöôïc coi nhö chaân lyù baát dòch. Theá neân hoï phaûn ñoái Taây lòch cuõng nhö baûn ñòa ñoà theá giôùi cuûa Ricci. Töông töï hoï cho thieân vaên Taây phöông laø ''hoang ñöôøng, meâ hoaëc.'' Noùi chung, ña soá nho gia phaûn ñoái kieán thöùc khoa hoïc, vì hoï cho raèng nhöõng kieán thöùc naøy ñi ngöôïc laïi vôùi nhöõng kinh ñieån, nhaát laø kinh Dòch.

- Lyù do thöù naêm laø moät lyù do ''töùc cöôøi'': caùc nho gia toá toäi Kitoâ giaùo meâ tín dò ñoan, gioáng heät nhö caùc nhaø truyeàn giaùo töøng pheâ bình Ñaïo giaùo vaø Phaät giaùo. Ñoái vôùi hoï, caùc tín ñieàu nhö Thieân Chuùa, Tam vò nhaát theå (Thieân Chuùa ba ngoâi), Thaùnh maãu, maïc khaûi... laø nhöõng ñieàu phi lyù khoâng theå hieåu ñöôïc. Maët khaùc, vieäc caùc nhaø truyeàn giaùo coâng kích phong tuïc taäp quaùn cuûa xaõ hoäi ngöôøi Hoa nhö phong thuûy, ñòa lyù, kieâng caùch, luyeän ñôn, quyû quaùi... laø huyeàn hoaëc meâ tín caøng laøm ñaïi syõ phu töùc giaän. Phaàn ghen tuoâng, phaàn khoù chòu vôùi nhöõng lyù thuyeát cuûa Kitoâ giaùo, nho gia vaø sö saõi phoùng ñaïi toá toäi caùc thöøa sai vôùi Dung Chính nhö sau: ''... khi maéc beänh, khoâng ñöôïc pheùp uoáng thuoác maø phaûi ñôïi giaùo syõ; maø phuï nöõ bò loät heát y phuïc khi chöõa beänh...'' Ñöông nhieân, lôøi toá toäi hoaøn toaøn sai laàm, song nhöõng tin ñoàn nhö vaäy ñaõ ñeán tai moïi ngöôøi, vaø gaây leân moät haäu quaû tai haïi.

- Lyù do thöù saùu phaùt xuaát töø hai loái nhìn khaùc bieät veà vai troø cuûa con ngöôøi. Ricci bò aûnh höôûng cuûa nho giaùo ñôøi tieân Taàn, neân giaûi thích Thieân vaø Thöôïng ñeá laø Thieân Chuùa coù nhaân vò, vaø laø Chuùa teå caøn khoân. Trong khi taân nho, nhaát laø nhoùm bò aûnh höôûng thuyeát leã lyù cuûa Vöông Döông Minh, coi Thieân nhö ñaïo lyù thuaàn tuùy. Töông töï Laâm Khaûi Long nhaän ñònh laø thieân chæ laø thieân lyù, töùc laø moät luaät töï nhieân: ''Thieân gia lyù ngaõ, ñeá gia chuùa teå nhi ngoân daõ. Phuï thieân chi sinh daân, höõu vaät baát höõu taéc, nhaân naêng thuaän thieân lyù, hieäp ñeá taéc, töù haï chuû teå vaïn vaät, ñoàng trò caøn khoân, boä vuõ truï chi khuyeát hieän, chính ñaùng ñaïi chi hoïc thuaät, ti ngoä nho chi sô vi thieân chuû daõ. Nhi thieân haï daân vaät, caùch cuù nhaát thieân chuû daõ.” Söï tranh chaáp khoâng chæ voøng quanh hai quan nieäm Thieân vaø Thöôïng ñeá, maø coøn lieân quan tôùi nhöõng khaùi nieäm caên baûn khaùc cuûa nho vaø Ñaïo nhö Thaùi cöïc, thieân ñöôøng, ñòa nguïc. Treân nguyeân lyù, nho giaùo cho raèng con ngöôøi laø caên baûn, coù theå trôû thaønh Thaùnh vaø Thaàn. Quan nieäm saùng taïo vaø thuï taïo ñi ngöôïc vôùi quan nieäm nhaân baûn cuûa hoï.

3. Cuoäc Ñoái Thoïai Cheùo Caúng Ngoãng

3.1. Khi OÂng Noùi Gaø Baø Noùi Vòt

Thöïc ra caùc vò thöøa sai cuõng nhö giai caáp nho gia chöa bao giôø baét ñaàu ñoái thoaïi. Nhö ñaõ töøng nhaéc veà söï dò bieät giöõa muïc ñích cuõng nhö phöông phaùp, chuùng ta nhaän thaáy laø, neáu coù ñoái thoaïi, thì cuoäc ñoái thoaïi naøy cuõng chæ mang tính chaát chieán thuaät. Hoaëc noùi ñuùng hôn, ñaây laø moät cuoäc ñoái thoaïi cuûa hai anh chaøng giaû ñieác, hay cuûa chò haøng caù haøng toâm. Noùi moät caùch bi thaûm hôn, ñaây chæ laø moät cuoäc ñoái thoaïi cheùo caúng ngoãng. Nhöõng söû lieäu ñöôïc caùc nhaø truyeàn giaùo giöõ laïi gôûi veà caùc baäc thaåm quyeàn taïi La Maõ hay taïi Ba Leâ, Lisbon, vaân vaân..., cuõng nhö nhöõng baûn vaên maø caùc nho gia ñöông thôøi töøng vieát coâng kích chöùng minh ñieåm naøy.

Trong khoái tö lieäu Ricci ñeå laïi, chuùng ta nhaän thaáy laø nhaø thöøa sai yù thöùc moät caùch raát roõ raøng khoù khaên naøy. Ñoái vôùi tieân sinh, vieäc hoïc hoûi tieáng baûn xöù, hay chaáp nhaän phong tuïc taäp quaùn cuûa ñòa phöông, vaø ngay caû theo loái soáng cuûa moät giai caáp laõnh ñaïo laø nhöõng ñieàu kieän tieân quyeát ñeå truyeàn baù ñöùc tin. Noùi caùch khaùc, baûn vò hoùa cuûa tieân sinh khoâng coù nghóa laø hoaøn toaøn chaáp nhaän giaù trò cuûa ngöôøi Hoa, song chæ laø thu nhaän moät soá giaù trò ñaïo ñöùc, vaø aùp duïng caùc phöông theá cuûa hoï. Nhöng noùi caùch chung, Ricci kính troïng neàn vaên hoùa Trung Quoác. Veà phöông dieän naøy ngaøi theo Francis Xavier khi thaùnh nhaân laáy vaên hoùa, ngoân ngöõ baûn xöù ñeå rao truyeàn tin möøng taïi AÁn Ñoä vaø Nhaät. Tuy theá, kieåu baûn vò hoùa naøy cuûa Ricci cuõng raát coù theå bò chæ trích laø moät thaùi ñoä xu thôøi ''ñi vôùi Phaät vaän aùo caø-sa, ñi vôùi ma maëc aùo giaáy.'' Ñieàu maø giôùi hoøa thöôïng Phaät giaùo töøng coâng kích.

Dó nhieân, söï pheâ bình cuûa caùc hoøa thöôïng khoâng hoaøn toaøn ñuùng. Tröôøng hôïp Francis Xavier vaø Ricci, baûn vò hoùa khoâng chæ laø moät phöông theá, maø xuaát phaùt töø loøng kính troïng vaên hoùa ñòa phöông cuûa caùc ngaøi. Nhö chuùng ta ñaõ thaáy, caùc vò thaønh thaät toân troïng giaù trò ñaïo ñöùc cuûa ngöôøi Hoa maø hoï cho laø cao quyù vaø töông hôïp vôùi ñaïo lyù cuûa Kitoâ. Chuùng toâi thieát nghó laø Ricci vaø caùc baïn ñoàng doøng cuûa ngaøi thaønh thaät. Tuy theá, söï thaønh taâm cuûa hoï chöa chöùng minh ñöôïc laø hoï ñaët giaù trò cuûa vaên hoùa ngöôøi Hoa ngang haøng vôùi vaên minh Kitoâ giaùo. Thöïc ra, hoï vaãn cho raèng, duø vaên hoùa Hoa coù cao sang tôùi ñaâu, thì cuõng chæ laø preambula fidei, töùc doïn ñöôøng cho nieàm tin Kitoâ giaùo maø thoâi. Töông töï, maëc duø caùc nhaø truyeàn giaùo nhö Ricci raát kính troïng ñöùc Khoång Töû, hoï cuõng chæ coi ñöùc Khoång ngang haøng vôùi caùc tieân tri, hay caùc thaùnh nhaân thôøi Trung coå. Lyù do laø, chæ coù moät ñaïo thaät; chæ coù moät chaân lyù; vaø chæ coù moät vò Chuùa teå caøn khoân.

