Nhöõng Suy Tö Thaàn Hoïc Vieät Nam

Giaùo Sö Traàn Vaên Ñoaøn, Taiwan National University

Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia

Chöông I

Daãn Nhaäp

Moät Suy Tö Thaàn Hoïc

Chöông naøy hoaøn toaøn vieát laïi töø tieåu luaän “Moät Suy Tö Thaàn Hoïc” töøng phaùt bieåu treân Nguyeät San Daân Chuùa. Thöïc vaäy, sau gaàn hai chuïc naêm, khi ñoïc laïi baøi naøy, chuùng toâi thaáy nhöõng ñieàu maø mình cho raèng ñuùng trong quaù khöù, ñaõ trôû leân loãi thôøi, thieáu soùt, vaø nhaát laø quùa toång quaùt. Theo leõ thöôøng tình, khoâng neân nhaéc laïi, neân chuùng toâi quyeát ñònh khoâng in laïi baøi naøy trong taäp luaän vaên naøy, maëc duø coù nhaéc tôùi trong phaàn Caûm Taï. Tuy vaäy, theå theo lôøi yeâu caàu cuûa moät soá baèng höõu, vaø cuõng ñeå ghi laïi nhöõng böôùc ñi chaäp chöõng cuûa mình, chuùng toâi giöõ laïi töïa ñeà cuûa baøi vieát, nhö laø moät daáu aán cuûa con ngöôøi löõ haønh (homo viator) trong lòch trình ñi tìm Thieân Chuùa cuûa mình. Chính vì theá, nhö baïn ñoïc seõ nhaän ra moät caùch deã daøng, tuy baøi naøy mang tính caùch ñaïi cöông, taïm thôøi, khai loä, song noù nhaém boå tuùc cho baøi vieát cuõ. Chính vì tính caùch daãn nhaäp phaûn aûnh nhöõng quan nieäm caên baûn vaø nhaát laø höôùng suy tö veà thaàn hoïc Vieät Nam cuûa ngöôøi vieát trong nhöõng naêm qua, neân chuùng toâi coá yù xeáp baøi vieát naøy nhö laø moät chöông daãn nhaäp. Vì ñaây chæ laø nhöõng suy tö veà thaàn hoïc, neân chuùng toâi khoâng vieát theo heä thoáng khoa hoïc cuûa luaän aùn, nhaèm bieän minh cho moät neàn thaàn hoïc Vieät. Chöông daãn nhaäp naøy goàm ba phaàn chính: phaàn thöù nhaát phaûn tænh veà thaàn hoïc. Qua phaàn naøy, chuùng toâi muoán nhaán maïnh ñeán caùc giai ñoaïn phaùt trieån, nhöõng loái hieåu khaùc nhau veà thaàn hoïc, cuõng nhö tính chaát baát nhaát, baát toaøn cuûa moân khoa hoïc thaàn hoïc. Phaàn thöù hai baøn veà loái nhìn ñoâng phöông veà thaàn, thaùnh, vaø theá giôùi thaàn linh. Phaàn thöù ba, phaân tích loái suy tö, loái caûm nghieäm, cuõng nhö loái hieåu bieát vaø loái soáng cuûa ngöôøi Vieät trong töông quan cuûa hoï vôùi Thaàn, thaùnh vaø theá giôùi thaàn linh.

1. Thaàn Hoïc trong quùa trình lòch söû

1.1. Ñònh Nghóa Thaàn Hoïc

Töï ngöõ caên, thaàn hoïc töùc moät moân hoïc veà thaàn, veà theá giôùi thaàn linh, veà söï hieän höõu cuûa thaàn, veà nhöõng taïo phaåm cuûa thaàn, vaø veà söï töông giao giöõa thaàn linh vaø con ngöôøi. Ñaây laø moät tri thöùc töø tröïc giaùc, hay töø nhöõng kinh nghieäm, hay do chính Thieân Chuùa maëc khaûi. Ñoù laø söï khoân ngoan (sapientia) maø con ngöôøi phaùt hieän trong cuoäc soáng, trong söï töông giao vôùi thieân nhieân, vaø trong noã löïc giaûi quyeát nhöõng vaán naïn ñònh meänh. Theo moät nghóa khaùc, thaàn hoïc cuõng laø moät moân nhaän thöùc veà söï vieäc, veà phöông theá, veà lyù do cuõng nhö veà caùch theá thaàn thaùnh xuaát hieän (hay maëc khaûi) cho con ngöôøi. Thaùnh AÂu-Cô-Tinh (St. Augustinus, 354-430) xeáp moân naøy vaøo loaïi khoa hoïc nhaän thöùc (scientia). Do ñoù, nhö thaùnh AÂu-Cô-Tinh nhaän ñònh, thaàn hoïc laø moät moân khoa hoïc veà nhöõng söï kieän, döõ kieän xaåy ra trong khoâng gian vaø thôøi gian giuùp chuùng ta nhaän ra (suy luaän, rationem) Thieân Chuùa cuõng nhö rao giaûng (sermonem) veà Ngaøi. Tuy nhieân, moät moân thaàn hoïc luoân phaûi bao goàm caû söï khoân ngoan laãn nhaän thöùc khoa hoïc veà Thieân Chuùa. Vôùi Georg Friedrich Hegel (1770-1831) vaø tröôøng phaùi cuûa trieát gia, thaàn hoïc laø moân nghieân cöùu veà caùch theá, veà luaän lyù, veà nguyeân do cuõng nhö veà muïc ñích cuûa söï kieän Thaàn thaùnh xuaát hieän, maëc khaûi, nhaäp theå, cöùu chuoäc nhaân loaïi. Vôùi nhöõng thaàn hoïc gia bò aûnh höôûng cuûa Immanuel Kant (1724-1804), thaàn hoïc trôû thaønh moät moân nhaän thöùc hoïc mang nhieäm vuï thieát laäp nhöõng phaïm truø (hay ñieàu kieän taát yeáu) trong coâng vieäc nhaän thöùc veà Thöôïng Ñeá vaø ñaïo ñöùc. Vôùi nhöõng nhaø thaàn hoïc bò aûnh höôûng cuûa Kant vaø Martin Heidegger (1889-1976), thaàn hoïc coù traùch nhieäm giuùp con ngöôøi nhaän thöùc ra höõu haïn tính cuûa con ngöôøi, vaø do ñoù môû roäng con ñöôøng tieán veà sieâu vieät. Vôùi nhöõng ngöôøi chòu aûnh höôûng cuûa Friedrich Nietzsche (1844-1900), Martin Heidegger qua Rudolf Bultmann (1884-), thì thaàn hoïc khoâng chæ nhaém ñeán Thöôïng Ñeá, maø coøn veà chính con ngöôøi, moät con ngöôøi suy tö veà baûn chaát cuûa mình, moät baûn chaát thaàn linh hay moät baûn chaát hö voâ, hay veà höõu haïn tính, veà nhöõng phaïm truø nhaân sinh. Rieâng giôùi thaàn hoïc gia theo trieát lyù haønh ñoäng cuûa Karl Marx (1818-1883), thì thaàn hoïc nhaém tôùi hai muïc ñích, phaù boû nhöõng ñieàu kieän laøm con ngöôøi noâ leä, vong thaân vaø taïo ra ñieàu kieän ñeå hoï ñaït tôùi moät con ngöôøi chaân thöïc mang thieân tính; ñoù laø con ngöôøi Kitoâ, ñaõ ñöôïc giaûi thoaùt. Giaùo sö Karl Rahner S.J. (1904-1984), thaàn hoïc gia cuûa theá kyû 20 ñöa ra moät ñònh nghóa toång hôïp nhöõng loái nhìn treân: “Thaàn hoïc laø moät neàn khoa hoïc ñöùc tin.” Ñònh nghóa naøy bao goàm: (1) Ñoù laø moät loái hieåu vaø yù thöùc ñöôïc söï maëc khaûi cuûa Thieân Chuùa trong ñöùc tin, qua söï hieän höõu cuûa söï vaät trong thieân nhieân, vaø qua söï töông thoâng vôùi caùc chuû theå khaùc. (2) Khoa hoïc ñöùc tin laø moät suy tö theo phöông phaùp lyù trí pheâ phaùn (hay phaûn tö moät caùch phöông phaùp vaø pheâ bình, critical and methodical reflection) tuøy hôïp vôùi nhöõng ñoái töôïng khaùc bieät song höôùng veà ñöùc Kitoâ, töùc suy tö veà taùc ñoäng (thöïc thi) vaø "noäi dung" cuûa ñöùc tin (cuûa Kitoâ höõu vaø Giaùo hoäi).

Tröø ñònh nghóa cuûa Rahner, chuùng ta thaáy raèng, neáu thaàn hoïc ñöôïc hieåu theo nhöõng nghóa treân, chuùng ta deã daøng nhaän ra taát caû quaù trình dieãn bieán, cuõng nhö nhöõng phaùt trieån vaø khoù khaên cuûa baát cöù moät neàn thaàn hoïc naøo döïa treân nhöõng nguyeân lyù caên baûn naøy. Tröôùc khi ñi vaøo söï khoù khaên cuûa moãi neàn thaàn hoïc keå treân, chuùng ta caàn phaûi chaáp nhaän moät söï kieän laø chöa coù moät ñònh nghóa naøo ñaày ñuû veà thaàn hoïc, ngay caû ñònh nghóa cuûa thaùnh Toâ-Ma (Thomas Aquinas, 1225-1274), töøng ñöôïc Giaùo hoäi Coâng giaùo coâng nhaän nhö laø moät ñònh nghóa chính thöùc. Ñaây laø moät söï kieän giaûi thích söï phaùt trieån cuûa thaàn hoïc; nhöng ñaây cuõng laø moät ñieåm töïa ñeå chuùng ta coù lyù khi ñi tìm kieám moät neàn thaàn hoïc Vieät, vôùi moät ñònh nghóa coù theå khaùc bieät vôùi caùc ñònh nghóa treân, hay ngay caû khi khoâng ñoàng nhaát vôùi ñònh nghóa chính thöùc cuûa Giaùo hoäi La Maõ. Ñieåm quan troïng, tuy khaùc bieät veà caùch theá hieåu, soáng, bieåu taû, song thaàn hoïc Vieät vaãn döïa treân moät ñöùc tin nhö thaàn hoïc chính thöùc cuûa Giaùo hoäi meï.

1.1.1. Thöù nhaát, moãi nhaø thaàn hoïc, moãi tröôøng phaùi thaàn hoïc, coù leõ chæ taäp trung vaøo moät khía caïnh naøo ñoù nhö chuùng ta ñaõ nhaéc treân. Song vieäc quan troïng hôn caû coù leõ ñoù laø laøm theá naøo ñeå chöùng minh coù thaàn, coù thaùnh; thöù tôùi môùi laø vieäc moâ taû thaàn thaùnh xuaát hieän nhö theá naøo; sau nöõa môùi tôùi vieäc phaûi truy taàm nguyeân do taïi sao thaàn thaùnh phaûi cöùu ñoä chuùng ta; vaø sau cuøng, ñoù laø veà caâu hoûi chuùng ta coù theå trôû thaønh thaàn, thaønh thaùnh ñöôïc khoâng, vaø laøm theá naøo ñeå thaønh thaùnh, thaønh thaàn? Söï thaønh coâng hay môùi laï cuûa moät neàn thaàn hoïc ñöôïc xeùt ñoaùn töø thaønh quûa (hay loái giaûi ñaùp) nhöõng vaán naïn treân. Noùi caùch chung, neàn thaàn hoïc Kitoâ giaùo thöôøng hay taäp trung vaøo hai caâu hoûi thöù nhaát vaø cuoái cuøng. Caâu hoûi thöù nhaát phaùt sinh ra thaàn hoïc caên baûn vaø thaàn hoïc tín lyù, trong khi caâu hoûi cuoái ñeû ra neàn thaàn hoïc bí tích, phuïng vuï vaø muïc vuï. Trong baøi naøy, chuùng toâi taäp trung vaøo nhöõng vaán naïn lieân quan tôùi caâu hoûi thöù nhaát, töùc nhöõng khoù khaên cuûa neàn thaàn hoïc caên baûn.

1.1.2. Noùi caùch chung, neàn thaàn hoïc töï thôøi Philo Do Thaùi (Philo Judaeus, +40 A.D.) vaø Clemens Alexandria (150-215), thôøi cao ñieåm cuûa hoïc phaùi taân Plato vôùi thaùnh AÂu-Cô-Tinh cho tôùi thôøi thaùnh Toâ-Ma, ñeàu taäp trung vaøo nhöõng vaán naïn cuûa neàn thaàn hoïc caên baûn, töùc laøm theá naøo ñeå chöùng minh söï hieän höõu cuûa Thieân Chuùa, laøm theá naøo ñeå hieåu ñöôïc nhöõng maàu nhieäm nhö Thieân Chuùa Ba Ngoâi, söï nhaäp theå cuûa ñöùc Kitoâ, söï cheát vaø soáng laïi cuûa Ngaøi.

Neáu ñoái vôùi thaùnh AÂu-Cô-Tinh, troïng ñieåm cuûa thaàn hoïc laø giaûi thoaùt, vaø do ñoù söï hieän höõu cuûa Thieân Chuùa chæ coù theå yù thöùc ñöôïc qua tình yeâu cuûa Ngöôøi, thì vôùi thaùnh Toâ-Ma, troïng taâm cuûa thaàn hoïc phaûi khôûi ñaàu vôùi coâng vieäc chöùng minh söï hieän höõu cuûa Thieân Chuùa, vôùi nhöõng yeáu tính cuûa Ngaøi, vôùi nhöõng coâng trình saùng taïo cuûa Ngaøi, vôùi lyù do taïi sao Ngaøi taùc taïo con ngöôøi, vaø taïi sao Ngaøi cöùu chuoäc con ngöôøi. Neáu AÂu-Cô-Tinh nhaän ñònh thaàn hoïc nhö chính laø giaùo lyù Kitoâ, vaø baát cöù neàn trieát hoïc hay khoa hoïc chaân thaät naøo cuõng phaûi ñöa tôùi ñaïo Chuùa, thì Toâ-Ma coù leõ ñi ngöôïc laïi. Thaùnh nhaân chuû tröông thaàn hoïc khoâng nhaát thieát hoaøn toaøn ñoàng nghóa vôùi ñaïo lyù Kitoâ giaùo. Nhö trieát hoïc vaø caùc khoa hoïc khaùc, song hôn caùc moân khoa hoïc khaùc, thaàn hoïc laø moät moân nhaän thöùc troåi vöôït (par excellence) veà Thieân Chuùa vaø caùc taïo phaåm cuûa Ngaøi. Taát caû nhöõng luaän thuyeát veà ñöùc tin, caùc bí tích, cuõng nhö veà baûn chaát cuûa con ngöôøi ñeàu ñöôïc giaûi thích moät caùch nhaát quaùn theo luaän lyù döïa treân nhöõng nguyeân lyù thaàn hoïc keå treân. Neáu theo thaùnh AÂu-Cô-Tinh vaø truyeàn thoáng Giaùo phuï, ñöùc tin Kitoâ giaùo vaøo nhöõng tín ñieàu nhö Thieân Chuùa Ba Ngoâi, toäi Nguyeân Toå... khoâng theå chöùng minh song chæ coù theå caûm nghieäm qua chính ñöùc tin, thì ñoái vôùi thaùnh Toâ-Ma vaø truyeàn thoáng Aristoteles, caùc tín ñieàu treân coù theå hieåu vaø chöùng minh ñöôïc, nhôø vaøo lyù trí vaø söï nhaän thöùc khoa hoïc veà nhöõng ñònh luaät thaáy trong theá giôùi töï nhieân. Naêm con ñöôøng, hay naêm loái chöùng minh söï hieän höõu cuûa Thieân Chuùa maø trieát nhaân phaùt trieån töø nguyeân lyù nhaân quûa laø nhöõng suy tö khoa hoïc töø nhöõng quy luaät chung thaáy trong theá giôùi töï nhieân, cuõng nhö töø chính caûm nghieäm cuûa con ngöôøi veà caùc caáp baäc giaù trò cuûa höõu theå. Vaäy neân, thaàn hoïc theo trieát nhaân cuõng gaàn ñoàng nghóa vôùi sieâu hình hoïc, maø sieâu hình hoïc laø moät moân hoïc truy nguyeân baûn theå (substantia), baûn chaát (essentia) cuûa con ngöôøi, maø baûn theå cuûa con ngöôøi laø moät thaønh phaàn naèm ngay trong chính baûn theå cuûa Thieân Chuùa. Hieåu nhö vaäy, thaàn hoïc khoâng chæ nhaém ñeán minh chöùng (demonstratio secundum quidditatem), hay chöùng minh (demonstratio secundum logicam) söï hieän höõu cuûa Thieân Chuùa theo luaät töï nhieân, maø coøn laø moät söï tuyeân xöng ñöùc tin (professio fidei) vaøo Ngaøi qua chính söï tham döï cuûa con ngöôøi (participatio) vaøo baûn theå cuûa Thieân Chuùa. Hay noùi caùch khaùc, tuyeân xöng laø moät nhaän thöùc tieân nghieäm (transcendental knowledge) veà Thieân Chuùa. Chuùng ta chæ nhaän ra Thieân Chuùa laø chính Baûn Theå uyeân nguyeân (primum Esse), Thieân Chuùa laø Höõu theå töï thaân (ipsum Esse), laø Höõu theå töï höõu (Esse subsistens seipsum), nhôø vaøo söï vieäc chuùng ta coù theå nhaän ra ñöôïc chính söï tham döï baûn theå cuûa caùc höõu theå khaùc (Ens qua Ens), töùc cuûa chính chuùng ta vaøo trong Baûn theå uyeân nguyeân cuûa Thieân Chuùa. Noùi theo ngoân ngöõ bình daân, chính qua con ngöôøi, chính qua theá giôùi, chính qua luaät töï nhieân, vaø chính qua söï tham döï cuûa chính chuùng ta maø chuùng ta nhaän ra söï hieän dieän, cuõng nhö Thieân yù cuûa Thieân Chuùa. Söï kieän nhaäp theå vaø nhaäp theá cuûa ñöùc Kitoâ qua con ngöôøi Gieâsu khoâng chæ noùi leân maàu nhieäm laøm ngöôøi (coù thaân xaùc, incarnatio, Menschenwerdung), song coøn xaùc ñònh vò trí baát khaû khuyeát cuûa con ngöôøi trong lòch söû cöùu ñoä.