Caùùc nho gia vaø ñaïi só phu cuõng coù moät loái nhìn töông töï veà Khoång giaùo. Do ñoù, chaân lyù duy nhaát, ñaïo lyù chaân thaät nhaát, vaø giaù trò cao nhaát thuoäc veà hoï. Chính vì theá, vieäc caùc nhaø truyeàn giaùo töø choái, hay haï thaáp nhöõng giaù trò trí thöùc, ñaïo ñöùc, chính trò xaõ hoäi cuûa hoï laø moät xuùc phaïm, thaùch ñoá vaø sæ nhuïc. Caùi nhuïc cuûa quoác gia, caùi nhuïc cuûa ñaïo Nho, vaø caùi nhuïc bò haï beä laø nhöõng caùi nhuïc maø ngöôøi quaân töû baét buoäc phaûi traû thuø (Luaän ngöõ: “quaân töû höõu thuø taát baùo”). Thöïc vaäy, khi thaáy giaù trò cao quyù cuûa mình bò thaùch ñoá, thaùi ñoä ñaàu tieân cuûa nho gia vaø sö saõi laø nghi ngôø, hay pheâ bình (thí duï hoøa thöôïng Thích Chu Hoàng). Thöù tôùi, khi thaáy caøng ngaøy caøng keùm veá (trong laõnh vöïc khoa hoïc, kyõ thuaät), hoï baét ñaàu noùi xaáu, chöûi nhöõng nhaø truyeàn giaùo töø ''daõ nhaân,'' tôùi ''daõ man;'' töø ''quyû maët xanh'' tôùi ''baïch quûy.'' Vaø sau cuøng, khi thaáy söï nguy cô coù theå maát quyeàn haønh (döôùi thôøi hoaøng ñeá Khang Hy), hoï tìm caùch toá toäi vaø kieám côù ñeå truïc xuaát hay tröøng phaït caùc nhaø truyeàn giaùo. Tranh chaáp nghi leã laø moät côù, maëc duø côù naøy, döôùi con maét cuûa ngöôøi thôøi naøy, chæ laø moät côù nhoû moïn. Nhö chuùng toâi ñaõ vieát, côù chính yeáu naèm trong söï khaùc bieät veà muïc ñích, muïc ñích thoáng trò hay quyeàn lôïi, maø caû hai beân, nhaát laø caùc nhaø truyeàn giaùo khoâng muoán noùi.

Ñaïo lyù cuûa nho gia ñuùng hay sai, cuõng nhö nhöõng tín lyù cuûa Kitoâ giaùo hôïp lyù hay phi lyù, ñaây khoâng phaûi laø luaän ñeà cuûa baøi vieát naøy. Ñieåm maø chuùng toâi muoán nhaán maïnh tôùi, ñoù laø thaùi ñoä cuûa hai beân chöa phaûi laø thaùi ñoä cuûa ñoái thoaïi. Nhö chuùng toâi ñaõ nhaán maïnh ngay ñaàu baøi vieát, muïc ñích cuûa baøi vieát naøy nhaém ñeán coâng vieäc ñi tìm nhöõng nguyeân lyù caên baûn cho cuoäc ñoái thoaïi, moät cuoäc ñoái thoaïi bình ñaúng maø caû hai beân coù theå chaáp nhaän. Theá neân, chuùng toâi thieát nghó, chöùng minh söï chaân thaät cuûa ñaïo lyù laø coâng vieäc cuûa thaàn hoïc gia; moät ñieàu vöôït khoûi phaïm vi cuûa baøi vieát naøy, neân chuùng toâi traùnh khoâng baøn tôùi nôi ñaây.

Vì thieáu moät neàn taûng, hay thieáu nhöõng nguyeân lyù cho cuoäc ñoái thoaïi, cuoäc ñoái thoaïi giöõa nho giaùo vaø Kitoâ giaùo vaãn daäm chaân taïi choå. Ñaây chæ laø moät cuoäc ñoái thoaïi cheùo caúng ngoãng, hay moät ñoäc thoaïi kieåu ''vaïch ñaàu goái ra maø noùi!'' Cuoäc ñoái thoaïi cheùo caúng ngoãng naøy vaãn tieáp tuïc cho ñeán ngaøy nay sau hôn 417 naêm, keå töø ngaøy Ricci böôùc chaân leân Trieát Giang, vuøng ñaát Trung Hoa.

3.2. Taâm Thöùc Ñoäc Toân hay Tranh Chaáp giöõa Chuû vaø Khaùch

Lòch söû caän ñaïi cuûa Trung Hoa laø moät lòch söû bi ñaùt vaø tuûi nhuïc: Con roàng khoång loà bò caùc nöôùc nhoû ñaøn aùp vaø thoáng trò. Söï laïc haäu cuûa nhaø Thanh, cuõng nhö söï vieäc ''beá quan toûa caûng'' thieáu canh taân ñaõ giuùp caùc nöôùc AÂu Myõ ñaùnh baïi Trung Hoa moät caùch deã daøng. Caùc hieäp ñònh baát bình ñaúng (keå töø chieán tranh Gia-phieán keát thuùc naêm 1842 vôùi hieäp öôùc Nam Kinh); caùc cuoäc caét ñaát, xeùn ñaát, nhöôïng ñaát, vaø caùc baïi traän lieân tieáp khoâng nhöõng giaùn tieáp chöùng minh söï huû baïi baát löïc cuûa ''nho hoïc'' (chöù chöa phaûi cuûa nho giaùo), maø ñoàng thôøi cuõng chöùng minh tính chaát cao minh cuûa neàn khoa hoïc vaø vaên minh Taây phöông. Ngay caû Nhaät baûn, moät nöôùc ''moïi rôï'' töøng phaûi trieàu coáng Taây An vaø Baéc Kinh, nhôø vaøo khoa hoïc kyõ thuaät (töø söï canh taân cuûa Minh Trò Thieân Hoaøng), cuõng ñaõ ñuû löïc ñeå xaâm löôïc Trung Hoa, caét Maõn Chaâu thaønh moät nöôùc ñoäc laäp. Söùc maïnh cuûa khoa hoïc kyõ thuaät laø moät ñieàu caùc ñaïi syõ phu khoâng theå vuøi ñaàu nhaém maét khoâng nhaän.

Caùc nhaø truyeàn giaùo khi rao giaûng Kitoâ giaùo laø tinh thaàn cuûa Taây phöông, vaø khi hoï coá yù ''ñaùnh laän con ñen,'' cho khoa hoïc nhö laø ñaëc tính cuûa Kitoâ giaùo ñaõ giaùn tieáp chöùng minh tính chaát sieâu vieät cuûa Kitoâ giaùo. Söï thaéng theá cuûa khoa hoïc, quaân löïc, kinh teá Taây phuông cho hoï aûo töôûng laø caùi ñaïo cuûa hoï ñaõ "ñaùnh baïi" neàn vaên hoùa döïa treân Khoång giaùo. Hans Kueng vieát khaù ñuùng nhö sau: "Kitoâ hoùa coøn goïi laø thuoäc ñòa hoùa, nôi ñaây anh nhaø buoân vôùi chaøng lính vaø nhaø truyeàn giaùo cuøng noái tay coäng taùc vôùi nhau. Nhö taát caû nhöõng ngöôøi da traéng töï ngaïo maïn vôùi tính chaát öu vieät cuûa gioáng noøi mình, nhaø truyeàn giaùo thöôøng khoâng hieåu, thieáu teá nhò vaø ngaïo maïn ñoái vôùi truyeàn thoáng baûn xöù..."