1.1.3. Nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc qua, thaàn hoïc phaûi ñôïi ñeán theá kyû 12 môùi ñöôïc coâng nhaän nhö moät hoïc khoa (scientia) ñöôïc nghieân cöùu taïi caùc vieän Thaàn hoïc theo phöông phaùp khoa hoïc vaøo thôøi ñoù. Theo khuynh höôùng naøy, tín lyù (sacra doctrina) ñöôïc xaây döïng, vaø hôïp lyù hoaù theo caùc nguyeân taéc khoa hoïc cuûa Aristoteles (nhö Aristoteles ñaõ phaùt trieån trong phaàn thöù hai cuûa Metaphysica veà Phaân tích). Töø ñaây, thaàn hoïc ñöôïc hieåu nhö laø moät khoa hoïc veà thieân theå ñoàng haøng vôùi toaùn hoïc vaø vaät lyù. Töø ñaây, neàn thaàn hoïc phaùt trieån roäng ra caùc boä moân nhö söï cöùu ñoä cuûa Thieân Chuùa (Oikonomia) vaø lòch söû cöùu ñoä cuûa con ngöôøi (historia salvationis). Nhöng cuõng vaøo thôøi naøy, thaàn hoïc baét ñaàu ñöôïc phaân loaïi theo ba tieâu chuaån: (1) tieâu chuaån thöù nhaát döïa theo lòch söû cuûa cöùu ñoä töø Cöïu Öôùc tôùi Taân Öôùc, ñoù laø neàn thaàn hoïc lòch söû (auditus fidei) (2) trong khi tieâu chuaån thöù hai theo lyù trí, ñoù laø moät neàn thaàn hoïc tín lyù (intellectus fidei) vaø (3) tieâu chuaån thöù ba döïa treân thöïc haønh ñaïo ñöùc, ñoù laø neàn thaàn hoïc muïc vuï (praxis fidei). Leõ taát nhieân, moät phaân loaïi nhö vaäy khoâng ñöôïc roõ raøng, bôûi leõ trong baát cöù moät neàn thaàn hoïc naøo, chuùng ta cuõng thaáy nhöõng yeáu tính cuûa caùc neàn thaàn hoïc khaùc.

1.2. Nhöõng Khoù Khaên

1.2.1. Thaàn nhö laø Ñoái töôïng cuûa caùi Hoïc

Neàn thaàn hoïc truyeàn thoáng vaãn coi Thieân Chuùa (Thöôïng Ñeá, Thaàn) môùi chính laø ñoái töôïng (objectum in se ipso) cuûa moân khoa hoïc thaàn hoïc. Chính vì theá maø troïng ñieåm (the objective) cuûa thaàn hoïc tín lyù laø laøm sao coù theå chöùng minh tính caùch chaân thaät, hay söï hieän thöïc cuûa Thöôïng Ñeá. Nhö chuùng toâi ñaõ taïm nhaéc trong ñoaïn treân, taát caû neàn thaàn hoïc töø thaùnh Phaoloâ cho tôùi Jacques Maritain (1882-1973), caùc ñaïi thaàn hoïc gia nhö caùc thaùnh AÂu-Cô-Tinh, An-Sôn (Anselmus Cantuarensis, 1033-1109), Bonaventura (1221-1274), Toâ-Ma, hay caùc trieát gia nhö Duns Scotus (1266-1308), William Ockham (1300-1350, George Berkeley (1685-1753)... ñeàu khôûi ñaàu vôùi moät neàn tri thöùc luaän nhaém ñaët neàn taûng cho ñöùc tin. Song, nhö chính caùc ngaøi ñaõ nhaän ra, chöa ai coù theå chöùng minh ñöôïc moät caùch thoûa ñaùng söï hieän höõu cuûa Thöôïng Ñeá. William Ockham doøng Phan-Sinh laø ngöôøi ñaàu tieân xaùc nhaän söï khoù khaên cuûa baát cöù moät luaän chöùng naøo veà thaàn thaùnh (töùc "thaàn nghò luaän," theodicea). Nhaø thaàn hoïc Tin laønh Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher (1768-1834) cuõng nhaän ra khoù khaên naøy khi oâng muoán xaây döïng moät moân khoa hoïc thaàn hoïc. Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi xin ñöôïc pheùp khoâng ñi vaøo chi tieát cuûa cuoäc tranh luaän veà söï hieän höõu cuûa Thöôïng Ñeá, maø chæ toùm goïn nhöõng khoù khaên cuûa moät neàn thaàn hoïc chæ döïa treân Thaàn, vaø coi Thaàn nhö laø ñoái töôïng cuûa noù.

Thöù nhaát, chuùng ta laøm sao coù theå minh chöùng Thaàn neáu Thaàn chöa töøng laø ñoái töôïng? Song neáu coi Thaàn laø moät ñoái töôïng, thì ta chöa haún coù theå nhaän (nhìn, nghe, caûm) ra ñöôïc moät ñoái töôïng nhö vaäy, bôûi leõ, nhö chuùng ta bieát, moät ñoái töôïng vaät lyù (physical object) nhö baát cöù vaät theå naøo, hay nhö moät con ngöôøi theå lyù, coù theå ñöôïc nhaän ra moät caùch deã daøng nhôø vaøo nguõ quan. Moät ñoái töôïng nhö caûm giaùc, caûm tình (töùc ñoái töôïng taâm lyù, psychological object) cuõng coù theå nhaän ra ñöôïc, song khoù khaên hôn nhieàu. Song moät ñoái töôïng taâm linh (spiritual object) nhö vaên hoaù, tinh thaàn thöïc khoù coù theå nhaän ra, bôûi leõ noù vöôït khoûi caûm quan. Nhö Kant töøng nhaän ñònh, moät ñoái töôïng nhö vaäy chæ coù theå hieåu ñuôïc moät caùch tieân thieân nhôø vaøo nhöõng phaïm truø lyù trí thuaàn tuùy. Hôn caû ñoái töôïng tinh thaàn, Thöôïng Ñeá voâ hình, voâ suù, voâ thanh vaø hoaøn toaøn sieâu vieät khoûi theá giôùi cuûa con ngöôøi, maø ngay caû lyù trí cuõng khoâng theå hieåu. Moät ñoái töôïng nhö theá laøm sao coù theå nhaän ra ñöôïc? Neáu kinh nghieäm cuûa con ngöôøi bò haïn cheá bôûi khoâng gian, vaø thôøi gian cuõng nhö cô theå, thì laøm sao coù theå nhaän ra ñöôïc Thaàn nhôø vaøo nhöõng kinh nghieäm haïn heïp?

Thöù tôùi, neáu khoâng theå minh chöùng, chuùng ta coù theå chöùng minh (demonstratio per logicam) ñöôïc chaêng? Leõ dó nhieân, chöùng minh khoâng nhaát thieát caàn phaûi döïa treân kinh nghieäm, hay phaûi ñöôïc thöïc chöùng. Chuùng ta coù theå duøng lyù luaän (arguments), luaän lyù (logic) hay nguyeân lyù (by principles) nhö luaän chöùng höõu theå hoïc (thaùnh An-Sôn), luaän chöùng nhaân quûa vaø giaù trò (thaùnh Toâ-Ma), luaän chöùng baát khaû nghi (Descartes), luaän chöùng vuõ truï (Teilhard de Chardin), luaän chöùng tieân nghieäm (Joseph Mareùchal, Karl Rahner, Johannes B. Lotz, Bernhard Lonergan), luaän chöùng hieän sinh (Maritain)... Song nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc phôùt qua, taát caû nhöõng luaän chöùng treân tuy raát ñuùng theo hình thöùc, song laïi gaëp khoù khaên ngay trong chính tieàn ñeà. Bôûi leõ, neáu Thöôïng Ñeá laø moät ñoái töôïng, thì ñoái töôïng ñoù phaûi roõ raøng, minh baïch (theo Descartes), song taát caû nhöõng luaän cöù treân chæ coù theå chæ cho chuùng ta thaáy moät khaû theå cuûa Thöôïng Ñeá, chöù khoâng theå chæ ra ñöôïc chính Thöôïng Ñeá. Noùi caùch khaùc, neáu coi Thaàn, thaùnh nhö laø ñoái töôïng cuûa khoa hoïc thaàn hoïc, thì khaû theå chöa phaûi laø ñoái töôïng (nhö thaày doøng Gaudillus töøng pheâ bình thaùnh An-Sôn). Chuùng ta thaáy, tieàn ñeà chæ laø khaû theå, maø khaû theå thì caàn phaûi ñöôïc chöùng minh vaø minh chöùng. Tuy nhieân, nhö ña soá caùc thaàn hoïc gia töøng nhaän ñònh, neàn thaàn hoïc truyeàn thoáng khoâng theå chöùng minh söï hieän thaät cuûa tieàn ñeà. Moät chöùng minh chöa tôùi cuøng ñích vaãn chöa tieán boä hôn ñöôïc luaän cöù döïa treân ñöùc tin, töùc tin ñeå hieåu: “credere ut intelligere,” hay “credo ut intelligam” cuûa thaùnh An-Sôn. Maø ñöùc tin laïi khoâng theå minh chöùng hay chöùng minh ñöôïc, ngay caû khi chuùng ta coá yù ñaët ñöùc tin trong phaïm truø cuûa nieàm tin (khoa hoïc). Noùi caùch khaùc, taát caû nhöõng chöùng minh (cho duø khoa hoïc tôùi ñaâu) cuõng khoâng theå chæ ra (to show) hay xaùc ñònh (to indicate) Thöôïng Ñeá. Nhö theá, chuùng ta laïi rôi vaøo caùi hoá phi lyù maø Tertullianus (160?-220?) töøng tuyeân boá vaøo theá kyû thöù ba: “Credo quia absurdum - Chính vì hoang ñöôøng maø toâi tin!”

Cuõng phaûi noùi theâm laø, taát caû nhöõng luaän cöù treân ñeàu mang moät tính chaát maïo hieåm, hoaëc phaïm vaøo moät loãi “luaän lyù thaèng phoãng,” “ñaùnh laän con ñen” (strawman-fallacy) vaø “luaän lyù ñaùnh pheù” (gamble-fallacy) “ñöôïc aên caû ngaõ veà khoâng.” Nhöõng loái luaän lyù naøy cho raèng chuùng ta baét buoäc phaûi chaáp nhaän coù moät Thöôïng Ñeá, neáu khoâng chuùng ta seõ rôi vaøo hoá phi lyù (ad absurdum). Chính vì khoâng theå nghieäm chöùng tieàn ñeà, neân chuùng ta baét buoäc phaûi tin. Loái lyù luaän treân queân ñi raèng, tri thöùc luoân phaùt trieån, raèng nhöõng nhaän thöùc khoa hoïc khoâng theå ñöùng khöïng taïi choã, raèng nhöõng luaän chöùng treân chöa ñi tôùi cuøng cöïc, raèng neáu moät ngaøy naøo ñoù, chuùng ta nhaän ra tính chaát baát toaøn, baát tuùc, hay giaû taù cuûa tieàn ñeà, taát caû neàn thaàn hoïc seõ ñoå vôõ.

Moät ñieåm thieáu soùt khaùc maø caùc thaàn hoïc gia ñaõ töøng nhaän ra, ñoù laø chuùng ta khoâng theå duøng höõu haïn ñeå ño löôøng voâ haïn, döïa vaøo baát tri ñeå hieåu höõu tri, vaø duøng khuyeát tri ñeå tôùi toaøn tri. Noùi moät caùch cuï theå, laøm sao moät con ngöôøi höõu haïn, baát tri, baát toaøn... coù theå hieåu ñöôïc Thöôïng Ñeá voâ haïn, toaøn tri, toaøn naêng? Loái luaän cöù theo thuyeát töông töï, töông öùng (argumentum per analogiam) theo kieåu “nhaân sao, vaät vaäy,” khoâng nhöõng khoâng chính xaùc, maø coøn raát nguy hieåm. Neáu “nhaân sao vaät vaäy,” thì chuùng ta cuõng coù theå ñaûo ngöôïc laïi thaønh moät meänh ñeà “vaät sao nhaân vaäy.” Moät meänh ñeà nhö theá seõ sa vaøo hoá hoaëc cuûa phieám thaàn coi vaïn vaät ñeàu laø thaàn thaùnh (Thales, Spinoza), hoaëc cuûa voâ thaàn nhö thaáy trong caùc lyù thuyeát nhaân-thaàn hoïc trong theá giôùi Homer vaø trong neàn trieát hoïc nhaân hoïc cuûa Feuerbach.

Noùi toùm laïi, neáu Thaàn khoâng phaûi laø ñoái töôïng, thì laøm sao coù theå chöùng minh, nhaän thöùc, vaø caûm nghieäm. Song neáu Thaàn cuõng chæ laø ñoái töôïng nhö caùc ñoái töôïng khaùc, thì khoâng phaûi laø Thaàn nöõa: “Ñaïo khaû ñaïo, phi thöôøng ñaïo.” Hôn nöõa, neáu Thaàn laø moät ñoái töôïng maø chuùng ta coù theå hieåu bieát deã daøng, thì Thaàn khoâng coøn laø Thaàn; song neáu laø moät ñoái töôïng tuyeät ñoái voâ haïn, thì chuùng ta khoâng bao giôø coù theå hieåu ñöôïc Thaàn moät caùch troïn veïn. Taát caû nhöõng khoù khaên treân cho chuùng ta thaáy raèng, neáu thaàn hoïc theo nghóa cuûa moät neàn khoa hoïc thoâng thöôøng, laáy chính Thöôïng Ñeá laøm ñoái töôïng ñeå nghieân cöùu, thì moät moân thaàn hoïc nhö vaäy seõ rôi vaøo hoá phi lyù cuûa löôõng ñao luaän: Neáu Thaàn khoâng phaûi laø ñoái töôïng thì chuùng ta khoâng theå chöùng minh, song neáu Thaàn laø moät ñoái töôïng tuyeät ñoái, thì chuùng ta cuõng khoâng theå chöùng minh ñöôïc.

Roát cuïc, nhieàu thaàn hoïc gia vaø trieát gia baét buoäc phaûi trôû laïi taâm ñaïo laïi minh tri theá giôùi thaàn linh. Minh tri laø moät tri thöùc tröïc tieáp nhaän ra cuøng ñích, vaø do ñoù noù tröïc tieáp daãn tôùi ñöùc tin, maø ñöùc tin, theo truyeàn thoáng cuûa thuyeát taân Plato thaáy nôi thaùnh AÂu-Cô-Tinh vaø An-Sôn khoâng caàn ñoái töôïng, vaø khoâng theå hieåu ñöôïc theo luaän lyù thoâng thöôøng. Credo ut intelligam cuûa thaùnh An-Sôn noùi leân tính chaát öu tieân vaø sieâu hình, sieâu lyù cuûa ñöùc tin.

1.2.2. Thaàn Hoïc vaø Nhaân Hoïc

Moät loái suy tö veà thaàn hoïc nhö theá khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc nhöõng khoù khaên maø giôùi thaàn hoïc hieän ñaïi ñaõ nhaän ra nhö chuùng toâi neâu ra ôû phaàn treân. Ñeå giaûi quyeát, nhöõng nhaø trieát hoïc duy lyù, duy taâm vaø duy vaät ñaõ ñöa ra ba phöông theá:

Chöùng minh Thaàn chæ laø moät quan nieäm hay yù nieäm

Chöùng minh Thaàn chæ laø tinh thaàn

Chöùng minh Thaàn chæ laø moät saûn phaåm cuûa chính con ngöôøi

Vì phaïm vi cuûa baøi vieát, chuùng toâi seõ khoâng ñi saâu vaøo moãi luaän cöù, maø chæ trình baøy chuùng moät caùch giaûn löôïc, ñeå chuùng ta coù theå nhaän ra moät caùch deã daøng nhöõng sai laàm cuûa chuùng.

Thöù nhaát, neáu Thaàn, thaùnh chæ laø nhöõng quan nieäm hay yù nieäm, thì daãu raèng nhöõng quan nieäm naøy coù thaät, cuõng chöa chaéc laø Thaàn hay Thaùnh hieän höõu. Loái lyù luaän theo Plato, cho raèng thöïc taïi khoâng theå hoaøn thieän baèng quan nieäm, do ñoù quan nieäm veà Thaàn coù thöïc... khoâng theå chöùng minh ñöôïc laø Thaàn hieän höõu. Ngay caû luaän cöù cuûa thaùnh An-Sôn, moät luaän cöù hoaøn bò hôn luaän cöù cuûa Plato cuõng vaãn khoâng theå chöùng minh ñöôïc söï hieän höõu cuûa Thöôïng Ñeá. Theo thaùnh nhaân, neáu chuùng ta cho raèng ngay khi suy tö ta coù theå ñaït tôùi baûn chaát (essentia) tuyeät ñoái, thì moät baûn chaát nhö theá chöa haún ñaõ hieän höõu. Theá neân, An-Sôn nhaän ñònh, thöù nhaát, Thieân Chuùa laø moät Baûn chaát maø chuùng ta khoâng theå nghó coù moät caùi chi vó ñaïi hôn nöõa (id quo maius cogitari non potest). Thöù tôùi, tuyeät ñoái (hoaøn thieän) phaûi bao goàm hieän höõu vaø quan nieäm. Chæ coù söï hieän höõu ñích thöïc môùi “lôùn” hôn caùi maø chuùng ta coù theå nghó tôùi, theá neân ñoái vôùi An-Sôn, Thieân Chuùa tuyeät ñoái khoâng chæ trong tö duy maø coøn phaûi trong hieän thöïc. Noùi toùm laïi, quan nieäm cho raèng Thieân Chuùa hoaøn hieän, töï noù ñaõ bao haøm hieän höõu. Moät luaän cöù nhö vaäy thöïc teá chæ laø moät loái chôi chöõ moät caùch tinh vi. Thaùnh nhaân chöa nhaän ra ñöôïc vai troø cuûa trí töôûng töôïng, cuõng nhö maët traùi cuûa ngoân ngöõ. Trong oùc töôûng töôïng cuûa con ngöôøi, hoaøn thieän (tuyeät ñoái) laø moät toång hôïp cuûa nhöõng caùi chi maø con ngöôøi hieän ñöông bieát vaø cho laø toát maø thoâi. Thí duï ñoái vôùi nhöõng ngöôøi Vieät Nam thoâng thöôøng vaøo thaäp nieân 1960, caùi moäng “aên côm Taàu, ôû nhaø Taây, laáy vôï Nhaät” laø moät lyù töôûng hoaøn thieän, y heät nhö caùi moäng hoaøn thieän cuûa ngöôøi hoïc sinh ngheøo vaøo cuøng thôøi, bò haïn heïp vaøo “buùt Parker, ñoàng hoà Omega, aùo Montagut.” Ngoaøi ra, hoaøn thieän coøn ñöôïc hieåu theo ñònh nghóa ”töï maõn” hay “khoâng thieáu soùt, khoâng sai laàm, khoâng coù haïi...” Maø khoâng sai laàm, khoâng thieáu soùt... cuõng coù theå chæ noùi leân tình traïng baát tri, hay tri thöùc baát tuùc cuûa chuùng ta. Moät treû thô khoâng hieåu chi, noù cuõng chaúng bieát chi laø sai hay quaáy. Nhö vaäy laøm sao chuùng ta coù theå treû thô laø hoaøn thieän? Ñieåm khaùc, baûn giaù trò cuûa chuùng ta bieán chuyeån vôùi söï tieán hoùa cuûa con ngöôøi. Vaøo thôøi aên loâng ôû loã, con ngöôøi chaéc haún hieåu hoaøn thieän khaùc vôùi con ngöôøi vaên minh ngaøy nay, vaø chuùng ta cuõng khoâng theå hieåu hoaøn thieän theo cuøng nghóa vôùi nhöõng ngöôøi trong töông lai.

Thöù ñeán, neáu Thaàn chæ laø tinh thaàn, thì tinh thaàn chöa haún hieän höõu moät caùch tieân thieân, song raát coù theå chæ phaùt hieän trong phaïm vi cuûa moät thôøi ñaïi, xaõ hoäi, chuûng toäc, quoác gia, vaân vaân. Thaàn theo nghóa naøy chæ noùi leân caùi coäng tính, coäng thöùc cuõng nhö nhöõng khaùt voïng chung cuûa moät gioáng ngöôøi, moät loaïi xaõ hoäi... maø thoâi. Noùi theo ngoân ngöõ cuûa Kant, thì moät quan nieäm Thaàn nhö vaäy chæ coù tính caùch tieân nghieäm. Ñoù coù nghóa laø, quan nieäm Thaàn ñöôïc hình thaønh qua kinh nghieäm taäp theå, song mang tính chaát xaùc ñònh aûnh höôûng tôùi tri thöùc. Moät tinh thaàn nhö vaäy, khoâng theå laø “ñaáng muoân thuôû,” coù tröôùc töï muoân ñôøi, vaø chaéc haún khoâng phaûi laø nguyeân lyù toái haäu, ñaáng Töï Höõu, Töï Taïi, ñaáng Voâ Thuûy Voâ Chung.

YÙ thöùc ñöôïc khoù khaên cuûa loái suy tö duy thaàn cuûa Hy La naøy, Hegel giaûi thích Tinh thaàn nhö laø Ñoäng löïc cuûa lòch söû. Theo Hegel, Tinh thaàn töï mình laø Toaøn Lyù (Logos, Vernunft) hieän höõu trong lòch söû vuõ truï; ñoàng thôøi cuõng laø Ñoäng tính (Ñoäng löïc) khieán lòch söû tieán veà Toaøn Myõ, Toaøn Thieän, Chaân Lyù theo luaät cuûa Toaøn Lyù. Moãi moät giai ñoaïn lòch söû, moãi moät xaõ hoäi, vaên hoaù, ngheä thuaät... ñeàu laø nhöõng bieåu hieän (hay maëc khaûi) khaùc nhau cuûa Tinh Thaàn. Song neáu ñi saâu vaøo moãi caùch bieåu hieän (maëc khaûi) cuûa moãi giai ñoaïn, ta ñeàu nhaän ra laø Tinh Thaàn xuaát hieän theo luaät cuûa Toaøn Lyù. Ñoù coù nghóa laø, giai ñoaïn sau hoaøn haûo hôn giai ñoaïn tröôùc. Tinh thaàn Kitoâ bieåu hieän trong söï hoaøn toaøn cuûa Tinh Thaàn. Ñöùc Kitoâ laø ñaáng hoaøn haûo tuyeät ñoái bôûi leõ Ngaøi töï maëc khaûi nhö laø moät toång hôïp giöõa Thaàn vaø Nhaân, nhö laø chính Toaøn Lyù bao goàm Thieân lyù vaø Nhaân lyù, nhö laø Toaøn Myõ bao goàm ngheä vaø thuaät, caûm tính vaø lyù tính, vaân vaân.

Sau nöõa, neáu Thaàn chæ laø moät saûn phaåm cuûa con ngöôøi, ñöôïc töôûng töôïng theo loái nhìn cuûa con ngöôøi, moät loái nhìn maø caùc ñoà ñeä cöïc taû cuûa Hegel töøng reâu rao, thì chuùng ta cuõng khoù coù theå töôûng töôïng ñöôïc söï kieän quaù hi höõu, ñoù laø vieäc con ngöôøi bò khoáng cheá bôûi nhöõng ñieàu do chính hoï töøng töôûng töôïng ra. Theá neân, cho raèng Ludwig Feuerbach (1804-1872) töøng tuyeân boá toân giaùo, vaø Thöôïng Ñeá chæ laø saûn phaåm (taâm lyù) maø con ngöôøi töï taïo ñeå thoûa maõn ñieàu maø hoï töøng öôùc ao maø khoâng theå coù, daãu raèng Marx coi toân giaùo chæ laø aù phieän, nhöõng taâm tình toân giaùo chæ phaûn öùng caùi bi thaûm cuûa theá giôùi, vaø thaàn hoïc chæ laø moät neàn nhaân hoïc loän ngöôïc, chuùng ta vaãn thaáy laø nhöõng lyù thuyeát cuûa hoï khoâng theå phuû ñònh ñöôïc Thöôïng Ñeá. Ngöôïc laïi, nhöõng pheâ bình toân giaùo cuûa hoï chæ chöùng minh ñöôïc moät ñieàu, ñoù laø söï thieát yeáu cuûa Thöôïng Ñeá trong cuoäc soáng cuûa con ngöôøi. Thöù nhaát, neáu Thöôïng Ñeá khoâng coù hieän höõu, vaø chæ laø moät saûn phaåm cuûa oùc töôûng töôïng, hay laø moät saûn phaåm con ngöôøi töï taïo ñeå thoaû maõn, thì taïi sao con ngöôøi khoâng theå vaát boû Ngaøi sau khi ñaõ thoaû maõn, höôûng thuï, nhö nhöõng ñoà chôi loãi thôøi? Neáu Thöôïng Ñeá chæ laø nhöõng caâu chuyeän hoang ñöôøng, thì taïi sao Ngaøi khoâng bao giôø qua ñi, hay bò queân laõng nhö nhöõng nhaân vaät huyeàn thoaïi? Neáu ngaøi chæ laø nhöõng saûn phaåm cuûa caùi oùc man di, daõ man, thoâ thieån (Auguste Comte, 1798-1857) thì taïi sao ngay khi con ngöôøi vaên minh tieán boä, toân giaùo vaãn khoâng bò khoa hoïc thay theá? Vaø, chuyeän nöïc cöôøi hôn caû, ñoù laø neáu Ngaøi khoâng bao giôø hieän höõu, thì caùc nhaø baùc hoïc thoâng minh nhö Marx hay caùc trieát gia taøi ba nhö Nietzsche, Jean-Paul Sartre (1905-1980)... cöù gaøo theùt ñoøi gieát laøm chi? thì caùc nhaø khoa hoïc (toân giaùo, taâm lyù, xaõ hoäi) cöù phaûi naën oùc, ñaøo bôùi tìm ra cho baèng ñöôïc “xöông coát trong loøng caùi tröùng gaø” laøm gì nhæ?

Noùi moät caùch chung, cho duø theo baát cöù loái nhìn naøo, nhöõng ngöôøi chuû tröông neàn nhaân hoïc, nhaát laø nhöõng ngöôøi theo chuû nghóa nhaân baûn voâ thaàn, vaø chuû tröông baát khaû tri luaän, cuõng ñeàu phuû ñònh thaàn hoïc theo yù nghóa cuûa truyeàn thoáng. Hoï ñeà nghò moät neàn nhaân hoïc thay theá thaàn hoïc. Song hoï khoâng theå giaûi thích moät caùch thoûa ñaùng neàn nhaân hoïc naøy, caøng khoâng theå phuû ñònh Thaàn laø moät ñoái töôïng cuûa baát cöù moät neàn nhaân hoïc naøo.

1.2.3. Söï Dieãn Bieán cuûa Thaàn Hoïc

Töø moät khía caïnh giaùo hoäi hoïc, thaàn hoïc taäp trung vaøo cöùu caùnh, töùc laøm theá naøo môùi coù theå ñöôïc cöùu ñoä, vaø nhôø vaøo gì, nhôø vaøo ai, vaø ôû trong moâi tröôøng naøo, con ngöôøi môùi ñöôïc cöùu ñoä. Töông töï, Thieân Chuùa duøng phöông tieän naøo, qua ai, vaø duøng hình thöùc (thaùi) naøo ñeå cöùu chuoäc nhaân loaïi, ñeå ñeán vôùi con ngöôøi.

Töø moät suy tö treân, ñoái töôïng cuûa thaàn hoïc daàn daø cuõng bieán ñoåi. Baây giôø, troïng taâm cuûa thaàn hoïc khoâng coøn laø chính ñoái töôïng (Thieân Chuùa) song laø cöùu caùnh, phöông tieän vaø moâi tröôøng (medium), töùc laø chính Giaùo hoäi vôùi nhöõng bí tích vaø nghi leã (thöùc). Roài gaàn ñaây, troïng taâm cuûa thaàn hoïc laïi trôû veà vôùi ñöùc Kitoâ, hay Kitoâ tính. Noùi caùch chung, söï bieán ñoåi cuûa thaàn hoïc nhö moät moân hoïc veà Thieân Chuùa sang thaàn hoïc nhö laø moân hoïc veà Giaùo hoäi (duy Giaùo Hoäi, Ecclesio-centrism), roài veà Kitoâ (duy Kitoâ, Christo-centrism), tôùi Lòch söû Cöùu ñoä, vaø roài phaùt roäng ra thaønh Thieân hoïc töùc Duy Thaàn (Theo-centrism) theo Paul Knitter, qua caùc giai ñoaïn sau: (1) Chæ coù qua chính Giaùo hoäi, con ngöôøi môùi ñöôïc cöùu roãi (Ecclesio-centrism), vaø qua ñoù Thieân Chuùa ñeán vôùi con ngöôøi, (2) chæ qua chính ñöùc Kitoâ maø thieân nhaân töông döõ (Constitutive Christo-centrism), maø con ngöôøi ñöôïc cöùu ñoä, (3) chæ nhôø vaøo Kitoâ tính (Normative Christo-centrism) maø con ngöôøi môùi thaønh thaùnh, vaø (4) chæ nhôø vaøo Thaàn tính (Theo-centrism) maø thaàn hoïc môùi mang ñaày ñuû yù nghóa cuûa noù. Vì phaïm vi giôùi thieäu cuûa baøi vieát, chuùng toâi xin ñöôïc löôùt qua nhöõng ñieåm chính yeáu maø thoâi:

(1) Thaàn Hoïc vaø Giaùo Hoäi Hoïc

Thöù nhaát, neàn thaàn hoïc naøy coi Giaùo hoäi (Ecclesia) nhö laø nhieäm tích, laø thaân theå cuûa ñöùc Kitoâ, neân leõ taát nhieân, Giaùo hoäi phaûi laø trung taâm, troïng ñieåm vaø laø ñoái töôïng chính cuûa thaàn hoïc. Thöù tôùi, neàn thaàn hoïc naøy cuõng coi Giaùo hoäi nhö laø coäng theå cuûa moïi ngöôøi tin vaøo ñöùc Kitoâ, maø chæ qua coäng theå nhö vaäy, chuùng ta môùi coù theå tham döï vaøo nhieäm tích ñöôïc. Tieáp tôùi, moät coäng theå nhö vaäy ñöôïc chính ñöùc Kitoâ thieát laäp, coù quyeàn ban phaùt bí tích (ngöôi tha cho ai, ngöôøi ñoù ñöôïc tha; ngöôi caàm buoäc ai, ngöôøi ñoù bò caàm buoäc), neân luoân coù söï hieän dieän cuûa Ngaøi. Vì nhöõng tín lyù naøy, maø neàn thaàn hoïc naøy quûa quyeát: “khoâng coù cöùu ñoä ngoaøi Giaùo hoäi” (extra Ecclesiam, nulla salus).