Thöïc vaäy, gioáng nhö caùc nhaø truyeàn giaùo, ña soá nho gia cuõng ñaõ khoâng theå nhaän ra ñöôïc söï khaùc bieät giöõa vaên minh khoa hoïc Taây phöông vaø tinh thaàn Kitoâ giaùo. Hoï chæ nhaän ra moät caùch phieán dieän raèng, söï lieân tieáp thaéng traän cuûa caùc nöôùc Taây phöông coù lieân quan tôùi söï kieän caùc nhaø truyeàn giaùo, nhaát laø Tin laønh, oà aït tôùi Trung Hoa. Hoï chæ nhaän ra raèng, vôùi söï suy suïp cuûa caùc thö vieän (töùc caùc tröôøng nhoû) laø söï moïc leân nhö naám cuûa caùc ngoâi tröôøng cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo. Hoï chæ nhaän ra raèng, caùc nhaø truyeàn giaùo gaén lieàn vôùi söï oâ nhuïc cuûa nöôùc hoï. Phong traøo phaûn loaïn cuûa Thaùi bình Thieân quoác (bò aûnh höôûng cuûa Kitoâ giaùo vaø ñaïo Laõo) ñaõ khieán gaàn 20 trieäu ngöôøi thieät maïng trong moät thôøi gian ngaén (1850-1866). Töø vuï thaûm saùt ôû Thieân Kinh do haäu quaû cuûa söï baát bình ñaúng cuûa hieäp öôùc Thieân Kinh (1858) nhöôïng pheùp caùc nhaø truyeàn giaùo coù quyeàn mua baùn vaø thueâ ñaát, roài ñeán vuï ngöôøi ngoaïi quoác ñeø eùp ngöôøi baûn xöù. Ta khoâng laï gì khi phong traøo choáng Kitoâ giaùo maø tieâu bieåu laø phong traøo Nghóa-Hoøa Quyeàn (hay Nghóa-Hoøa Ñoaøn, bò ngöôøi Taây phöông goïi laø Loaïn quyeàn, Boxers) noåi leân vaøo naêm 1900 nhaèm gieát taát caû moïi ngöôøi ngoaïi quoác, vaø ngöôøi Hoa theo ñaïo, thì giôùi trí thöùc ngöôøi Hoa ñaõ khoâng leân aùn, hay leân aùn raát nheï söï daõ man cuûa phong traøo naøy. Töø söï kieän naøy, hoï ñoàng nghóa aùi quoác vôùi söï vieäc choáng Kitoâ giaùo; baûo veä Khoång hoïc vôùi aùi quoác, vaø nhaát laø baûo veä quyeàn lôïi cuûa hoï vôùi vieäc baùch haïi Kitoâ höõu (nhö tröôøng hôïp Vaên Thaân taïi Vieät Nam, vaø thôøi Thanh maït vôùi Nghóa-Hoøa Ñoaøn).

Taâm traïng cuûa ngöôøi chuû nhaø bò khaùch tieám vò, toáng ra khoûi cöûa laø taâm traïng chung cuûa giôùi ñaïi só phu vaäy. Khi maø ''thaày phaùn,'' ''oâng ñoác,'' ''thaày kyù''... töùc giôùi taân hoïc theo Taây ''toái röôïu saâm banh saùng söõa boø;'' maø ngöôïc laïi, khi maø caùc siõ phu bò lô laø khinh thöôøng ''thaày ñoà thaày ñaïc;'' ''boû rôi boû rôùt'' vôùi caên ''nhaø troáng ba gian, moät thaày moät coù moät choù caùi;'' ñeå roài thaát nghieäp ''oâng ngheø oâng coáng cuõng naèm co'' ñoùi raùch taû tôi; khi maø ''treân gheá baø ñaàm ngoi ñít vòt'' ñeå roài “döôùi saân oâng cöû ngoûng ñaàu roàng'' sì suïp laïy, thì söï maát sæ dieän ñoàng nghóa vôùi maát quyeàn lôïi; vaø maát quyeàn lôïi töùc laø maát sinh meänh. Bi thaûm hôn, tình traïng naøy laø tình traïng chung cuûa caû nöôùc. Chính vì vaäy maø giôùi só phu hieåu ñöôïc moät caùch thaám thía vaø ñau soùt, maát quyeàn lôïi töùc laø maát nöôùc, maø nöôùc maát thì nhaø tan. Noùi toùm laïi, khi ñoàng nghóa quyeàn lôïi giai caáp nhaø nho vôùi ñaát nöôùc, thì trong oùc nhaø trí thöùc, lòch söû caän ñaïi cuûa Trung Hoa vaø cuûa Vieät Nam laø moät lòch söû quaù ñau thöông. Vaø do ñoù, hoï coi vieäc maát nöôùc vôùi caùi thaéng lôïi (aâm möu) cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo. Hoï keát luaän (moät caùch raát ö sai laïc vaø chuû quan) laø theo ñaïo ñoàng nghóa vôùi phaûn boäi, vaø tinh thaàn aùi quoác ñoàng nghóa vôùi vieäc choáng ñaïo Kitoâ. Theo caùi luaän lyù quaùi gôû naøy, Kitoâ höõu khoâng phaûi laø Haùn gian thì cuõng laø Vieät gian, maø giôùi nho gia yeâu nöôùc phaûi coù nghóa vuï tieâu dieät (nhö thaáy nôi phong traøo Vaên Thaân vaø Nghóa Hoøa Quyeàn).

3.3. Khi Giôùi Syõ Phu Tænh Giaác Moäng Hoàng Laâu

Hoàng Laâu Moäng khoâng phaûi chæ laø moät boä saùch vaên chöông tuyeät taùc dieãn ñaït tình yeâu laõng maïn. Hoàng Laâu Moäng dieãn ñaït moät giaác mô xa hoa hoaøn toaøn taùch rôøi thöïc teá. Khi maø giôùi ñaïi só phu, khi maø caùc nho gia vôõ moäng, tænh giaác, ngô ngaùc tröôùc söï vieäc ''nöôùc maát nhaø tan,'' hoï cuõng nhaän ra ñöôïc laø Kitoâ giaùo khoâng hoaøn toaøn ñoàng nghóa vôùi khoa hoïc kyõ ngheä. Baøi hoïc cuûa Minh Trò Thieân Hoaøng taïi Nhaät giuùp hoï nhaän ra laø hoï coù theå tieáp thu khoa hoïc maø khoâng caàn ñeán Kitoâ giaùo. Töø ñaây, giôùi taân nho baét ñaàu tieáp thu caùc kieán thöùc cuûa Taây phöông, song vaãn quyeát lieät phaûn ñoái Kitoâ giaùo. Tröôøng hôïp giôùi taân nho, vaø caû nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa xaõ hoäi, töø Khang Höõu Vi, Ñaøm Töû Ñoàng tôùi Nghieâm Phuïc, töø Quang Töï tôùi nhöõng nhaø trí thöùc taïi Ñaïi hoïc Baéc Kinh (Taøi Nguyeân Boài, Hoà Thích, Traàn Ñoäc Tuù vaø caû Mao Traïch Ñoâng...). Taïi Vieät Nam, nho gia sau Vaên thaân nhö Phan Boäi Chaâu, Phan Chu Trinh, vaø ngay caû nhoùm Töï Löïc Vaên Ñoaøn cuõng khoâng coù thieän caûm gì vôùi Kitoâ giaùo maø hoï cho laø ngoaïi lai. Tuy vaäy, söï choáng ñoái Kitoâ giaùo khoâng coøn quyeát lieät nhö tröôùc. Bôûi vì, baây giôø, ñoái vôùi hoï, Kitoâ giaùo khoâng phaûi laø nguyeân do cuûa söï thaéng lôïi Taây phöông, cuõng khoâng phaûi laø côù chính cuûa söï maát nöôùc. Ña soá vaãn coù thieän caûm vôùi giaùo lyù cuûa Thaùnh Kinh vaø coâng nhaän ñaïo lyù cuûa Ñöùc Kitoâ coù moät giaù trò phoå quaùt. Tuy theá, hoï vaãn khoâng öa gì caùc nhaø truyeàn giaùo.

Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi xin ñöôïc toùm löôïc moät soá tranh luaän trong thaäp nieân vöøa qua, taïi Ñaøi Loan vaø Höông Caûng, nôi maø giôùi taân nho ñöôïc söï giuùp ñôõ cuûa chính quyeàn ñeå choáng coäng, song cuõng choáng Kitoâ giaùo moät caùch quyeát lieät.

Ngay sau caùch maïng Taân Hôïi (1911) do moät Kitoâ höõu laõnh ñaïo (baùc syõ Toân Daät Tieân), thì vai troø cuûa nho giaùo ñaõ bò môø daàn. Chính phuû Daân Quoác baõi boû khoa cöû vaø thieát laäp caùc ñaïi hoïc theo AÂu Myõ. Do ñoù, ñoái vôùi cöïu nho gia, keû thuø cuûa hoï baây giôø khoâng phaûi laø Kitoâ giaùo, song laø nhoùm Taân hoïc. Tröôùc caùch maïng, Trung Hoa ñaõ coù khaù nhieàu trí thöùc caûi caùch nhö Löông Khaûi Sieâu, Khang Höõu Vi, Ñaøm Töû Ñoàng. Song caùi ñau thöông cuûa hoï laø söï coá chaáp cuûa Töø Hy thaùi haäu vaø nhoùm cöïu nho baûo thuû. Theá neân, vaøo naêm 1919, khi phong traøo Nguõ Töù Vaän Ñoäng do nhöõng nhaø trí thöùc treû nhö Hoà Thích, Taøi Nguyeân Boài... cuûa Ñaïi Hoïc Baéc Kinh ñöùng leân ñoøi vaát nho hoïc vaøo ''caàu xí'' thì khoâng thaáy ai daùm ñöùng ra bieän caõi cho nho hoïc (ngoaïi tröø oâng Löông Thaáu Minh, giaùo sö Ñaïi Hoïc Baéc Kinh, qua ñôøi naêm l986). Ngay caû nhöõng nhaø aùi quoác cuõng nhaän ra raèng, nho hoïc caûn muõi kyø ñaø laøm nöôùc Trung Hoa nhu nhöôïc. Phong traøo Ñoâng du (Nhaät) vaø Taây du ñöôïc khôûi xöôùng. Tuy theá, Taây du vaø Ñoâng du khoâng phaûi ñeå hoïc Kitoâ giaùo, song nhöõng lyù thuyeát vaø neàn khoa hoïc coù lôïi cho vieäc canh taân ñaát nöôùc cuûa hoï. Ñieåm maø chuùng toâi muoán noùi, laø nhöõng lyù thuyeát hoï hoïc ñöôïc, ña soá hoaëc choáng toân giaùo, hoaëc thôø ô vôùi toân giaùo (töùc thuyeát baát khaû tri). Ñaây laø lyù do, ña soá giôùi trí thöùc nghieâng veà duy vaät (nhö trieát hoïc tieán hoùa cuûa Charles Darwin, bieän chöùng duy vaät cuûa Marx, hay thöïc luaän thuyeát cuûa John Dewey, hay baát khaû tri luaän cuûa Bertrand Russell). Nho gia thöïc ra hoaøn toaøn maát giaù trò. Neáu coù chæ coøn ñöôïc chuù yù tôùi, ñoù laø nhöõng quan nieäm veà ñaïo ñöùc cuûa nho hoïc maø thoâi. Sau naêm 1949, vaø nhaát laø sau Caùch maïng Vaên hoùa (1968), nho gia coøn rôi vaøo tình traïng thaûm thöông hôn nöõa. Caùc Khoång mieáu bò taøn phaù. Giôùi trí thöùc coù thieän caûm vôùi nho hoïc bò caûi taïo, hoaëc bò baét vieát töï thuù, nhö tröôøng hôïp Phuøng Höõu Lan.

Ña soá nho gia troán sang Ñaøi Loan vaø Höông Caûng. Chính phuû cuûa Töôûng Giôùi Thaïch ñaõ lôïi duïng hoï nhö moät con baøi ñeà choáng coäng. Hoï Töôûng giuùp taøi chính thieát laäp Taân AÙ Thö Vieän taïi Höông Caûng taäp trung caùc nho gia, vaø phaùt ñoäng phong traøo phuïc höng vaên hoùa Trung Quoác. Phuïc höng noåi daäy ñoàng nghóa vôùi taùi nhaän giaù trò cuûa nho giaùo. Nhoùm nho gia naøy, ña soá töøng laø giaùo sö ñaïi hoïc taïi Ñaïi luïc, choáng coäng thì ít maø choáng Kitoâ giaùo thì nhieàu. Hoï ñoå loãi söï suy suïp cuûa Trung quoác cho ngöôøi Taây phöông, vaø nhaát laø cho Kitoâ giaùo. Tuy nhieân, vì vaãn coøn sôï aûnh höôûng cuûa Töôûng Giôùi Thaïch, neân hoï khoâng daùm coâng khai phaûn ñoái Kitoâ giaùo.

Khoâng quaù bi thaûm nhö Khoång giaùo, Kitoâ giaùo ñöôïc söï naâng ñôõ cuûa caùc chính phuû ngoaïi quoác, nhaát laø cuûa Hieäp Chuûng Quoác. Cuõng chính vì vaäy maø, Kitoâ giaùo vaãn thöôøng bò hieåu laàm nhö moät ñaïo cuûa ngoaïi quoác, phuïc vuï ngöôøi ngoaïi quoác. Gioáng nhö ôû Vieät Nam sau thôøi Ñaéc Loä, nhaäp ñaïo ñoàng nghóa vôùi ''vaøo trong loøng Hoøa Lan,'' thì ôû Trung Hoa, theo ñaïo laø theo ñaïo ngöôøi ngoaïi quoác ñeå coù baùnh, coù söõa. Ñeå giaûi toûa söï hieåu laàm tai haïi naøy, caùc hoïc giaû Kitoâ höõu ñaõ ñöa ra moät chöông trình ñoái thoaïi vôùi Nho gia, nhaát laø vôùi caùc taân nho nhö Ñöôøng Quaân Nghóa, Maâu Toâng Tam, Laõo Tö Quang vaø caùc hoïc troø cuûa caùc oâng. Cuoäc ñoái thoaïi gaàn ñaây, tuy coù ñoâi chuùt tieán boä, song vaãn coøn naèm lì ôû giai ñoaïn ñaàu, töùc tìm hieåu ñoái phöông maø thoâi.

3.4. Taân Nho: Lyù Trí, Khoa Hoïc, AÙi Quoác vaø Ñaïo Ngoaïi Lai

Söï hieåu laàm veà Kitoâ giaùo coù theå thaáy trong caùc baøi pheâ bình vaên hoùa Taây phöông cuûa caùc taân nho nhö Maâu Toâng Tam, Ñöôøng Quaân Nghóa vaø Laõo Tö Quang. Ñaïi ñeå caùi nhìn cuûa hoï coù theå toùm löôïc trong nhöõng ñieåm sau:

- Thöù nhaát, giaù trò cuûa neàn nhaân baûn cuûa nho giaùo vöôït xa khoûi hoïc thuyeát cuûa Kitoâ giaùo. Nhaân baûn cuûa nho giaùo xaây treân chính con ngöôøi, vaø ñaïo nhaân, hay ñaïo con ngöôøi laø moät neàn ñaïo ñöùc noäi taïi, coù tính chaát töï chuû (autonomy). Ñaây laø luaän ñeà cuûa Maâu Toâng Tam döïa treân ñaïo ñöùc hoïc cuûa Immanuel Kant.

- Thöù tôùi, theá giôùi tinh thaàn laø moät theá giôùi noäi taïi. Maø tinh thaàn naøy ñöôïc bieåu hieän qua nho giaùo, moät lyù thuyeát döïa treân "noäi thaùnh ngoaïi vöông", töùc moät noäi taïi thuyeát (immanentism). Luaän thuyeát naøy ñöôïc Ñöôøng Quaân Nghóa ñeà xöôùng, döïa treân lyù thuyeát cuûa F. G. Hegel, vaø phaùt trieån trong taùc phaåm Trung Quoác Trieát Hoïc ñích Tinh Thaàn maø Ngoâ Laâm, moät ñoà ñeä cuûa hoï Ñöôøng, huyeânh hoanh cho raèng vöôït xa Hegel.