Cho tôùi coâng ñoàng Tridentino (1534-1549), moät loái nhìn treân cuõng khoâng coù thay ñoåi bao nhieâu, tuy coâng ñoàng hieåu nghóa “giaùo hoäi” vaø “röûa toäi” moät caùch roäng raõi hôn. Nhöõng ngöôøi öôùc muoán theo ñaïo (baptism of desire), hay röûa toäi baèng Thaùnh Linh (töû ñaïo) ñöôïc chaáp nhaän nhö laø moät thaønh phaàn cuûa Giaùo hoäi. Loái nhìn naøy môû roäng cho moät loái hieåu môùi veà thaàn hoïc: ñoái töôïng vaø cöùu caùnh cuûa thaàn hoïc chính laø ñöùc Kitoâ. Vaø lòch söû cöùu chuoäc cuõng nhö hoàng aân Thieân Chuùa do vaø qua chính ñöùc Kitoâ. Chính vì vaäy, ôn cöùu ñoä cuûa Chuùa ban phaùt cho taát caû nhöõng ai tin, hay laøm theo Thaùnh yù cuûa Ngaøi, ngay caû khi hoï khoâng phaûi laø thaønh phaàn cuûa Giaùo hoäi. Vôùi moät loái nhìn nhö vaäy, trung taâm cuûa thaàn hoïc khoâng coøn laø Giaùo hoäi, maø laø ñöùc Kitoâ.

(2) Thaàn Hoïc vaø Kitoâ HoÏc

Neáu ñoái töôïng, chuû theå vaø chuû ñeà cuûa thaàn hoïc laø chính ñöùc Kitoâ, chuùng ta coù theå noùi, thaàn hoïc Kitoâ giaùo chính laø Kitoâ hoïc. Ngöôøi chuû tröông loái nhìn naøy chính laø Karl Rahner. Rahner lyù luaän nhö sau: (1 ) Thöù nhaát, ñoù laø söï cöùu chuoäc cuûa Thieân Chuùa daønh cho taát caû nhaân loaïi, chöù khoâng chæ cho ngöôøi Do Thaùi hay cho nhöõng giaùo höõu maø thoâi, vaø (2) thöù tôùi, con ngöôøi mang baûn tính xaõ hoäi. Töø hai nguyeân lyù treân, Rahner ñi tôùi moät keát luaän nhö sau: Neáu thaùnh yù Chuùa muoán ban hoàng aân cho taát caû nhaân loaïi, thì hoàng aân cuûa Ngaøi phaûi mang tính chaát xaõ hoäi (töùc maëc laáy moät thaân theå coù tính chaát lòch söû vaø xaõ hoäi). Noùi caùch khaùc, chæ qua moät “thaân theå lòch söû vaø xaõ hoäi” nhö vaäy, hoàng aân cuûa Chuùa môùi tôùi taát caû moïi ngöôøi. Maø thaân theå coù tích caùch xaõ hoäi vaø lòch söû naøy khoâng phaûi chi hôn laø chính caùc toân giaùo. Nhö vaäy, ñöùc Kitoâ, moät hoàng aân tuyeät vôøi Chuùa ban, luoân hieän dieän trong caùc toân giaùo. Moät neàn thaàn hoïc nhö treân taäp trung vaøo chính ñöùc Kitoâ. Vaø leõ taát nhieân ñöa tôùi moät keát luaän khaù taùo baïo: (1) caùc tín höõu trong caùc toân giaùo khaùc, vì ñeàu coù hoàng aân cuûa Chuùa neân ñeàu laø nhöõng Kitoâ höõu naëc danh (anonymous Christians), (2) söï hieän dieän cuûa Chuùa qua hoàng aân cuûa Ngaøi vöôït khoûi giôùi haïn cuûa Giaùo hoäi Kitoâ giaùo, vaø (3) hoàng aân cuûa Chuùa khoâng heä thuoäc Giaùo hoäi, song naèm ngay trong ñöùc Kitoâ. Ñöùc Kitoâ, qua con ngöôøi Gieâsu (cuûa thò traán) Nazareth, môùi chính laø nguyeân nhaân vaø caên baûn caáu thaønh söï cöùu chuoäc nhaân loaïi. Hoàng aân cuûa Chuùa hieån hieän qua Giaùo hoäi, khoâng phaûi vì chính Giaùo hoäi, song vì söï hieän dieän cuûa ñöùc Kitoâ trong Giaùo hoäi. Tuy hoàng aân cuûa Chuùa hieän dieän nôi caùc toân giaùo khaùc, song chöa mang tính chaát toaøn dieän nhö thaáy trong Giaùo hoäi, vaø nhö vaäy caùc toân giaùo khaùc vaãn chæ coù tính chaát daãn ñöôøng tôùi ñöùc Kitoâ (praeparatio evangelica) maø thoâi.

(3) Thaàn Hoïc vaø Kitoâ Tính hay Kitoâ Quy Phaïm Tính

Thaàn hoïc laáy chính ñöùc Kitoâ laø ñoái töôïng cuõng nhö cuøng ñích cuûa Rahner tuy ñaõ vöôït khoûi tính chaát kheùp kín cuûa moät neàn thaàn hoïc xaây treân Giaùo hoäi (theo truyeàn thoáng töø neàn thaàn hoïc cuûa AÂu-Cô-Tinh, Toâ-Ma vaø nhaát laø töø coâng ñoàng Fiorentino naêm 1442), song vaãn khoâng theå thoûa maõn vaø giaûi quyeát ñöôïc nhöõng khoù khaên nhö: (1) Neáu, moät beân, hoàng aân cuûa Chuùa cho taát caû moïi ngöôøi thieän chí (vaø do ñoù hieän dieän trong moïi toân giaùo), vaø moät beân khaùc, neáu chæ qua Giaùo hoäi, hoàng aân Chuùa môùi toaøn veïn, thì phaûi coù hai loaïi hoàng aân khaùc nhau. Laøm sao hoàng aân cuûa Chuùa coù theå phaân laøm hai loaïi, neáu hoàng aân cuûa Ngaøi ñoàng nhaát nôi moät ñaáng Kitoâ? (2) Thöù tôùi, neáu ñöùc Kitoâ chæ ñöôïc ñoàng nhaát vôùi moät ngöôøi Do Thaùi coù teân Gieâsu, vaäy thì trong caùc toân giaùo khaùc chaéc haún khoâng theå coù Kitoâ, vaø nhö vaäy laøm sao coù hoàng aân Thieân Chuùa?

Nhöõng nhaø thaàn hoïc nhö Hans Kueng, H. R. Schlette, Walter Buehlmann... tieán xa (vaø cöïc ñoan) hôn khi hoï coi Kitoâ tính nhö laø troïng ñieåm cuûa thaàn hoïc. Ñoái vôùi Kueng, taát caû moïi ngöôøi (caû cuûa caùc toân giaùo khaùc) ñeàu laø Kitoâ höõu, bôûi leõ Kitoâ tính hieän dieän trong taát caû moïi ngöôøi thieän chí. Ñoái vôùi Schlette, Kitoâ tính noùi leân moät caùi ñaïo ñaëc bieät khaùc vôùi nhöõng ñaïo thoâng thöôøng thaáy nôi caùc toân giaùo khaùc. Ñoái vôùi nhieàu nhaø thaàn hoïc khaùc, chuùng ta coù theå phaùt hieän Kitoâ tính (cuõng nhö söï cöùu ñoä phoå quaùt cuûa Chuùa) trong caùc toân giaùo khaùc. Noùi toùm laïi, chính Kitoâ tính môùi ñem laïi ôn cöùu ñoä cho nhaân loaïi.

(4) Thaàn Hoïc vaø Thaàn Tính

Moät neàn thaàn hoïc nhö vaäy tuy coù leõ côûi môû vaø deã ñöôïc caùc toân giaùo khaùc chaáp nhaän, song caùi nguy hieåm, ñoù laø noù quùa moâng lung. Khi maø con ngöôøi khoâng caàn Giaùo hoäi (Kueng), khi maø con ngöôøi khoâng caàn nghi thöùc, vaø nhaát laø khi maø con ngöôøi khoâng coøn nhöõng tín lyù (tín ñieàu)... thì moät neàn thaàn hoïc töï noù ñaõ ñi vaøo hoá töï dieät. Loái nhìn cuûa Kueng seõ hoaëc ñöa thaàn hoïc tôùi moät neàn nhaân hoïc ñôn thuaàn, hoaëc moät khoa hoïc toân giaùo thuaàn tuùy. Moät ñieåm khaùc, ñoù laø ñònh nghóa cuûa Kitoâ tính. Neáu Kitoâ tính ñöôïc hieåu nhö Phaät tính, hay neáu tình yeâu Thieân Chuùa ñoàng nghóa vôùi Quan aâm nhö Kueng vaø Julia Ching (Taàn Gia Duï) töøøng ñeà nghò, thì Kueng ñaõ haï Thieân Chuùa xuoáng haøng thaùnh nhaân. Moät neàn thaàn hoïc ñích thöïc khoâng phaûi chæ laø moät neàn ñaïo ñöùc hoïc töùc nhaém tôùi thaùnh tính maø thoâi. Caùi sai laàm cuûa Kueng vaø nhöõng ngöôøi theo oâng, ñoù laø hoï coá yù queân ñi söï kieän, moät neàn thaàn hoïc ñích thöïc vöôït khoûi baát cöù moät neàn ñaïo ñöùc thoâng thöôøng naøo, bôûi leõ noù nhaém ñeán moät söï hieäp thoâng vôùi Thieân Chuùa (nhö nhaø ñaïi sö thaàn bí Eckhart, hay thaùnh nöõ Teresa thaønh Avilla töøng minh chöùng). Noùi caùch khaùc, Kitoâ tính khoâng chæ noùi leân nhöõng baûn chaát cuûa ñöùc Gieâsu töùc nhaân tính vaø thaùnh tính (baùc aùi, phuïc vuï, chaân thaät, hoaøn thieän, vaân vaân), hay söù meänh cuûa ñöùc Kitoâ töùc thaùnh tính (giaûi thoaùt con ngöôøi), maø coøn noùi leân thieân tính hay thaàn tính (hieäp thoâng vôùi Thieân Chuùa, vónh haèng, vaân vaân).

Chính vì khoâng caàn qua Giaùo hoäi, maø cuõng khoâng nhaát thieát phaûi theo con ngöôøi lòch söû Gieâsu, con ngöôøi vaãn coù theå hieäp thoâng vôùi Thieân Chuùa (Thöôïng Ñeá), neân moät soá thaàn hoïc gia theo moät con ñöôøng “thaúng” khoâng qua Giaùo hoäi, hay ngay caû ñöùc Kitoâ. Hoï nhaän ñònh, thaàn hoïc phaûi ñi thaúng tôùi Thöôïng Ñeá. Ñöùc Kitoâ vaø Kitoâ tính chæ laø nhöõng bieåu hieän cuûa Thieân Chuùa. Ñöùc Gieâsu (trong lòch söû) khoâng phaûi laø ñaáng cöùu roãi cuoái cuøng (the final Messiah). Ñöùc Gieâsu chæ laø moät Kitoâ, song Kitoâ khoâng hoaøn toaøn ñoàng nhaát trong con ngöôøi Gieâsu lòch söû. Hoaëc coøn coù moät soá thaàn hoïc gia nhaän ñònh thaàn hoïc khoâng hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi Thaàn hoïc hay Kitoâ hoïc, ñöøng noùi ñeán Giaùo hoäi hoïc. Thaàn hoïc laø moät moân hoïc veà chính söï cöùu ñoä, phöông theá cöùu ñoä. Ñaïi bieåu cho loái nhìn naøy laø Giaùo sö Aloysius Pieris cuûa Tích Lan. Paul Knitter toùm taét loái nhìn cuûa Pieris: “Ñoái vôùi Pieris, neàn caên baûn vaø moâ thöùc laøm vieäc (framework) cho söù meänh (truyeàn baù) Kitoâ vaø gaëp gôõ toân giaùo khoâng neân laø moät neàn Kitoâ hoïc... hay thaàn hoïc... Hay hôn, con ñöôøng Kitoâ ñeán vôùi nhöõng nieàm tin khaùc neân ñaët treân cöùu ñoä hoïc (soteriology), trong “maàu nhieäm baát nhaït cuûa söï cöùu roãi,” maø ñoái vôùi Pieris, chính laø thieân leänh (divine urge) vaø laø ñoäng löïc giaûi thoaùt vaø tieáp sinh “moät neàn taân nhaân tính.”

Moät neàn thaàn hoïc xaây treân Thieân tính, maø Thieân tính ñöôïc hieåu moät caùch roäng raõi, seõ deã daøng sa vaøo caùi nguy hieåm cuûa phieám thaàn töøng thaáy trong neàn trieát hoïc cuûa Thales vaø Spinoza. Hieåm hoïa hôn, ñoù chính laø moät keát luaän ruùt ra töø moät ñònh nghóa veà Thieân - coi Thieân chæ laø moät theá giôùi töï nhieân, hay chæ bieåu taû moät yù nieäm cao vôøi, hay chæ laø nhöõng ñoäng löïc maø chuùng ta khoâng hieåu... - seõ daãn ñeán söï phuû nhaän baát cöù neàn thaàn hoïc naøo, bôûi vì coøn coù thaàn thaùnh naøo nöõa ñaâu maø noùi!

2. Ñi tìm moät loái nhìn khaùc veà Thaàn hoïc

Qua nhöõng nhaän thöùc treân veà truyeàn thoáng thaàn hoïc, cuõng nhö nhöõng khoù khaên cuûa nhöõng chieàu höôùng thaàn hoïc treân, chuùng toâi thieát nghó, ñaõ ñeán luùc chuùng ta phaûi suy tö moät caùch caùch maïng, ñieàu maø Kopernic (Copernicus) töøng phaùt ñoäng trong laõnh vöïc khoa hoïc, Rousseau trong laõnh vöïc chính trò, Kant trong laõnh vöïc trieát hoïc vaø nhaän thöùc vaø Marx trong khoa hoïc xaõ hoäi. Ñoù laø thay vì hieåu thaàn hoïc theo truyeàn thoáng Hy Laïp, Hy Baù Lai vaø La Maõ, laáy Thaàn (Giaùo Hoäi, ñöùc Kitoâ, hay Thieân Chuùa) laøm trung taâm, chuû theå, ñoái töôïng, cuõng nhö muïc ñích vaø caùch theá (töùc coi Thaàn nhö toaøn theå), chuùng toâi ñeà nghò, ta coù theå theo truyeàn thoáng cuûa AÙ chaâu, vaø nhaát laø cuûa Vieät Nam chaáp nhaän con ngöôøi nhö laø chuû ñích vaø ñoái töôïng cuûa thaàn hoïc. Ñeå ñoäc giaû khoûi ngoä nhaän, chuùng toâi xin nhaán maïnh nôi ñaây, ñoù laø vieäc coi con ngöôøi nhö laø ñoái töôïng vaø chuû ñích töùc troïng ñieåm cuûa thaàn hoïc khoâng mang nghóa laáy con ngöôøi laøm cuøng ñích hay laøm trung taâm nhö thaáy trong caùc neàn trieát hoïc vaø thaàn hoïc cuûa Ludwig Feuerbach (1804-1872), David Strauss (1808-1874), Bruno Bauer, cuõng nhö sau naøy cuûa Nietzsche vaø cuûa tröôøng phaùi Thaàn Hoïc Traàn Theá (secularism) vaø tröôøng phaùi Thaàn Töû Thaàn Hoïc (The Theology of the Death of God). Coi con ngöôøi laø chuû ñích cuõng khoâng coù nghóa gaït boû Thöôïng Ñeá nhö thaáy trong caùc neàn tö töôûng voâ thaàn. Maø noùi veà con ngöôøi khoâng ñoàng nghóa vôùi “khoâng baøn” veà Thöôïng Ñeá (hay gaït Thöôïng Ñeá qua moät beân) nhö caùc trieát thuyeát baát khaû tri (agnosticism) chuû tröông. Noùi moät caùch minh baïch hôn, chuùng toâi chuû tröông laáy con ngöôøi laø ñoái töôïng (object), song nhìn nhaän Thöôïng Ñeá nhö laø Baûn theå (substance) cuûa Thaàn hoïc; coi con ngöôøi laø chuû ñích (the end), song chaáp nhaän Thöôïng Ñeá nhö laø cuøng ñích (the ultimate End, Endzweck, causa causarum) cuûa taát caû moïi muïc ñích trong neàn thaàn hoïc AÙ chaâu, vaø ñaëc bieät cuûa thaàn hoïc Vieät. Thaàn hoïc Vieät nhaän ñöùc Kitoâ nhö laø Thieân Chuùa, laø ñaáng Moâi giôùi, laø chính caùi Ñaïo (via, con ñöôøng), laø hieän thaân cuûa söï thaät (veritas), laø nguoàn soáng (vita), song laïi coi con ngöôøi môùi chính laø moät chuû theå ñöông ñi tìm söï thaät, söï soáng, töùc ñöông ñi tìm kieám ñöùc Kitoâ. Moät loái suy tö thaàn hoïc nhö vaäy thöïc ra phaùt xuaát töø trong loøng AÙ chaâu, vaø laø ñaëc tính cuûa AÙ chaâu nhö chuùng toâi seõ trình baøy trong caùc chöông sau. Chính vì vaäy, chuùng toâi hieåu:

Thaàn hoïc phaûi laø moät moân hoïc (kieán thöùc) veà söï kieän (1) laøm sao con ngöôøi nhaän ra Thöôïng Ñeá vaø theá giôùi thaàn linh, (2) laøm sao con ngöôøi theå hieän ñöôïc thieân yù qua chính nhöõng haønh vi ñaïo ñöùc, vaø nhaát laø (3) con ngöôøi laøm theá naøo coù theå hieäp thoâng ñöôïc vôùi Thaàn, vôùi vaïn vaät thaønh moât con ngöôøi hoaøn thieän (töùc thaønh Thaùnh, thaønh Phaät), ñoù laø bieán thaønh Kitoâ höõu, töùc nhöõng ngöôøi mang Kitoâ tính.

Trong phaïm vi baøi daãn nhaäp naøy, chuùng toâi xin ñöôïc pheùp suy tö theo ba ñieåm: (1) thaàn hoïc khoâng phaûi laø moân hoïc veà Thaàn song ñeå tôùi Thaàn qua con ñöôøng “thaønh thaùnh,” (2) thaàn hoïc theo loái nhìn ñoâng phöông, vaø (3) thaàn hoïc theo loái nhìn Vieät.

2.1. Thaàn vaø Thaùnh

Thöù nhaát, thaàn hoïc khoâng coù coá ñònh, vaø khoâng phaûi laø moät tín ñieàu do Thieân Chuùa maëc khaûi, nhöng chæ laø moät boä moân khoa hoïc tìm hieåu Thieân Chuùa, söï hieän höõu cuûa Ngaøi, lyù do Ngaøi saùng taïo vaø cöùu chuoäc con ngöôøi, phöông theá Ngaøi hieån hieän vaø cöùu chuoäc con ngöôøi, ñöôøng loái maø con ngöôøi phaûi ñi ñeå ñöôïc cöùu ñoä, vaø tìm hieåu nhöõng gì Ngaøi phaùn (Lôøi Chuùa), Ngaøi bieåu hieän qua caùc ngoân söù vaø nhaát laø qua Ñöùc Gieâsu (maëc khaûi), Ngaøi töï hieån hieän trong theá giôùi Töï nhieân vôùi luaät Thieân nhieân... Nôi ñaây, chuùng toâi yù thöùc ñöôïc caâu noùi thaàn hoïc khoâng ñoàng nghóa vôùi tín ñieàu coù theå deã gaây ra ngoä nhaän, bôûi leõ tín ñieàu laø nhöõng nguyeân lyù cuûa thaàn hoïc. Thöïc ra, phaûi noùi laø, thaàn hoïc coù boån phaän laøm saùng toû tín ñieàu, giuùp chuùng ta deã nhaän ra, hieåu bieát vaø chaáp nhaän tín ñieàu. Noùi caùch khaùc, thaàn hoïc cuõng mang moät traùch nhieäm giuùp chuùng ta hieåu, tin vaø giöõ tín ñieàu. Chính vì vaäy, boä moân khoa hoïc naøy phaùt trieån trong moät quaù trình daøi caû hai ngaøn naêm, töø thaùnh Phaoloâ cho tôùi nay, vaø bieán ñoåi theo thôøi ñaïi vaø theo taâm thöùc cuûa coäng ñoàng daân Chuùa. Thöù tôùi, thaàn hoïc nghieân cöùu veà nhieàu ñoái töôïng khaùc nhau, veà nhieàu phöông theá khaùc bieät maø Thieân Chuùa duøng ñeå bieåu hieän, ñeå cöùu chuoäc, cuõng nhö ñeå hieäp thoâng vôùi con ngöôøi. Sau nöõa, thaàn hoïc phaùt trieån con ngöôøi, giuùp con ngöôøi coù theå tôùi Thaàn, gaàn vôùi Thaàn qua con ñöôøng cuûa thaùnh nhaân.

Loái caùch maïng thöù nhaát maø chuùng toâi ñaõ nhaéc thoaùng qua ñoù moät neàn thaàn-nhaân hoïc, maø theo ñuùng nghóa phaûi noùi laø moät neàn nhaân-thaàn hoïc thuaàn nhaát, theo ñoù con ngöôøi taùc taïo ra theá giôùi thaàn linh (Feuerbach), hoaëc ñeå bieåu taû chính con ngöôøi, hoaëc ñeå an uûi chính mình (Marx), hoaëc ñeå meâ hoaëc, hay hoaëc ñeå ñaït tôùi muïc ñích vuï lôïi (Friedrich Engels). Theo moät neàn “nhaân-thaàn hoïc” (anthropo-theo-logy, hay anthropo-sophy) nhö vaäy, con ngöôøi khoâng nhöõng laø chuû theå, laø cuøng ñích, maø cuõng laø ñoái töôïng vaø laø phöông tieän cuûa “thaàn hoïc.” Theá neân, theo loái nhìn nhaân-thaàn hoïc, thì thaàn hoïc laø moân nghieân cöùu veà söï vieäc con ngöôøi “taïo” ra theá giôùi thaàn linh, veà söï töï bieåu taû mình qua nhöõng tích truyeän thaàn thoaïi, veà nguyeân do taïi sao con ngöôøi töï phong mình laøm thaàn linh, veà söï töông quan giöõa yù heä vaø cuoäc soáng thöïc haønh, vaân vaân. Loái nhìn naøy ñöôïc caùc nhaø thaàn hoïc gia ñoà ñeä cuûa Hegel chuû tröông khi hoï nhaân hoùa Kitoâ thaønh moät ngöôøi daân bình thöôøng, khi hoï phaù ñoå caùc bí tích, vaø khi hoï phuû nhaän giaùo hoäi, khi hoï giaûi thích toân giaùo theo caùi nhìn cuûa taâm lyù hoïc (Feuerbach), vaø nhaát laø khi hoï hieåu thaàn hoïc chæ laø moät moân khoa hoïc nhaân vaên tìm hieåu con ngöôøi qua hieän töôïng goïi laø toân giaùo (Arnold Ruge).

Loái nhìn naøy khoâng nhöõng khoâng giaûi quyeát ñöôïc nhöõng khoù khaên cuûa neàn thaàn hoïc truyeàn thoáng, maø coøn ñi vaøo ngoõ cuït cuûa thuyeát voâ thaàn, trong ñoù khoâng coøn thaàn thaùnh maø chæ coøn coù con ngöôøi. Nhöng neáu khoâng coøn thaàn thaùnh, thì cuõng chaúng coù theá giôùi vónh cöûu, maø chaéc haún laø khoâng coù haïnh phuùc tröôøng cöûu bao giôø. Theá giôùi con ngöôøi trôû thaønh phi lyù, hoang ñöôøng, vaø voâ nghóa nhö thaáy trong trieát hoïc hieän sinh cuûa Jean-Paul Sartre vaø Albert Camus. Vaø neáu coù thaàn hay thaùnh, thì hoï cuõng chæ laø saûn phaåm cuûa chính con ngöôøi, töï taïo ra ñeå meâ hoaëc chính mình, ñeå an uûi mình tröôùc söï baát löïc cuûa con ngöôøi. Vaø leõ taát nhieân, moät neàn thaàn hoïc nhö vaäy, theo keát luaän cuûa Marx vaø ñoà ñeä, chæ coøn laø moät neàn yù (thöùc) heä laøm coâng cuï cho giôùi thoáng trò.

Nhö chuùng ta thaáy, thaàn hoïc theo moät loái “caùch maïng” nhö vaäy laø moät söï töï huûy dieät chính mình. Thaàn hoïc khoâng ñöa ta ñeán moät neàn nhaân hoïc töùc nhaân baûn chaân thöïc, song tôùi moät neàn giaû nhaân baûn (pseudo-humanism), hay phi nhaân baûn (anti-humanism), vaø do ñoù daãn tôùi moät chuû thuyeát hö voâ (nihilism) nhö neàn thaàn hoïc xaây treân thuyeát hö voâ cuûa Nietzsche. Chuùng toâi nhaän ñònh, loái nhìn nhaân-thaàn hoïc treân phaù huûy chính yeáu tính cuûa thaàn hoïc, vaø do ñoù khoâng theå ñöôïc chaáp nhaän.

2.2. Loái nhìn Ñoâng phöông

Vì troïng taâm cuûa baøi vieát naøy nhaém vaøo moät neàn thaàn hoïc Vieät, neân trong ñoaïn naøy, chuùng toâi chæ baøn moät caùch raát ñaïi cöông veà neàn thaàn hoïc ñoâng phöông.

Neáu theo nhö nhöõng ñònh nghóa maø chuùng toâi baøn ôû treân thì moät neàn thaàn hoïc ñoâng phöông hình nhö chöa bao giôø xuaát hieän, ñöøng noùi coù heä thoáng khoa hoïc (systematic theology). Ñoâng phöông coù nhöõng tu vieän, song khoâng coù vieän thaàn hoïc. Ngay caû nhöõng töø ngöõ nhö thaàn hoïc, toân giaùo, khoa hoïc vaø trieát hoïc... chæ laø nhöõng töø xa laï môùi ñöôïc du nhaäp vaøo Nhaät, Trung Hoa, Vieät Nam vaø Ñaïi Haøn vaøo cuoái theá kyû 19 hay ñaàu theá kyû 20 maø thoâi.

Theá neân, chuùng ta coù theå caû quyeát laø, chuùng ta coù nhöõng yù nieäm, caûm nghieäm vaø tri thöùc veà thaàn, veà thaùnh, veà caùch theá thaønh thaùnh, veà loái ñoái xöû vôùi thaàn vôùi thaùnh, vaø ngay caû veà phöông caùch hieäp thoâng vôùi thaàn vôùi thaùnh. Trong moät maïch vaên nhö vaäy, chuùng ta chaéc haún phaûi coù moät neàn thaàn hoïc. Ñieåm maø chuùng ta coù theå xaùc quyeát, ñoù laø thaàn hoïc ñoâng phöông khoâng haún ñoàng nghóa, vaø cuøng moät noäi dung hay hình thöùc vôùi neàn thaàn hoïc Taây phöông. Theá neân coâng vieäc caáp baùch maø chuùng ta phaûi laøm, ñoù laø laøm theá naøo coù theå heä thoáng hoaù moät neàn thaàn hoïc ñoâng phöông, vaø trong tröôøng hôïp cuûa chuùng ta, moät neàn thaàn hoïc Vieät Nam. Vaäy thì neàn thaàn hoïc ñoâng phöông coù nhöõng ñaëc tính gì?

Nhö chuùng toâi ñaõ taïm baøn trong caùc luaän vaên khaùc, thaàn hoïc ñoâng phöông laáy con ngöôøi laøm ñoái töôïng, vaø laøm trung taâm cuûa suy tö vaø ñaïo ñöùc. Caâu noùi baát huû cuûa ñöùc Khoåâng Töû “Chöa bieát gì veà ngöôøi, noùi chi veà Trôøi” hay “Quûy Thaàn kính nhi” song laïi “vieãn chi” noùi leân loái nhìn ñoâng phöông veà Thaàn hoïc. Chính con ngöôøi môùi laø ñoái töôïng cuûa caùi “Ñaïi hoïc chi ñaïo.”

Thöù tôùi, thaàn hoïc ñoâng phöông laø moät thaàn hoïc xaõ hoäi vaø ñaïo ñöùc. Tröø hai neàn trieát hoïc vaø thaàn hoïc cuûa Ñaïo giaùo vaø AÁn giaùo coù theâm veà phaàn sieâu hình, haàu heát moïi neàn thaàn hoïc ñeàu chuù troïng ñeán cuoäc soáng xaõ hoäi vaø thöïc haønh. Tu thaân muïc ñích khoâng phaûi thaønh Thaàn song thaønh Thaùnh. Maø thaønh Thaùnh ñöôïc laø nhôø vaøo coâng ñöùc “teà gia, trò quoác, bình thieân haï.” Töông töï “tu tieân” khoâng nhaém tôùi hieäp thoâng vôùi Thöôïng Ñeá, song ñeå “tröôøng sinh, baát töû.” Ngay trong Phaät giaùo, quan nieäm tu thaân cuõng mang moät tính chaát thöïc tieãn nhö thoaùt khoûi voøng luaân hoài, ñeå chính quan (Tam luaän toân), ñeå ñaït khoâng quan (Thieân thai toân), ñeå ñaït caùi “lyù” (Hoa nghieâm toân), vaân vaân. Trong Thieàn toân, muïc ñích cuûa tu thaân laø töï giaùc.

Tieáp theo, thaàn hoïc ñoâng phöông khoâng chuû tröông giaùo ñieàu, vaø luoân uyeån chuyeån. Phaät giaùo khi du nhaäp vaøo Trung Hoa ñaõ phaùt trieån thaønh raát nhieàu giaùo phaùi khaùc nhau, nhieàu khi ñoái nghòch nhau, laïi coù giaùo phaùi hoaøn toaøn ñoäc laäp nhö Thieân thai toân do Trí Giaûi ñaïi sö saùng laäp. Töông töï, khi Phaät giaùo du nhaäp vaøo Vieät Nam cuõng phaùt trieån thaønh nhieàu giaùo phaùi, maø coù nhöõng giaùo phaùi nhö thieàn Truùc Laâm ñôøi nhaø Traàn hoaøn toaøn do ngöôøi Vieät phaùt trieån. Phaät giaùo Hoøa Haûo khoâng chæ noùi leân moät loái nhìn Vieät veà Phaät giaùo, maø coøn noùi leân tính chaát phi giaùo ñieàu töùc uyeån chuyeån cuûa neàn thaàn hoïc ñoâng phöông. Ngay caû Nho giaùo, tuy ñaày quyeàn uy, song khoâng heà coù moät boä giaùo lyù. Caùc nho gia khoâng heà bò raøng buoäc bôûi baát cöù giaùo ñieàu. Ñaây laø lyù do chính yeáu giaûi thích söï khaùc bieät trong vieäc giaûi thích kinh saùch nôi caùc nho gia. Chuù giaûi Töù Thö cuûa Vöông Döông Minh khoâng haún ñoàng nhaát vôùi kieåu giaûi thích cuûa Chu Hi, vaø leõ dó nhieân caøng khaùc bieät vôùi loái dieãn ñaït cuûa caùc taân nho gia ôû vaøo thôøi ñaïi cuûa chuùng ta.