- Thöù ba, nho giaùo döïa vaøo nhaân baûn vaø ñöôïc xaây döïng treân neàn taûng cuûa lyù trí, trong khi Kitoâ giaùo ñöôïc xaây döïng treân moät theá giôùi huyeàn linh khoâng theå duøng lyù trí ñeå chöùng minh. Noùi caùch khaùc, Kitoâ giaùo laø ñaïo cuûa maëc khaûi, trong khi nho giaùo laø ñaïo cuûa lyù trí vaø nhaân baûn.

- Thöù tö, neàn ñaïo ñöùc cuûa nho giaùo khoâng nhöõng khoa hoïc, maø coøn hôïp vôùi con ngöôøi, trong khi neàn ñaïo ñöùc cuûa Kitoâ giaùo do Thöôïng Ñeá thieát laäp, neân vöôït khoûi con ngöôøi, vaø phi khoa hoïc.

Ngoaøi nhöõng luaän ñeà treân, moät ñeä töû cuûa Maâu Toâng Tam, Taøi Nhaân Haäu coøn cho raèng nho giaùo laø moät lyù thuyeát cuûa ngöôøi Hoa. Chính vì theá Nho giaùo laø moät trieát hoïc quoác gia. Yeâu nöôùc ñoàng nghóa vôùi baûo veä nho giaùo. Nhö chuùng toâi ñaõ töøng pheâ bình luaän ñeà cuûa Taøi Nhaân Haäu, moät luaän ñeà chæ coù haïi cho cuoäc ñoái thoaïi vì tính chaát cöïc ñoan, thaát thôøi, vaø vì tính chaát aáu tró, chuùng toâi seõ khoâng baøn nôi ñaây. Tuy nhieân, nhöõng luaän ñeà cuûa caùc taân nho khaùc nhö Maâu Toâng Tam, Ñöôøng Quaân Nghóa vaø caû Phöông Ñoâng Myõ ñaùng ñöôïc chuù yù hôn.

4. Ñieàu Kieän ñi tôùi Hoäi Nhaäp

Qua cuoäc ñoái thoaïi vôùi nhoùm taân nho, caùc hoïc giaû Kitoâ giaùo hy voïng coù theå phaù vôõ böùc maøn yù heä, giaûi toûa söï hieåu laàm tai haïi cuûa giôùi taân nho ñoái vôùi Kitoâ giaùo. Chieán thuaät cuûa caùc hoïc giaû Kitoâ giaùo laø laøm cho nho gia caûm thaáy raèng hoï cuøng ñeo ñuoåi cuøng moät muïc ñích. Hoï nhaán maïnh raèng hai neàn nhaân baûn khoâng coù chi khaùc bieät. Neáu khaùc bieät, thì ñoù chæ laø do hieåu laàm ngoân ngöõ. Chính söï khaùc bieät veà ngoân ngöõ naøy phaûn aûnh moät taâm thöùc caù bieät, vaø cuõng chính vì theá maø laøm cho hai beân caøng xa caùch. Theá neân ñeå ñoái thoaïi, tröôùc heát phaûi tìm ra moät ngoân ngöõ chung. Ñoàng thôøi, caû hai beân ñeàu phaûi chaáp nhaän loái suy tö caù bieät cuûa nhau, vaø ñi tìm ngoân ngöõ töông xöùng ñeå hieåu bieát ñoái phöông.

4.1. Trôû Laïi Khôûi Ñieåm

Caùc luaän vaên cuûa Phoù Boäi Vinh (giaùo sö nho hoïc taïi Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan), Thaåm Thanh Toøng (nguyeân giaùo sö trieát hoïc taïi Ñaïi Hoïc Chính Trò, hieän giöõ chöùc Chính Giaùo taïi Ñaïi hoïc Toronto), Chaâu Lieân Hoa (muïc sö Tin Laønh) vaø Luïc Ñaït Thaønh (moät linh muïc doøng Teân, giaùo sö toân giaùo hoïc taïi Ñaïi Hoïc Phuï Nhaân) ñeàu nhaèm vaøo coâng vieäc giaûi thích caùc khaùi nieäm, cuõng nhö nhöõng ngoä nhaän trong quaù khöù. Khoâng caàn phaûi noùi, ñaây laø nhöõng coá gaéng ñaùng keå cuûa Kitoâ höõu. Hoï tieáp tuïc coâng vieäc baûn vò hoùa cuûa Ricci cuõng nhö cuûa moät soá thaàn hoïc gia cuûa ñaïi hoïc Phuï Nhaân. Tuy theá, coâng vieäc ñoái thoaïi vaãn coøn ì aø ì aïch, chöa coù tieán trieån laø bao. Trong phaàn naøy, chuùng toâi thöû phaân tích cuoäc ñoái thoaïi, cuõng nhö ñeà nghò moät soá nguyeân taéc cho cuoäc ñoái thoaïi trong töông lai.

Sau khi ñaõ phaân tích dieãn tieán lòch söû cuûa söï töông khaéc giöõa Khoång giaùo vaø Kitoâ giaùo, chuùng toâi nhaän ra moät soá ñieåm maø caû hai beân coá tình traùnh neù, hoaëc coá yù daáu kín. Song chính nhöõng ñieåm naøy môùi laø nguyeân nhaân cuûa nhöõng cuoäc tranh chaáp. Nhöõng ñieåm naøy chính laø (1) söï khaùc bieät veà muïc ñích cuûa ñoái thoaïi, vaø (2) veà chính phöông phaùp ñoái thoaïi. Trong phaàn thöù hai vaø ba, khi phaân tích muïc ñích vaø phöông phaùp cuûa cuoäc ñoái thoaïi, chuùng toâi ñaõ nhaän ra tính caùch cheùo caúng ngoãng. Ñaây khoâng phaûi laø moät cuoäc ñoái thoaïi cuûa ngöôøi muø ñieác, song laø nhöõng ñoäc thoaïi, töø choái môû roäng taâm, trí vaø traùnh neù khoâng ñaù ñoäng tôùi nhöõng troïng ñieåm cuûa ñoái thoaïi. Nhaän ra nhö theá, chuùng toâi chuû tröông, ñoù laø, ñeå cuoäc ñoái thoaïi thaønh coâng, nho gia cuõng nhö hoïc giaû Kitoâ höõu phaûi tröïc dieän hai ñieåm then choát: ñoù laø muïc ñích vaø phöông phaùp cuûa ñoái thoaïi. Trong phaàn naøy, chuùng toâi xin ñöôïc pheùp baøn moät caùch ñaïi cöông nhö sau.

4.2. Ñi Tìm Ngoân Ngöõ Chung

Nhö chuùng ta ñaõ thaáy, khoù khaên ñaàu tieân cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo laø khoâng kieám ra ñöôïc ngoân ngöõ chung ñeå dieãn ñaït, bieåu taû Phuùc AÂm cuõng nhö laøm ngöôøi baûn xöù thoâng suoát söù ñieäp cuûa Ñöùc Kitoâ. Sau hôn 4 theá kyû töø thôøi Ricci, chuùng ta vaãn chöa giaûi quyeát ñöôïc khoù khaên cuûa Ricci. Chuùng ta töï hoûi, taïi sao ñaïi sö Huyeàn Taêng (Ñöôøng Tam Taïng, vaøo theá kyû thöù 7, ñôøi Toáng) ñaõ töông ñoái thaønh coâng dòch Kinh Phaät töø tieáng AÁn Ñoä sang Haùn ngöõ, maø caùc thöøa sai laïi thaát baïi? Cho ñeán gaàn ñaây, caùc nhaø Haùn hoïc (Sinologists) vaø thaàn hoïc gia Coâng giaùo cuõng nhö Tin Laønh nghó laø:

Ñoù coù leõ laø taïi söï thieáu ngoân ngöõ cuõng nhö khaùi nieäm khoa hoïc lyù trí nôi ngöôøi Hoa. Noùi moät caùch ngaïo maïn hôn, ngöôøi Hoa chöa coù trieát hoïc, vaø loái tö duy cuûa hoï vaãn coøn man daõ (primitive). Ñaây laø moät luaän ñieäu maø ña soá ngöôøi da traéng, vaø caùc nhaø truyeàn giaùo, vaø caû nhöõng ngöôøi choáng ñoái Kitoâ giaùo ñaõ tin, ít nhaát cho ñeán nhöõng naêm gaàn ñaây. Chuùng ta khoâng caàn phaûi noùi laø luaän ñeà naøy hoaøn toaøn sai laàm. Khi maø ngöôøi Nhaät ñaùnh baïi haïm ñoäi cuûa Nga (1905) sau khoâng ñaày 50 naêm canh taân, ngöôøi da traéng ñaõ ngôõ ngaøng khoâng daùm tin vaøo söï thaät. Khi maø caùc nhaø khoa hoïc Nhaät, Taøu ñoaït ñöôïc giaûi Nobel veà vaät lyù vaø hoùa hoïc, ngöôøi da traéng môùi ngaõ ngöûa, nhaän ra laø ngöôøi Hoa, Nhaät, vaø Vieät ñaâu coù man daõ nhö hoï töôûng. Chuùng toâi xin trích moät ñoaïn cuûa giaùo sö Sebes pheâ bình luaän ñieäu ''ñeá quoác'' cuûa ngöôøi da traéng nhö sau: ''Nhöõng ai cho raèng ngöôøi Hoa vaø caùc saéc toäc Ñoâng phöông thieáu loái suy tö tröøu töôïng, phaûi nhìn vaøo söï thaønh coâng cuûa theá heä ngöôøi Hoa vaø ngöôøi Ñoâng phöông hieän nay trong laõnh vöïc toaùn hoïc vaø vaät lyù. Vaø nhöõng keû naøo caû gan daùm cho laø hoï (ngöôøi Ñoâng phöông) baát löïc khoâng theå hieåu nhöõng ñieàu sieâu vieät, phaûi ñeán tham döï hoäi nghò Ricci vaø nghe nhöõng baøi thuyeát trình saâu saéc cuûa caùc vò giaùo sö nhö Haïng Thoái Keát, Thaåm Thanh Toøng vaø Traàn Vaên Ñoaøn ñeå coù theå nhaän ra söï töông phaûn.”

Ngöôïc laïi, moät soá hoïc giaû, vaø caùc nhaø truyeàn giaùo bao goàm Ricci nhaän ñònh laø, chuùng ta coù lyù trí chung, vaø veà khoa hoïc, chuùng ta deã daøng tìm ra ngoân ngöõ chung. Song veà maïc khaûi, chuùng ta coù nhöõng loái dieãn ñaït khaùc nhau. Ngoân ngöõ cuûa Kitoâ giaùo deã daøng dieãn ñaït Tin möøng, bôûi vì ñoù laø ngoân ngöõ cuûa phoå quaùt. Ricci cuõng nhaán maïnh cho raèng ngoân ngöõ phoå quaùt naøy khoâng nhaát thieát laø cuûa La-Maõ, Hy-Laïp hay Taây phöông. Ñaây laø moät luaän ñeà maø ña soá caùc hoïc gia doøng Teân nhö Joseph Sebes, Yves Raguin, F. Weintgartner, Tröông Xuaân Thaân... chaáp nhaän. Luaän ñeà naøy tuy khoâng sai, song khoâng deã daøng chöùng minh. Chuùng ta phaûi trôû laïi ''tinh thaàn,'' vaø duøng ngoân ngöõ khaùc bieät ñeå dieãn ñaït tinh thaàn. Song ñeå hieåu tinh thaàn naøy, ñoù laø caû moät vaán ñeà nan giaûi. Trong phaàn cuoái, chuùng toâi seõ trôû laïi luaän ñeà naøy vaø phaùt trieån theâm.

Sau Coâng ñoàng Vatican II, ña soá caùc thaàn hoïc gia, nhaát laø nhöõng vò cuûa theá giôùi ñeä tam, vaø cuûa Ñöùc, Myõ, Hoøa Lan, Phaùp ñeàu nhaän ñònh laø moïi daân toäc coù ngoân ngöõ rieâng, loái suy tö rieâng ñeå dieãn ñaït tin möøng. AÁn ñònh moät ngoân ngöõ chung, moät loái suy tö chung laø moät haønh ñoäng ''ñeá quoác'' sai laàm. Ñaây laø moät luaän ñieåm haäu hieän ñaïi. Theo luaän ñeà naøy, thaàn hoïc chæ laø nhöõng loái dieãn ñaït khaùc nhau, khoâng ai coù giaù trò hôn ai. Noùi nhö theá, coù nghóa laø moät ngoân ngöõ chung laø moät ñieàu hoang töôûng, tuy raèng chuùng ta vaãn coù theå coù nhöõng töông thoâng. Hai giaùo sö Jacques Gernet vaø Hans Kueng ñaïi bieåu cho nhöõng hoïc giaû naøy. Gernet vieát: ''Keát caáu vaø hình lyù (morphologie, coøn dòch laø hình thaùi) ngöõ hoïc hình nhö ñaõ ñöa tö töôûng Trung Hoa vaø Taây phöông ñi vaøo caùc höôùng khaùc bieät, vaø laøm neàn taûng cho söï phaùt trieån cuûa caùc truyeàn thoáng trí thöùc vaø toân giaùo. Nhöõng truyeàn thoáng naøy hình thaønh nhöõng taäp theå to lôùn vaø ñoäc laäp''. OÂng vieát theâm: ''Lyù trí cuûa chuùng ta khoâng coù phoå quaùt hôn nhö thaáy trong vaên phaïm cuûa ngoân ngöõ cuûa chuùng ta.''

Hoaøn toaøn khoâng ñoàng yù vôùi luaän ñeà thöù nhaát, nhöng cuõng khoâng haún ñoàng yù vôùi hai luaän ñeà sau, chuùng toâi xin maïn pheùp ñöa ra moät luaän ñeà thöù tö nhö sau: Ngoân ngöõ chæ laø moät loái dieãn ñaït cuûa cuoäc soáng. Song cuoäc soáng bao goàm hai phaàn: phaàn chung cho moïi sinh vaät, vaø phaàn ñaëc thuø cho moïi gioáng, moïi loaøi. Phaàn chung khoâng bò leä thuoäc vaøo vaên hoùa hay ñòa lyù, soáng vaøo cô theå; trong khi phaàn hai bò leä thuoäc vaøo caùc ñieàu kieän vaên hoùa, heä thöùc, toân giaùo. Ñaây laø moät ñieåm then choát. Bôûi vì laø moät sinh vaät, ngöôøi da traéng hay da ñen, da vaøng hay da ñoû cuõng caàn phaûi sinh nhai vaø sinh soáng. Hoï caàn phaûi aên, uoáng. Hoï caàn phaûi coù ñôøi soáng tình duïc. Bôûi vì thieáu thöïc phaåm, thieáu aåm lieäu con ngöôøi seõ cheát; maø thieáu tình duïc, nhaân loaïi seõ töï huûy dieät. Ñaây laø moät ñieàu maø nhaø trieát gia ngöôøi YÙ, oâng Giambattista Vico cho laø neàn taûng cuûa khoa hoïc xaõ hoäi. Song sinh soáng ra sao, sinh nhai theá naøo, ñôøi soáng tình duïc ra sao, vaân vaân, ñaây laø nhöõng ñaëc saéc cuûa moãi vaên hoùa. Hoï coù theå duøng nhöõng ngoân ngöõ khaùc bieät, ngheä thuaät ñaëc thuø, caùch theá rieâng tö... ñeå dieãn ñaït, baøy toû hay thoûa maõn.