Ngoaøi ra, thaàn hoïc ñoâng phöông hoaøn toaøn khoâng chuù troïng tôùi nhöõng phaàn nhö giaùo hoäi hoïc, bí tích hoïc, phuïng vuï hoïc, giaùo luaät, vaân vaân. Giaùo luaät khoâng phaûi khoâng coù (moãi tu vieän coù luaät leä rieâng, moãi giaùo phaùi coù nhöõng boä luaät cho mình), song luaät trong thaàn hoïc ñoâng phöông khoâng mang tính caùch boù buoäc moät caùch tuyeät ñoái, ñoâi khi laïi raát “phoùng khoaùng” nhö trong tröôøng hôïp cuûa Ñaïo giaùo, vaø Thieàn toâng. Bôûi leõ raát ñôn giaûn, ñoù laø luaät trong tö töôûng ñoâng phöông laø moät kyû luaät, trong khi luaät trong Thaàn hoïc Taây phöông laø quy luaät. Kyû luaät laø moät leà luaät do chính mình laäp ra, vaø nhaém ñeán tu thaân, trong khi quy luaät do ngoaïi löïc (Thieân Chuùa, Thieân nhieân, Giaùo hoäi, Xaõ hoäi, ngoaïi nhaân...) quy ñònh vaø baét buoäc con ngöôøi phaûi theo. Do ñoù, quy luaät nhaém ñeán phuïc vuï ngoaïi löïc (Thaàn thaùnh, ma quûy, chính phuû, xaõ hoäi, bang phaùi, hay cheá ñoä...) hôn laø chính con ngöôøi töï thaân.

Theá neân, neáu thaàn hoïc Taây phöông, moät phaàn taäp trung vaøo huyeàn nhieäm cuûa Chuùa maïc khaûi, saùng taïo, vaø cöùu chuoäc con ngöôøi, vaø moät phaàn khaùc vaøo phöông theá con ngöôøi ñi tôùi Chuùa nhö hoái caûi, tin, chaáp nhaän, vaø kính thôø Chuùa, thì thaàn hoïc ñoâng phöông phaùt trieån töø moät höôùng hoaøn toaøn khaùc bieät, taäp trung vaøo con ngöôøi, vaøo caùch theá tu thaân, - theá neân, moãi moät giaùo phaùi laïi coù nhöõng phöông theá tu thaân khaùc nhau - vaøo con ñöôøng hoaøn thieän, vaøo söï cöùu ñoä töø chính con ngöôøi, vaø do ñoù vaøo söï kieän con ngöôøi laøm sao vöôn leân ñeå hieäp thoâng vôùi Thieân Chuùa.

Nhaän ñònh nhö theá, chuùng ta thaáy hai neàn thaàn hoïc tuy khaùc bieät, vaø ñoâi khi töông phaûn (contrast), song khoâng phaûi ñoái nghòch (contradiction). Chính vì theá maø chuùng toâi ñaõ coá yù nhaán maïnh ñeán söï khaùc bieät giöõa hai neàn thaàn hoïc qua caùc khaùi nieäm nhö ñoái töôïng vaø chuû theå, muïc ñích vaø cuøng ñích, kyû luaät vaø quy luaät, tu thaân vaø tu luyeän, nhaân-thaàn hoïc vaø thaàn-nhaân hoïc, vaø ngay caû söï taùch bieät veà caùc khaùi nieäm vaø yù nieäm nhö bí tích / nhieäm tích, nghi thöùc / leã, ma quyû / hoàn phaùch... Tuy nhieân, chuùng toâi cuõng nhaän ra phaàn töông hoäi giöõa hai neàn thaàn hoïc: thaàn hoïc caùch chung (ñoâng phöông hay taây phöông) khoâng gaït boû vai troø cuûa Thöôïng Ñeá, cuõng khoâng töø choái thieân tính. Theá neân, chuùng ta coù theå noùi, tuy vaán ñeà chính cuûa thaàn hoïc ñoâng phöông laø tu thaân, song tu thaân khoâng chæ ñeå “teà gia,” hay “trò quoác,” hay “bình thieân haï” maø thoâi. Tu thaân coøn nhaém ñeán “caùch vaät chí tri,” tôùi “vaïn vaät hoà yeân,” tôùi “theá giôùi ñaïi ñoàng,”tôùi “minh minh ñöùc.” Noùi caùch khaùc, tu thaân laø moät phöông theá ñeå coù theå ñaït thaùnh, thaønh Phaät, hoaù ñaïo, vaân vaân, töùc theå hieän Kitoâ tính, vaø hieäp thoâng vôùi thieân tính.

3. Loái nhìn Vieät

Ngöôøi Vieät coù leõ hieåu thaàn hoïc khoâng raäp theo nhöõng loái nhìn cuûa thaàn hoïc Taây phöông, nhöng cuõng khoâng haún hoaøn toaøn theo caùi nhaõn quan cuûa ngöôøi Trung Hoa, nhaát laø cuûa nho gia. Hoï nhìn Thaàn, thaùnh vaø theá giôùi Thaàn linh khoâng phaûi xuaát phaùt töï ñaáng Toái Cao (nhö Ngoïc Hoaøng Thöôïng Ñeá). Hoï cuõng khoâng theo moät traät töï ñöôøng thaúng, moät chieàu töø treân xuoáng döôùi (theo loái nhìn maëc khaûi, hoaëc töï Thieân Chuùa hay qua vaø trong thieân nhieân). Song hoï cuõng khoâng ñoàng hoùa con ngöôøi vôùi thaàn linh (nhö trong theá giôùi Hy La) hay thaàn linh vôùi con ngöôøi (nhö thaáy trong huyeàn thoaïi cuûa AÁn Ñoä vaø Trung Hoa kieåu “tieân nöõ haï ñòa phaøm,” hay “thaàn thaùnh bò phaït xuoáng traàn gian” - nhö tröôøng hôïp Toân Ngoä Khoâng trong truyeän (Taây Du Kyù). Noùi caùch khaùc, thaàn hoïc Vieät khoâng theo moâ thöùc thaàn-nhaân hoïc hay nhaân-thaàn hoïc, maëc duø thoaït xem ra, coù veû gaàn gioáng loái nhaân-thaàn hoïc nhö chuùng toâi ñaõ nhaän ñònh trong phaàn daãn nhaäp. Vaäy thì, loái nhìn cuûa ngöôøi Vieät veà thaàn nhö theá naøo? Chính vì loái nhìn naøy coù theå phaûn aûnh nhöõng nguyeân lyù caên baûn cuûa neàn thaàn hoïc Vieät, neân trong phaàn sau, chuùng toâi xin baøn moät caùch ngaén goïn theâm veà nhöõng yeáu tính cuûa loái nhìn Vieät. Töø nhöõng yeáu tính naøy chuùng ta coù theå phaân tích ra nhöõng nguyeân lyù thaàn hoïc Vieät.

3.1. Yeáu Tính vaø Nguyeân Lyù

Nhö chuùng toâi ñaõ töøng thaûo luaän veà baûn theå vaø baûn chaát cuûa Vieät trieát, chuùng toâi hieåu yeáu tính nhö laø tính chaát phoå quaùt vaø taát yeáu cuûa moät söï vaät hay cuûa moät theá sinh, hay cuûa baát cöù taùc ñoäng naøo. Hieåu nhö vaäy, khi noùi tôùi loái nhìn Vieät, chuùng toâi hieåu laø moät loái nhìn ñaëc thuø cuûa ngöôøi Vieät, vaø phoå quaùt nôi ngöôøi Vieät. Yeáu tính Vieät luoân luoân hieän höõu (aån hieän, hay hieån hieän) trong loái nhìn Vieät. Chính yeáu tính naøy xaùc ñònh vaø quyeát ñònh moät loái nhìn coù phaûi laø loái nhìn Vieät hay khoâng. Thieáu yeáu tính Vieät, loái nhìn Vieät seõ khoâng coøn laø Vieät nöõa. Töông töï, khi baøn ñeán loái soáng Vieät, loái caûm nghieäm Vieät, loái bieåu taû Vieät... chuùng toâi muoán noùi ñeán yeáu tính cuûa theá sinh Vieät. Yeáu tính naøy taát yeáu vaø phoå bieán nôi loái (caùch) nhìn, caûm nghieäm, bieåu taû, vaân vaân. Vaäy thì, ñieåm quan troïng laø laøm sao coù theå xaùc ñònh ñöôïc nhöõng yeáu tính Vieät. Chuùng ta coù theå xaùc ñònh nhöõng yeáu tính töø hai khía caïnh: taát yeáu tính vaø phoå quaùt tính. Sau ñaây chuùng ta thöû ñi tìm nhöõng yeáu tính Vieät töø hai ñaëc tính phoå bieán vaø taát yeáu treân qua loái suy tö (nguyeân lyù sieâu hình), loái caûm nghieäm (nguyeân lyù taâm linh), loái soáng (nguyeân lyù töông quan), vaø caùch theá phaùn ñoaùn (ñaïo ñöùc, giaù trò) (nguyeân lyù thöïc haønh).

3.2. Nguyeân Lyù Sieâu Hình - Trieát Lyù Tam Taøi

Neàn trieát lyù tam taøi xuaát hieän ngay töø nhöõng theá kyû ñaàu tieân cuûa Vieät Nam, vaø tieàm taøng trong loái tö duy cuûa ngöôøi Vieät. Ñaây laø moät lyù do taïi sao cha oâng chuùng ta tuy bò giaùo duïc theo heä thoáng phaùp gia cuûa Ñoång Troïng Thö (179-104 BC), song laïi deã daøng nghieâng theo tö töôûng sieâu hình cuûa hoï Ñoång, vaø nhaát laø cuûa hai anh em Trình Haïo (1032-1085) vaø Trình Di (1033-1107). Ñaây cuõng laø moät lyù do giaûi thích taïi sao chuùng ta chaáp nhaän tam giaùo ñoàng nguyeân, maëc nhöõng maâu thuaãn noäi boä cuûa Nho, Ñaïo vaø Thích. Nhöõng nghieân cöùu gaàn ñaây veà caùc neàn tö töôûng cuûa caùc tö tö töôûng gia Vieät nhö Nguyeãn Traõi (1380-1442), Nguyeãn Bænh Khieâm (1491-1585), gaàn hôn nhö Leâ Quí Ñoân (1726-1784), vaø nhaát laø Nguyeãn Du (1765-1820), Nguyeãn Coâng Tröù (1778-1858), vaø nhaát laø nhöõng khaùm phaù khaûo coå veà troáng ñoàng (Ñoâng Sôn, Hoøa Bình), cho chuùng ta thaáy raèng, taát caû gaàn nhö theo moät neàn trieát lyù tam taøi, cuõng nhö loái suy tö toång hôïp vaø bieän chöùng. Khoâng chæ nôi nho gia, hay ñaïo syõ Vieät maø ngay caû nhöõng ngöoøi chòu aûnh höôûng cuûa taân hoïc nhö Nguyeãn Tröôøng Toä (1830-1871) cuõng phaûn aûnh lyù thuyeát tam taøi. Vaø, neáu nghieân cöùu tö töôûng cuûa Ñaéc Loä (Alexandre de Rhodes), saâu hôn, chuùng ta coù leõ cuõng nhaän ra raèng nhaø thöøa sai vó ñaïi naøy ñaõ töøng thaám nhuaàn trieát lyù tam taøi, khi ngaøi duøng moät soá nguyeân lyù nhö aâm döông, thieân ñòa, ñaïo, vaân vaân, vaø nhaát laø khi ngaøi choïn löïa ngoân ngöõ nhö “Chuùa Trôøi,” “ngoâi” (vò), ñeå giaûi thích maàu nhieäm Thieân Chuùa Ba Ngoâi, vaø ñaïo lyù Thieân Chuùa giaùo. Noùi moät caùch taùo baïo hôn, trieát lyù tam taøi laø moät neàn trieát lyù daân toäc. Noù aån hieän trong loái tö duy cuûa ngöôøi Vieät, töø bình daân tôùi trí thöùc, töø nôi nho gia cho tôùi ñaïo gia, vaø caû nôi Phaät ñoà. Trong ñoaïn naøy, chuùng ta thöû phaân tích nhöõng nguyeân lyù cuûa neàn trieát lyù tam taøi.

- Thöù nhaát, trieát lyù tam taøi laø moät neàn tö töôûng xaây döïng treân quan nieäm toaøn theå, hay duøng danh töø trieát hoïc cuûa Karl Jaspers, quan nieäm bao dung theå (Das Umgreifen). Toaøn theå tính bao goàm Thieân (Trôøi), Ñòa (ñaát) vaø Nhaân (ngöôøi). Moät theá giôùi khoâng theå thieáu ñöôïc nhöõng yeáu tính treân.

- Thöù tôùi, neàn trieát lyù naøy laáy con ngöôøi laøm trung ñieåm, song Trôøi laøm ñích ñieåm, vaø ñaát laøm töïa ñieåm. Chính vì vaäy maø con ngöôøi ñöùng giöõa Trôøi vaø ñaát, vaø laø gaïch noái giöõa hai nguyeân löïc treân (ñaàu ñoäi Trôøi, chaân ñaïp ñaát). Tuy coâng naêng khaùc bieät, song caû ba thöïc theå ñeàu lieân keát khoâng theå phaân khai, thaønh moät toaøn theå hay bao dung theå.

- Thöù ba, trieát lyù tam taøi laø moät neàn nhaân-thaàn hoïc. Trôøi khoâng theå thieáu, y heät nhö con ngöôøi khoâng theå töø choái thaân phaän laøm ngöôøi cuûa mình. Ñaát cuõng khoâng theå thieáu, bôûi vì ñaát vaø con ngöôøi khoâng theå phaân ly “ñòa linh nhaân kieät.” Chính vì theá, trieát lyù tam taøi nhaán maïnh ñeán taát yeáu tính cuûa con ngöôøi, cuõng nhö Thöôïng Ñeá vaø thieân nhieân. Neáu nhaân hoïc cuûa Feuerbach töø choái thaàn, neáu thaàn hoïc cuûa Do Thaùi töø boû con ngöôøi, thì tam taøi giöõ laïi thaàn, cuõng khoâng töø choái con ngöôøi, hay thaàn hoùa con ngöôøi. Tuy vaäy tam taøi khoâng coi Thaàn nhö laø moät ñaáng tuyeät ñoái, hoaøn toaøn xa caùch, vöôït khoûi trí töôûng töôïng cuûa con ngöôøi, song nhö chính cuøng ñích cuûa con ngöôøi. Tam taøi coi con ngöôøi ñoàng vò (song khoâng ñoàng ngoâi) vôùi nhöõng coâng naêng khaùc bieät song khoâng keùm taàm quan troïng: “thieân sinh, ñòa döôõng, nhaân hoøa” vaø “Trôøi sinh, ñaát döôõng, con ngöôøi hoaøn thaønh.”

- Thöù tö, trieát lyù tam taøi chuû tröông tính chaát taùc ñoäng vaø chuû ñoäng cuûa con ngöôøi trong chöông trình saùng taïo vaø cöùu roãi: “Xöa nay nhaân ñònh thaéng Thieân cuõng nhieàu” (Truyeän Kieàu). Con ngöôøi khoâng chæ giöõ vai troø phuï thuoäc kieåu “möu söï taïi nhaân, thaønh söï taïi thieân” hoaëc voâ giaù trò “con ngöôøi laø gì maø Chuùa phaûi baän taâm,” song “möu söï taïi nhaân” maø cuõng “thaønh söï taïi nhaân:” “Trôøi kia khoân cuõng thöøa Caøn; Nöôùc kia Taán cuõng hoïp Taàn môùi xong.”

- Thöù naêm, chính vì ba thöïc theå ñoàng vò, neân sinh - hoaït - taùc ñoäng khoâng theo moät traät töï coá ñònh treân döôùi, song theo moät thöù töï cuûa töông quan, cuûa taàm quan troïng, cuûa lôïi ích, cuûa khoaûng caùch khoâng gian vaø thôøi gian giöõa ngöôøi vaø trôøi, ngöôøi vaø ñaát... Quan nieäm “thieân thôøi, ñòa lôïi, nhaân hoøa” noùi leân moät neàn traät töï theo moái töông quan ña dieän, ña phöông, ña tính vaø ña daïng naøy.

- Thöù saùu, chính vì tính caùch chuû ñoäng cuûa con ngöôøi, maø giaù trò ñöôïc xaây döïng treân chính söï hôïp lyù (hay caùi ñaïo) cuûa söï töông quan. Ñaây laø “ñaïo nghóa” töùc laø ñaïo ñoái ñaõi vôùi nhau. Nhaân nghóa laø caùi ñaïo hôïp vôùi con ngöôøi, nghóa lyù laø caùi ñaïo hôïp vôùi trôøi, vôùi ñaát, tình nghóa laø ñaïo hôïp vôùi tình, vaân vaân. Noùi caùch chung, ngöôøi Vieät hieåu vaø xaây döïng moät neàn ñaïo ñöùc, luaân thöôøng, kyû luaät... treân caùi baûng giaù trò cuûa ñaïo nghóa. Caùi ñaïo nghóa naøy khoâng chæ aùp duïng cho con ngöôøi, maø coøn cho caû trôøi (nghóa trôøi), vaø vaïn vaät vaø ñaát (nghóa ñieàn)... Theá neân, chuùng ta coù theå noùi, ñaïo nghóa cuõng laø caùi ñaïo lyù cuûa ngöôøi Vieät, maëc duø noù xuaát phaùt töø Nho giaùo, ñaëc bieät töø Maïnh Töû (nhaân nghóa) vaø Tuaân Töû (kieâm aùi). Noù phaùt xuaát töø neàn sieâu hình tam taøi, vaø bieán thaønh nguyeân lyù caên baûn cho loái suy tö Vieät, cho neàn taûng giaù trò ñaïo ñöùc Vieät, cho loái toå chöùc coäng ñoàng, vaø cho loái caûm nghieäm chung nôi ngöôøi Vieät.

3.3. Nguyeân Lyù Taâm Linh - Thaùnh Tính cuûa Con Ngöôøi

Bôûi leõ neàn thaàn hoïc Vieät döïa treân caùc nguyeân lyù thaáy trong trieát lyù tam taøi, neân chuùng ta coù theå noùi, neàn thaàn hoïc naøy laø moät neàn thaàn hoïc “noäi thaùnh, ngoaïi vöông.” Ñieàu naøy coù nghóa laø, con ngöôøi töï mình, qua haønh vi tu thaân, coù theå thaønh thaùnh, vaø nhôø vaøo thaùnh tính maø coù theå “teà gia, trò quoác, bình thieân haï,” töùc ngoaïi vöông. Nôi ñaây, chuùng ta caàn phaûi giaûi thích theâm veà quan nieäm “noäi thaùnh.” Khi noùi con ngöôøi noäi thaùnh, chuùng toâi muoán nhaán maïnh ñeán baûn theå (töùc tieàm naêng, in potentia) cuûa con ngöôøi, töï mình ñaõ laø thaùnh, hay “tính baûn thieän” (theo Maïnh Töû). Ñieàu naøy coù nghóa laø, thaùnh khoâng phaûi laø moät yeáu toá ngoaïi taïi, hay moät aân hueä do ngoaïi löïc, hay do thaàn thaùnh ban cho, song laø moät yeáu tính baát khaû phaân ly cuûa con ngöôøi. Noùi nhö theá, coù leõ seõ vöôùng phaûi moät vaán naïn, ñoù laø, neáu con ngöôøi baûn chaát laø thaùnh “nhaân chi sô tính baûn thieän” (Tam Thieân Töï) thì laøm sao coù nhöõng yeáu toá phaûn thaùnh, töùc söï aùc nôi con ngöôøi? Nôi ñaây chuùng ta thaáy, loái suy tö Vieät khaùc bieät vôùi loái suy tö nhò nguyeân hoaëc thieän hoaëc aùc cuûa Maïnh Töû (tính baûn thieän) vaø Tuaân Töû (tính baûn aùc). Loái suy tö veà thieän aùc cuûa ngöôøi Vieät leä thuoäc vaøo loái suy tö töông quan, töùc ñaïo nghóa. Thaùnh, thieän... chæ coù theå hieåu ñöôïc qua töông quan cuûa con ngöôøi.

- Thöù nhaát, thaùnh tính, thieän haûo noùi leân ñoäng löïc hôïp, hoøa, thuaän. Hôïp ñaïo trôøi, hôïp ñaïo vaät, hôïp ñaïo ngöôøi laø moät ñieàu thieän. Baát hôïp laø moät söï aùc. Thuaän ñem ñeán lôïi ích, baát thuaän gaây ra huyû dieät: “Thuaän vôï thuaän choàng, taùt bieån ñoâng cuõng caïn.” Töông töï, quan nieäm “thieân thôøi, ñòa lôïi, nhaân hoøa” noùi leân söï hoaø hôïp maø chuùng ta thaáy trong neàn trieát lyù tam taøi. Theá neân, ñieåm quan troïng laø “theá naøo laø hôïp, hay hôïp theá naøo?” chöù khoâng phaûi “theo loái hôïp naøo.” Bôûi leõ, caùch theá hôïp hay hôïp theá naøo môùi giaûi thích ñöôïc taùc ñoäng thaønh thaùnh. Phuø Ñoång Thieân Vöông ñöôïc toân laø Thaùnh Doùng bôûi vì ngaøi gieát giaëc AÂn xaâm laêng, cöùu doøng toäc cuûa Laïc Long Quaân, neân “hôïp yù trôøi, hôïp nhaân taâm, vaø hôïp leõ töï nhieân” maëc duø haønh ñoäng taøn saùt töï noù laø moät söï aùc. Traàn Höng Ñaïo gieát saïch quaân Nguyeân ñeå cöùu daân Vieät neân cuõng “hôïp yù trôøi” “thuaän loøng daân” (Hoäi Nghò Dieân Hoàng) vaø “hôïp ñaïo nghóa,” vaø do ñoù ñöôïc daân Vieät toân leân baäc thaùnh nhaân.

- Thöù hai, neáu ta phaân tích quan nieäm thaùnh nôi ngöôøi Vieät, chuùng ta seõ thaáy laø chæ coù ai phaùt trieån ñöôïc tieàm naêng (noäi thaùnh) cuûa mình môùi coù theå thaønh thaùnh, thaønh Phaät, töùc ngoaïi vöông. Nôi ñaây, haønh vi tu thaân laø moät caùch theá ñeå “hôïp.” Maø tu thaân, theo Ñaïi Hoïc, bao goàm bieát mình, bieát ñònh, bieát tónh, bieát an, bieát löï, bieát trôøi, bieát ñaát (chí tri, caùch vaät). Nhöõng haønh vi naøy noùi leân haønh vi caên baûn cuûa hôïp trôøi, thuaän ñaát vaø hôïp vôùi ngöôøi: “Sau khi nhaän bieát söï vaät môùi bieát ñöôïc chí, maø chæ khi bieát ñöôïc chí thì môùi coù ñöôïc yù. Sau khi coù yù, thì môùi ñaït ñöôïc loøng ngay chính, ñoù môùi goïi laø chaân tu. Chæ khi tu thaân môùi bieát saên soùc gia ñình, sau ñoù môùi bieát ñieàu haønh quoác gia, vaø sau cuøng môùi coù theå mang laïi hoøa bình cho thieân haï.” Noùi nhö theá, chuùng ta thaáy moät caùch roõ reät laø thaùnh tính ñöôïc ngöôøi Vieät coi nhö laø baûn chaát cuûa con ngöôøi. Thaùnh theå hieän ra caùi baûn tính naøy. Song ñeå thaønh thaùnh, thaønh Phaät chuùng ta phaûi tu thaân, maø tu thaân töùc laøm caùch naøo ñeå hôïp trôøi, thuaän ñaát, hôïp daân, töùc hôïp “ñaïo nghóa.”

- Thöù ba, khi phaân tích keát caáu cuûa töø ngöõ thaùnh, chuùng ta thaáy noù bao goàm caùc töï khaåu, nhó vaø vöông. Thaùnh do ñoù coù nghóa nhö ngöôøi bieát noùi, bieát nghe yù daân, yù trôøi, yù ñaát vaø nhaát laø hoøa hôïp ñöôïc trôøi, ñaát vaø ngöôøi. Theo nghóa naøy, Khoång Töû ñöôïc toân xöng laø thaùnh, trong khi Laõo Töû chæ ñöôïc xeáp vaøo baäc tieân oâng. Laõo Töû tuy khoân ngoan, saâu saéc, vaø ñaïo ñöùc song oâng khoâng daán thaân vaøo coâng vieäc hoaø hôïp trôøi, ñaát vaø ngöôøi, caù nhaân vaø xaõ hoäi. Töông töï, Nguyeãn Bænh Khieâm ñöôïc coi nhö laø moät tieân oâng, nhöng khoâng ñöôïc toân phong leân baäc thaùnh nhaân. Thaùnh nhaân laø con ngöôøi mang nhaân tính vaø thöïc hieän ñöôïc thaùnh tính, trong khi tieân oâng, tieân baø noùi leân moät tình traïng sieâu thoaùt vöôït khoûi nhaân tính.

Töø nhöõng nguyeân taéc treân, chuùng ta thaáy neàn thaàn hoïc Vieät hieåu thaùnh nhö laø chính baûn tính cuûa mình. Ñoái vôùi hoï, thaùnh tính laø baûn tính chung cuûa thaàn, cuûa con ngöôøi, vaø cuûa vaïn vaät. Chính thaùnh tính naøy noùi leân söï vieäc con ngöôøi ñoàng baûn tính vôùi Trôøi (imago Dei trong Saùng Theá Kyù, yù daân laø yù trôøi cuûa Maïnh Töû), vôùi ñaát (queâ cha, ñaát toå) vaø vôùi vaïn vaät (nhaân sao vaät vaäy). Chính vì theá, maø moät söï hoøa hôïp giöõa con ngöôøi vaø Thöôïng Ñeá môùi coù theå hieän thöïc ñöôïc. Chuùng ta khoâng theå töôûng töôïng ñöôïc söï hoøa hôïp giöõa hai theå chaát, thí duï nöôùc vaø löûa, bôûi leõ baûn tính cuûa chuùng hoaøn toaøn khaùc bieät.

Tuy nhieân, caàn phaûi minh xaùc nôi ñaây veà töø ngöõ ñoàng tính. Ñoàng baûn tính khoâng coù nghóa laø ñoàng nhaát (identical) (Chuùa khoâng phaûi laø con ngöôøi traàn theá), cuõng khoâng coù nghóa laø con ngöôøi coù theå bieán thaønh Chuùa. Bôûi leõ con ngöôøi khoâng coù thieân tính maø chæ coù thaùnh tính, y heät nhö vaïn vaät khoâng coù nhaân tính maø chæ coù linh tính. Maø thaùnh tính (in potentia) phaûi hieän thöïc môùi thaønh thaùnh nhaân (in actu). Nôi ñaây, chuùng ta caàn phaûi phaân bieät giöõa thaùnh vaø thaàn. Thaàn theo nghóa thoâng thöôøng laø moät sieâu löïc thoâng suoát vaïn vaät vaø linh thieâng (sacred). Moät sieâu löïc nhö vaäy coù theå thieän, cuõng coù theå aùc. Neáu thaàn luoân haønh thieän, thaàn cuõng laø thaùnh (thaàn thieän); song neáu ngöôïc laïi, thaàn döõ (thaàn aùc) bò goïi laø ma quûy, yeâu quaùi.

Thieân Chuùa laø moät vò Thaàn tuyeät ñoái, song cuõng laø moät söï hoaøn thieän tuyeät ñoái, neân Ngaøi laø chí Thaùnh (holy vaø saint). Ñöùc Gieâsu Kitoâ chí thaùnh song cuõng laø Thaàn linh bôûi vì Ngaøi cuøng baûn tính (chí thaùnh), cuøng ngoâi vò vaø cuøng moät baûn theå vôùi Thieân Chuùa (thaàn tính). Song con ngöôøi khoâng phaûi laø thaàn, cuõng khoâng phaûi laø thieân, neân chæ coù thaùnh tính vaø nhaân tính maø thoâi. Chuùng ta bieát, thaùnh tính coù theå thöïc hieän ñöôïc (in actu, thaønh thaùnh) qua vieäc tu thaân (tu taâm), song thaønh Thieân thì con ngöôøi baát löïc. Ñeå thaønh Thieân con ngöôøi phaûi töø boû laøm ngöôøi, vaø phaûi coù thaàn tính. Theo nghóa naøy, chuùng ta coù theå hieåu ñöùc Gieâsu mang trong mình nhaân tính vaø thaùnh tính, song chæ coù ñöùc Gieâsu Kitoâ môùi coù thaàn tính, thaùnh tính vaø nhaân tính. Cuõng theo nghóa naøy, baát cöù ai tin vaø thöïc thi yù Trôøi, loøng daân, töùc hôïp vôùi ñaïo nghóa ñeàu ñaït tôùi ñöôïc Kitoâ tính töùc thaùnh tính nhöng khoâng theå bieán thaønh ñöùc Gieâsu Kitoâ (bao goàm thaàn vaø thaùnh tính). Gieâsu noùi leân nhaân tính, Kitoâ tính bieåu hieän thaùnh tính, trong khi chæ coù ñöùc Gieâsu Kitoâ, ñaáng ñöôïc xöùc daàu môùi mang nhaân tính, thaùnh tính vaø thaàn tính.

3.4. Nguyeân Lyù Töông Quan - Töông Quan Tính cuûa Con Ngöôøi

Nhö ñaõ nhaán maïnh ôû caùc ñieåm treân, chuùng toâi nhaän ñònh laø thaàn hoïc chæ giuùp chuùng ta hieåu ñöôïc thaàn tính, nhöng coù theå giuùp chuùng ta bieát caùch theá thaønh thaùnh. Theá neân troïng taâm cuûa neàn thaàn hoïc ñoâng phöông, vaø cuûa Vieät Nam, ñoù laø nghieân cöùu caùc caùch theá ñeå thaønh thaùnh, thaønh Phaät, hay thaønh Kitoâ (tính). Noùi caùch khaùc, thaàn hoïc laø moät moân nhaän thöùc khoa hoïc veà caùch theá hieåu, phöông theá thaønh thaùnh, thaønh Phaät. Nhöng, ñieåm caàn phaûi nhaán maïnh, ñoù laø thaàn hoïc töï noù khoâng theå laøm con ngöôøi thaønh thaùnh. Nhö ñaõ baøn treân, thaønh thaùnh (Phaät) ñöôïc laø nhôø tu thaân (tu taâm), maø tu thaân khoâng phaûi chæ laø moät môù kieán thöùc, song nhôø vaøo söï thöïc hieän vaø hoaøn taát kyû luaät ñaïo ñöùc cuûa ñaïo nghóa nhö: “Haïi moät ngöôøi cöùu muoân ngöôøi; Bieát ñöôøng khinh troïng, bieát lôøi phaûi chaêng.”

Tu thaân theo ngöôøi Vieät khoâng hoaøn toaøn raäp theo khuoân maãu ñònh, löõ, an, chí tri, caùch vaät, hay giöõ neàn ñaïo ñöùc cuûa Nho giaùo: “Trai thì trung hieáu laøm ñaàu; gaùi thì tieát haïnh laøm caâu söûa mình.” Ngöôïc laïi, tu thaân Vieät laø soáng theo ñaïo nghóa; maø theo ñaïo nghóa töùc theo caùi ñaïo töông quan: “Thôø cha, kính meï, aáy laø chaân tu.” Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi xin vaén taét baøn veà moät soá nguyeân lyù trong töông quan Vieät.