Nhaän ñònh nhö theá, chuùng toâi thieát nghó, coù nhöõng muïc ñích chung maø baát cöù ai, ñaõ laø ngöôøi cuõng ñeàu phaûi coù, ñoù laø laøm sao ñeå coù theå ñaït ñöôïc söï soáng, giöõ gìn sinh meänh, vaø phaùt trieån sinh meänh tôùi ñoä vieân maõn. Baát cöù ai cuõng ñeàu nhaän ra ''traêm naêm trong coõi beå daâu,'' töùc caùi ñau khoå cuûa kieáp soáng con ngöôøi. Baát cöù ai cuõng ñeàu mong ñöôïc moät cuoäc soáng haïnh phuùc, ñöôïc giaûi thoaùt khoûi töù khoå (Phaät giaùo), khoûi toäi loãi (Kitoâ giaùo), ñöôïc moät thieân haï thaùi bình (Khoång giaùo), moät laïc vieân (Hoài giaùo). Vaäy thì muïc ñích chung cuûa toân giaùo laø ñi tìm moät sinh meänh tröôøng cöûu vieân maõn. Ñieåm khaùc bieät trong cuoäc ñoái thoaïi coù leõ laø phöông theá nhaän ra sinh meänh, caùch theá ñaït tôùi moät sinh meänh haïnh phuùc, loái bieåu taû sinh meänh, cuõng nhö phöông phaùp baûo toàn sinh meänh... maø thoâi. Noùi roõ hôn, khoâng phaûi ai cuõng nhaän ra nhö cuï Nguyeãn Du laø ''Chöõ taøi chöõ meänh kheùo laø gheùt nhau,'' cuõng nhö khoâng phaûi ai cuõng ñoàng yù vôùi ñöùc Phaät laø chæ coù dieät duïc môùi coù theå giaûi thoaùt con ngöôøi khoûi töù khoå. Song khoâng ai coù theå phuû nhaän, laø con ngöôøi luoân hy voïng, maø hy voïng luoân höôùng veà vieân maõn, tröôøng cöûu. Noùi toùm laïi, muïc ñích toái haäu ñeàu gioáng nhau, tuy raèng phöông theá coù theå khaùc nhau. Lyù do, nhö chuùng toâi ñaõ taïm baøn tôùi, laø caùch nhìn, caùch hieåu, phöông theá giaûi quyeát... laø nhöõng laõnh vöïc thuoäc veà vaên hoùa ñaëc thuø cuûa moïi saéc toäc, moïi quoác gia.

4.3. Ñi Tìm Muïc Ñích Chung Cho Cuoäc Ñoái Thoaïi

Neáu muïc ñích chung cuûa moïi toân giaùo laø haïnh phuùc tröôøng cöûu, vaäy thì muïc ñích cuûa ñoái thoaïi giöõa Kitoâ giaùo vaø Khoång giaùo phaûi laø gì? Chuùng toâi thieát nghó, chuùng ta coù theå nhìn muïc ñích ñoái thoaïi theo hai phöông caùch: tieâu cöïc vaø tích cöïc.

Töø caùi nhìn thöù yeáu, muïc ñích cuûa ñoái thoaïi bao goàm:

Ñoái thoaïi khoâng phaûi ñeå thoáng trò, saùt nhaäp, song hoäi nhaäp. Ñaây chính laø moät ñieåm maø thaàn hoïc baûn vò hoùa ñang noã löïc. Baûn vò hoùa ñoøi buoäc phaûi gaït boû taâm thöùc ñeá quoác vaø yù heä ñoäc toân. Chính vì ñöa thoáng trò leân haøng quan troïng nhaát maø caùc nhaø truyeàn giaùo chæ noùng loøng vôùi con soá ngöôøi trôû laïi ñaïo, maø queân baüng coâng vieäc laøm theá naøo ñeå cho ngöôøi baûn xöù hieåu vaø tieáp thu tin möøng.

Neáu ñoái thoaïi ñeå ñeán hoäi nhaäp, thì vieäc khaù quan troïng laø phaûi coù ngoân ngöõ chung (nhö chuùng toâi ñaõ baøn treân), cuõng nhö nhöõng caùch bieåu taû chung (töùc nghi leã, phuïng vuï hay muïc vuï). Chaáp nhaän ngoân ngöõ, phong tuïc, taäp quaùn töùc laø chaáp nhaän loái soáng, loái suy tö vaø loái dieãn ñaït cuûa ngöôøi daân baûn xöù. Thaàn hoïc Phaoloâ ñaõ nhaán maïnh ñeán ñieàu naøy khi nhaán maïnh ñeán söï hoäi nhaäp vaên hoùa: noùi tieáng Hy Laïp, vaø soáng nhö ngöôøi Hy Laïp. Laøm theá naøo ñeå ñoái thoaïi khi chuùng ta khoâng chaáp nhaän loái soáng cuûa ngöôøi baûn xöù, khi chuùng ta khoâng hieåu ngoân ngöõ cuûa hoï?

Quan troïng nhaát vaãn laø söï vieäc chuùng ta phaûi saùt vai ñi giaûi quyeát nhöõng vaán naïn chung cuûa daân chuùng. Ñaây laø moät ñieåm maø caùc nhaø thaàn hoïc taïi Tích Lan, Ñaïi Haøn vaø Ñoâng Nam AÙ ñöông coá gaéng. Thaàn hoïc ''Daân chuùng'' (Mingjung coøn ñöôïc dòch theo nghóa laø Tieän Daân) cuûa Ñaïi Haøn, thaàn hoïc giaûi phoùng ngöôøi ngheøo khoå cuûa Tích Lan, vaø thaàn hoïc töï löïc, töï yù thöùc cuûa Ñaøi Loan... ñeàu noùi leân nhöõng muïc ñích chung maø Kitoâ giaùo vaø Khoång giaùo ñeo ñuoåi. Veà muïc ñích naøy, so vôùi Ñaïi Haøn, Tích Lan vaø Phi Luaät Taân, giaùo hoäi Ñaøi Loan coøn quaù yeáu. Hình nhö caùc nhaø thaàn hoïc Trung Hoa quaù chuù troïng vaøo nghi leã, cuõng nhö nghó raèng, baûn vò hoùa ñoàng nghóa vôùi Hoa hoùa phuïng vuï, neân hoï queân ñi nhöõng muïc ñích quan troïng hôn lieân quan tôùi söï soáng coøn cuûa daân Chuùa. Veà ñieåm naøy, caùc nhaø truyeàn giaùo ngoaïi quoác ñaõ coù moät coá gaéng raát ñaùng khen, vaø ñöôïc giôùi trí thöùc Trung Hoa thaùn phuïc. Nôi ñaây chuùng toâi phaûi keå ñeán caùc coâng vieäc baùc aùi caùc vò ñöông laøm (môû y vieän, nhaø cuøi, coâ nhi vieän, döôõng laõo vieän, vaø caùc cô quan giaùo duïc). Quan troïng khoâng keùm laø vieäc caùc ngaøi daùm ñöùng leân tranh ñaáu cho daân ngheøo, daân thôï, vaø caû giôùi ngheøo khoå.

Muïc ñích khaùc, khoâng keùm quan troïng, ñoù laø ñoái thoaïi khoâng chæ trong hieän taïi, maø coøn höôùng veà töông lai. Ñoái dieän vôùi nhöõng vaán naïn coù theå xaûy ra trong töông lai (thí duï nhö vaán naïn moâi sinh, oâ nhieãm, voâ ñaïo, baát coâng, hay chieán tranh...) chuùng ta coù theå laøm ñöôïc gì? Veà ñieåm naøy, chuùng toâi nhaän thaáy Phaät giaùo vaø Coâng giaùo taïi Ñaøi Loan ñang coù nhöõng coá gaéng ñaùng khen. Nhieàu coâng trình ñoái thoaïi veà vaên hoùa, veà moâi sinh, vaø nhaát laø veà ñaïo ñöùc ñaõ ñöôïc hai Ñaïi hoïc Phuï Nhaân (Coâng giaùo) vaø Nam Hoa (Phaät giaùo) cuøng phaùt ñoäng. Giaùo sö Lyù Chaán Anh, nguyeân hieäu tröôûng Ñaïi hoïc Phuï Nhaân, vaø laø giaùo sö trieát hoïc noåi danh, ñaõ töøng phaøn naøn nhö sau: ''Noùi thöïc ra, baây giôø chuùng ta coäng taùc vôùi Phaät giaùo töông ñoái deã daøng. Caû hai ñeàu höôùng veà töông lai, vaø cuøng phaán ñaáu giuùp ngöôøi ngheøo khoå, cuõng nhö deã daøng ngoài xuoáng ñeå ñoái thoaïi. Ngöôïc laïi, giöõa anh em Kitoâ giaùo, söï coäng taùc hình nhö khoâng deã gì!'' Ñieåm maø Lyù tieân sinh khoâng muoán noùi, ñoù laø ''anh em Kitoâ höõu'' coøn ñöông baän tranh chaáp ''quyeàn haønh'' vôùi nhau, neân chöa ''coù giôø'' nhaän ra söù ñieäp, ñöøng noùi ñeán truyeàn baù tin möøng.

4.4. Ñi Tìm Phöông Theá Khoa Hoïc Chung

Phaàn vì baøi ñaõ quaù daøi, phaàn vì chuùng toâi ñaõ thaûo luaän veà vaán ñeà phöông phaùp cuûa khoa hoïc nhaân vaên, vaø cuûa Vieät trieát trong caùc luaän vaên khaùc, neân trong ñoaïn naøy, chuùng toâi xin vaén goïn vaøo moät troïng ñieåm, ñoù laø tính chaát vaø thaùi ñoä khoa hoïc (maø chuùng toâi goïi taét laø phöông theá) trong cuoäc ñoái thoaïi:

Khi baøn veàø vaán ñeà phöông phaùp khoa hoïc, chuùng toâi hieåu phöông phaùp khoa hoïc theo hai nghóa: thöù nhaát, ñoù laø moät phöông phaùp hieån nhieân, roõ raøng vaø coù theå ñöôïc aùp duïng vaøo baát cöù thôøi gian cuõng nhö khoâng gian naøo, vaø cho baát cöù moät ñoái töôïng naøo. Noùi moät caùch khaùc, phöông phaùp naøy ñöôïc söï höôùng daãn bôûi lyù trí trung thöïc vôùi nguyeân lyù cuûa chaân thöïc. Thí duï, khi giaûi quyeát nhöõng tranh chaáp veà tri thöùc, chuùng ta phaûi chaáp nhaän nguyeân lyù laø cuøng moät söï thaät khoâng theå khaùc nhau, raèng loái luaän lyù toaùn hoïc raát xaùc xuaát. Töông töï, ngoân ngöõ khoa hoïc khoâng haøm hoà, vaø roõ raøng. Song trong laõnh vöïc caûm tính vaø toân giaùo, moät luaän lyù khoa hoïc nhö vaäy, moät ngoân ngöõ thöïc chöùng (positive) nhö theá chöa ñuû. Bôûi leõ, tri thöùc töï noù khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc nhöõng khao khaùt thaâm saâu cuûa con ngöôøi. Tri thöùc khoa hoïc chæ laø moät coâng cuï, nhö nhöõng coâng cuï khaùc, giuùp chuùng ta phaùt hieän vaø giaûi quyeát vaán naïn. Moät ñieåm khaùc maø chuùng ta caàn phaûi xaùc nhaän, ñoù laø khoâng coù moät neàn khoa hoïc naøo, moät kieán thöùc khoa hoïc naøo tuyeät ñoái caû. Khoa hoïc khoâng phaûi laø vaïn linh ñôn. Ngöôïc laïi, khoa hoïc cuõng coù theå gaây leân nhöõng khoù khaên maø chuùng ta khoâng heå ngôø tôùi. Theá neân, ngay khi caû luùc chuùng ta töôûng coù theå naém vöõng ñöôïc khoa hoïc ñeå haï nhuïc, ñaùnh baïi ngöôøi ñoái thoaïi (nhö thaáy nôi ngöôøi da traéng trong quaù khöù), thì chính laø luùc maø chuùng ta ñi ngöôïc vôùi tinh thaàn khoa hoïc. YÙ thöùc ñöôïc nhö theá, giaùo sö Karl Popper ñaõ ñeà nghò moät loái nhìn môùi veà khoa hoïc. Theo oâng, chính thaùi ñoä khoa hoïc cuûa chuùng ta chöù khoâng phaûi moät neàn khoa hoïc naøo ñoù, môùi xöùng ñaùng ñöôïc goïi laø khoa hoïc. Thaùi ñoä khoa hoïc ñoøi hoûi chuùng ta luoân luoân khoâng ngöøng phaùt hieän nhöõng vaán naïn, vaø khoâng bao giôø ñöôïc maõn nguyeän vôùi baát cöù moät giaûi ñaùp naøo. Nhöõng vaán naïn naøy, coù theå thuoäc tri thöùc, thuoäc kinh teá, thuoäc caûm tình, vaø thuoäc taâm linh khieán con ngöôøi khoâng theå sinh toàn, phaùt trieån, höôûng thuï, vaø hoaøn thieän. Ñaây laø ñieàu maø chuùng toâi goïi laø phöông theá khoa hoïc, maø Popper goïi laø pheâ phaùn theo lyù trí (rational criticism).

Keát Luaän

Nhö chuùng toâi ñaõ nhaán maïnh ñeán trong phaàn daãn nhaäp, muïc ñích cuûa tieåu luaän naøy chæ laø moät phaûn tænh veà nhöõng khoù khaên laøm söï ñoái thoaïi giöõa Khoång hoïc vaø Kitoâ giaùo beá taéc, vaø laøm cho cuoäc hoäi nhaäp thaát baïi. Leõ dó nhieân, chuùng ta cuõng coù theå nhìn ra nhöõng khuyeát ñieåm töông töï nôi caùc toân giaùo vaø yù heä, ngay caû vaøo thôøi ñaïi chuùng ta. Söï xung ñoät giöõa Phaät giaùo vaø nho gia, giöõa Phaät giaùo vaø Coâng giaùo, giöõa ngöôøi coäng saûn voâ thaàn vaø nhöõng tín höõu, vaø ngay caû giöõa Tin Laønh vaø Coâng giaùo... moät phaàn laø do thieáu ñoái thoaïi, song phaàn khaùc laø do chính söï khaùc bieät veà muïc ñích vaø phöông theá ñoái thoaïi. Khi phaûn tænh veà giai ñoaïn truyeàn giaùo taïi Trung Hoa vaø phaàn naøo taïi Vieät Nam, chuùng toâi chæ theo giaùo huaán cuûa ñöùc Kitoâ vaø Giaùo hoäi, xaùc nhaän nhöõng loãi laàm cuûa chính nhöõng ngöôøi ñi tröôùc, vaø töï nhaän loãi cuûa chính chuùng ta vaøo ngaøy hoâm nay. Laøm sao maø chuùng ta coù theå nhaän ra, chaáp nhaän giaù trò cuûa caùc toân giaùo khaùc, neáu chuùng ta cöù töï toân mình laø tuyeät ñoái voâ ngoä? Laøm sao maø chuùng ta hieåu ñöôïc caùc toân giaùo baïn, neáu chuùng ta khoâng hoïc lyù thuyeát, khoâng hieåu ngoân ngöõ, cuõng khoâng caûm nghieäm taâm linh cuûa hoï? Chæ khi yù thöùc ñöôïc söï baát toaøn cuûa mình; chæ khi naøo nhaän ra ñöôïc söï thieát yeáu cuûa tha nhaân, thì luùc ñoù chuùng ta môùi coù theå chôø ñôïi nhöõng ngöôøi ñoái thoaïi vôùi chuùng ta coù moät thaùi ñoä töông töï.

YÙ thöùc ñöôïc ñieåm naøy, chuùng toâi ñaõ coá gaéng ñöa ra moät soá ñeà nghò, hay moät soá ñieàu kieän ñaët neàn taûng cho ñoái thoaïi. Nhöõng ñieàu kieän naøy mang tính chaát khaùch quan, khoa hoïc, khoâng thieân veà baát cöù moät giaùo phaùi hay toân giaùo naøo. Chuùng ñöôïc döïa treân nhöõng muïc ñích cao caû thaáy chung nôi caùc toân giaùo, vaø leõ dó nhieân döïa treân lyù trí, cuõng nhö nhöõng coäng tính cuûa con ngöôøi, coäng caûm cuûa moät daân toäc, vaân vaân.

Thuïy Sôn Traàn Vaên Ñoaøn

Vieän Trieát Hoïc vaø Toân Giaùo Vieät Nam, Washington, D. C. 2001.

Back to Vietnamese Missionaries in Asia Home Page