- Thöù nhaát, loái nhìn, caùch soáng, vaø caûm nghieäm cuûa ngöôøi Vieät theo moät luaän lyù cuûa ña chieàu, ña dieän, ña phöông vaø ña caùch. Nhö chuùng toâi ñaõ phaân tích, ñaây laø moät theá sinh vôùi moät luaän lyù tinh toaø (constellative logic). Loái soáng tinh toøa naøy khoâng laáy caù nhaân laøm ñôn vò nguyeân töû trung taâm, cuõng khoâng laáy gia ñình laøm moät ñôn vò haït nhaân, caøng khoâng laáy quoác gia laøm neàn taûng cho cuoäc soáng. Loái soáng tinh toøa laáy caùi toaøn theå, vaø phaùt xuaát töø töông quan (hoã töông), maø töông quan naøy coù theå töø treân xuoáng döôùi hay ngöôïc laïi, töø traùi qua phaûi, hay phaûi qua traùi... Loái soáng naøy cuõng coù theå töø boû baûn vò (ego, subject) song luoân giöõ laïi baûn caùch (personality), maø baûn caùch laïi do chính töông quan xaùc ñònh.

- Thöù tôùi, giaù trò ñöôïc ñaùnh giaù khoâng theo thaønh quaû cho moät caù nhaân, hay cho moät gia ñình, song cho toaøn theå (xaõ hoäi, laøng, thoân, xoùm, coäng ñoàng, toäc, gioáng, noøi, vaân vaân). Nhöõng phong tuïc (quan nieäm) nhö “moät ngöôøi laøm quan, caû hoï ñöôïc nhôø,” hay “laøm nôû maøy nôû maët ngöôøi ñoàng höông,” hay to lôùn hôn nhö, “laøm vinh danh ñaát nöôùc,” laøm “raïng danh doøng gioáng,” vaân vaân, phaûn aûnh loái suy tö veà toaøn theå, töø toaøn theå vaø cho toaøn theå naøy.

- Thöù ba, luaän lyù noái keát töông quan khoâng döïa treân moät hình thöùc, hay ñieån phaïm, hay quy luaät coá ñònh. Luaän lyù naøy luoân thay ñoåi tuøy theo töông quan (1) xa hay gaàn, (2) lôïi ích hay tai haïi, (3) saâu roäng hay hôøi hôït, (4) maät thieát hay giaû taïo (moâi meùp). Töông quan phu-phuï, phuï-töû, phuï-maãu-töû toân... laø nhöõng töông quan maät thieát nhaát, thöù tôùi laø nhöõng töông quan huynh-ñeä, tieåu-muoäi, sö-sinh, baèng höõu, quaân-thaàn..., vaø sau cuøng môùi laø töông quan cuûa quoác gia: “ngöôøi trong moät nöôùc phaûi thöông nhau cuøng.”

- Thöù tö, töø moät luaän lyù nhö vaäy, ngöôøi Vieät xaây döïng moät baûng giaù trò ñaïo ñöùc vaø coi chuùng nhö laø kyû luaät ñeå tu thaân: “Trai thì trung hieáu laøm ñaàu,” “Chöõ trung, chöõ hieáu, chöõ tình laø ba,” hay “Chöõ trung thì ñeå phaàn cha; chöõ hieáu phaàn meï, ñoâi ta chöõ tình.” Töø ñaây, chuùng ta coù theå hieåu ñöôïc taïi sao, ngöôøi Vieät chuùng ta chaáp nhaän moät caùch deã daøng neàn ñaïo lyù “tam cöông, nguõ thöôøng” cuûa Nho giaùo, song laïi phaûn ñoái loái haønh chaùnh cuõng nhö tính chaát hình thöùc quan lieâu cuûa hoï.

Töø nhöõng nhaän xeùt töø phaïm truø töông quan treân, chuùng ta coù theå nhaän ra loái cö xöû, hieåu bieát, vaø caûm nghieäm cuûa hoï ñoái vôùi Thöôïng Ñeá, Thieân Chuùa, hay OÂng Trôøi cuõng nhö theá giôùi thaàn thaùnh tuøy theo töông quan cuûa hoï vôùi Ngaøi, y heät nhö loái xöng hoâ thöôøng nhaät nhö cuï, cuï baø, coá, oâng (baø), cha (meï) baùc, thaày, chuù, caäu, ta, mình, thaèng, noù, con, caùi, vaân vaân. Vôùi moät vò thaàn tuyeät ñoái, xa caùch uy nghieâm khoâng deã daøng töông quan hoï goïi laø Thöôïng Ñeá (Ngoïc Hoaøng, Thuôïng Ñeá, Thieân Hoaøng); vôùi moät vò thaàn coù quyeàn haønh tröïc tieáp vôùi hoï, hoï goïi laø Chuùa; vôùi moät vò Chuùa quyeàn uy tuyeät ñoái, hoï kính troïng laø Thieân Chuùa; song vôùi moät vò Chuùa maø hoï yeâu quùy, hoï thaân maät goïi laø Cha. Maø neáu Chuùa daäy doã hoï, hoï laïi troïng kính Ngaøi laø Thaày; neáu Chuùa saên soùc, chaêm nom hoï, hoï aâu yeám goïi Ngaøi laø meï thí duï nhö “Boá Caùi Ñaïi Vöông,” hay “nghóa meï nhö nöôùc trong nguoàn chaûy ra,” “vaïn vaät chi maãu” (Ñaïo Ñöùc Kinh), vaân vaân. Töông töï, thuøy theo loái cö xöû, hay lieân heä, hoï tin vaøo Trôøi “Trôøi sinh voi, Trôøi sinh coû,” hay “Trôøi chaúng ñoùng cöûa nhaø ai.” Khi hoï sôï haõi, thì “Trôøi ñaùnh, thaùnh vaät;” maø khi “nhaân ñaïo,” thì laïi “Trôøi ñaùnh coøn traùnh mieáng aên.” Khi baát maõn, hoï than phieàn “Trôøi ôi, sinh giaëc laøm chi. Cho choàng toâi phaûi ra ñi chieán tröôøng,” hay “Trôøi sao trôøi ôû chaúng coâng. Ngöôøi ba boán vôï, ngöôøi khoâng vôï naøo.” Khi thaân maät, hoï soàn saõ, giaû laû “Trôøi laøm moät traän laêng nhaêng. OÂng hoùa ra thaèng, thaèng hoùa ra oâng,” hay “Trôøi möa thì maëc Trôøi möa. Toâi khoâng coù noùn, trôøi chöøa toâi ra,” hay “Baéc thang leân hoûi oâng trôøi. Nhöõng tieàn cho gaùi coù ñoøi ñöôïc chaêng.” Khi van xin thì “Laïy Trôøi möa xuoáng, laáy nöôùc toâi uoáng, laáy ruoäng toâi caøy, laáy baùt côm ñaày, laáy caù roâ to.”

Ñoái vôùi theá giôùi thaàn thaùnh, cuõng tuøy theo töông quan xa gaàn, lôïi haïi, thaân thieän hay xa laï vôùi cuoäc soáng maø ñöôïc daân Vieät ca tuïng, kính baùi hay khinh thò, hay sôï haõi, hay ñaùnh giaù trò (to lôùn, nhoû beù, quan troïng, hay taàm thöôøng) vaân vaân. Hoï goïi Maët traêng laø chò Haèng, coâ Nguyeät : “Baéc thang leân goïi oâng traêng. Hoûi raèng chò Nguyeät ñaõ chöøng maáy con.” Hoï thaân maät goïi moät vò tieân treân cung traêng laø chuù cuoäi. Ñoâi khi hoï nhaû nhôùt vôùi ñöùc Phaät “goïi Buït baèng oâng,” hay dôõn bôït “OÂng traúng oâng traêng, xuoáng chôi oâng Chính.” Khi hoï giaän giöõ thì “coi trôøi baèng vung.” Khi hoï töï cao töï ñaïi, hoï xöng “Con oâng Thaùnh, chaùu oâng Thaàn.” Khi thích moät vaät (sinh vaät) naøo, hoï taâng noù leân tôùi chín taàng maây “Con coùc laø caäu oâng Trôøi. Ai maø ñaùnh noù thì trôøi phaït cho.” Khi giaän gheùt hoï chaúng neå nang ai “thaèng quyû, thaèng ma, con yeâu tinh.”

Noùi caùch chung, nhö kieåm nhaän qua ngoân ngöõ, ngöôøi Vieät nhìn theá giôùi thaàn linh nhö laø moät theá giôùi cuûa chính hoï qua caùc töông quan. Töø moät maïch vaên nhö treân, thaàn hoïc Vieät laø moät moân hoïc veà söï töông quan cuûa con ngöôøi vôùi Thöôïng Ñeá (Thieân Chuùa, Chuùa, OÂng Trôøi) vaø theá giôùi thaàn linh.

3.5. Nguyeân Lyù Thöïc Haønh

Moät nguyeân lyù khaùc khoâng keùm quan troïng ñeå hieåu thaàn hoïc Vieät, ñoù laø nguyeân lyù thöïc haønh. Tö töôûng Vieät khoâng heà taùch rôøi khoûi theá sinh cuûa hoï, maø theá sinh cuûa hoï laø moät theá giôùi “chieáu sinh” (survival), “chaáp sinh“ (existence) vaø ”vieät sinh“ (transcendence). Sau ñaây, chuùng toâi xin ñöôïc trình baøy moät caùch raát vaén goïn ba nguyeân lyù thöïc haønh: chieáu sinh, chaáp sinh vaø vieät sinh:

- Thöù nhaát, toäc Vieät laø moät toäc luoân soáng trong moät tình traïng bò ñe doïa taän dieät. Caû ngaøn naêm Baéc thuoäc, caû ngaøn naêm chieán tranh lieân tieáp, roài gaàn ñaây töø ngoaïi xaâm tôùi noäi chieán... khieán ngöôøi Vieät baét buoäc phaûi suy tö veà vaän meänh cuûa hoï. Chính vì theá maø loái suy tö naøy mang tính caùch chieáu sinh (survival), töùc laøm theá naøo ñeå baûo veä ñôøi soáng, ñeå sinh toàn, ñeå giöõ gìn gioáng noøi, baûo veä queâ höông. Trong taát caû vaên chöông töø baùc hoïc tôùi bình daân, chuùng ta ñeàu nhaän ra loái suy tö chieáu sinh naøy. Töø ñaây ngöôøi Vieät xaây döïng neàn ñaïo ñöùc, baûng giaù trò, cuõng nhö phaùn ñoaùn veà nhaân caùch. Theá neân, caùc yù heä nhö chuû nghóa aùi quoác, chuû tröông töông thaân töông trôï, hay ngay caû quan nieäm daân yù (nhö thaáy trong hoäi nghò Dieân Hoàng), hay chieán thuaät loøng daân (cuûa Nguyeãn Traõi), hay tö töôûng thaân daân laáy töø Maïnh Töû ñeàu noùi leân nhöõng phöông caùch cuûa chieáu sinh. Neáu ôû vaøo tröôøng hôïp yeáu theá, ngöôøi Vieät laïi chuû tröông “dó hoøa vi quùy” hay “bieát mình bieát ngöôøi traêm traän traêm thaéng” (cuûa Toân Töû). Theá neân, hoï trieàu coáng Baéc Kinh, xaây ñeàn cho Saàm Nghi Ñoáng, song vaãn söûa soaïn ñeå taùi chieám Löôõng Quaûng (nhö tröôøng hôïp Nguyeãn Hueä). Cuõng chính vì yù thöùc maõnh lieät veà chieáu sinh maø baûng giaù trò ñaïo ñöùc, hay ngay caû veà quan nieäm thaàn thaùnh, ñöôïc xaây döïng, coâng nhaän vaø duøng ñeå ñaùnh gía trò. Lieät só, anh huøng laø nhöõng ngöôøi ñöôïc daân chuùng quùy troïng. Phuø Ñoång Thieân Vöông, Traàn Höng Ñaïo vaân vaân ñöôïc phong leân haøng thaùnh. Hai chò em Tröng Traéc, Tröng Nhò vaø caû Trieäu AÅu ñöôïc coi nhö laø thaàn. Nhöõng ngöôøi taøi ba hay coù coâng lao vôùi ñaát nöôùc, hay laøm veû vang doøng gioáng ñeàu ñöôïc toân kính nhö nhöõng baäc ñaùng kính, ñaùng troïng, vaø ñöôïc xöng cuï, xöng oâng, xöng baùc... Ñoâi khi hoï cuõng ñöôïc daân chuùng (gaàn guõi) toân phong leân baäc thaàn, baäc thaùnh nhö thaàn hoaøng, thaàn Sieâu, thaùnh Quaùt. Vaø neáu coù coâng vôùi xaõ taéc, hoï ñöôïc vua phong thaàn, vaø ñöôïc daân laäp mieáu, laäp ñeàn ñeå thôø, kính.

- Thöù tôùi, ngöôøi Vieät cuõng theo loái soáng chaáp sinh, laáy cuoäc soáng hieän taïi nhö laø thöôùc möïc. Hoï “an phaän thuû thöøa” vaø truy kieám cuoäc soáng “an cö laïc nghieäp.” Hoï “tri tuùc, dó tuùc, haø thôøi tuùc” song hoï laáy chính cuoäc soáng naøy nhö laø chính sinh meänh cuûa hoï, vaø töï coi nhö coù traùch nhieäm phaûi “Ñoá kò xaù chi con Taïo. Nôï tang boàng quyeát traû cho xong.” Noùi caùch khaùc, ngöôøi Vieät tuy luoân soáng trong thaûm kòch, song khoâng bi quan. Hoï cöôøi, chaáp nhaän cuoäc soáng, vaø ngay caû caùi cheát. Hoï khoâng coù ñoøi hoûi caùi chi vöôït khoûi hieän sinh, vaø baûn chaát cuûa hoï. Noùi cuï theå hôn, hoï vöôn tôùi thaùnh (thaønh thaùnh, thaønh Phaät), töùc baûn chaát con ngöôøi, song hoï khoâng gaøo theùt ñoøi laøm Thöôïng Ñeá, laät ñoå Ngaøi (Lucifer) hay gieát Ngaøi (Nietzsche).

- Thöù ba, vieät sinh laø moät cuoäc soáng vöôn leân ñeå hoaøn haønh söù maïng vaø söû maïng. Nhöõng öôùc mô, hy voïng cuûa ngöôøi Vieät vöôït xa khoå ngöôøi nhoû beù cuûa hoï: “Vuõ truï noäi maïc phi nhaân söï,” hay “Ñaõ mang tieáng ôû trong trôøi ñaát; phaûi coù danh gì vôùi nuùi soâng.” Caùi öôùc muoán vöôn leân naøy luoân thoâi thuùc ngöôøi Vieät, theå hieän qua loái nhìn cuûa hoï veà theá giôùi, veà maït theá, veà caùch soáng, veà ngheä thuaät cuûa hoï. Caùi öôùc muoán naøy laø moät ñeà taøi cuûa caû neàn vaên hoïc Vieät: “Troùt sinh ra thì phaûi coù chi chi; chaúng leõ tieâu löng ba vaïn saùu.” Caùi öôùc muoán naøy cuõng laø ñeà taøi ñeå nhieàu ngöôøi cheâ bai cho laø ngöôøi Vieät thích “ba hoa chích choøe.” Song caùi öôùc muoán naøy laø moät ñoäng löïc aûnh höôûng tôùi taâm tình toân giaùo cuûa hoï. Trieát lyù “thieân nhaân hôïp nhaát,” hay trieát lyù tam taøi... taát caû ñeàu phaùt xuaát töø caùi öôùc mô naøy. Theá sinh Vieät maø thieáu Vieät sinh thì khoâng coøn laø theá giôùi cuûa ngöôøi Vieät nöõa.

Noùi toùm laïi, ba yeáu toá cuûa chieáu sinh, chaáp sinh vaø vieät sinh caáu taïo thaønh nguyeân lyù soáng, vaø thöïc haønh cuûa ngöôøi Vieät. Moät neàn thaàn hoïc Vieät khoâng theå coù ñuôïc neáu coá tình boû qua nguyeân lyù thöïc haønh treân.

Taïm Keát

Trong phaïm vi moät baøi daãn nhaäp, chuùng toâi khoâng theå ñi saâu vaøo moãi chi tieát. Rieâng trong phaàn baøn veà thaàn hoïc Vieät, chuùng toâi chæ phaùc hoaï nhöõng yeáu tính, song chöa ñöa ra minh chöùng, hay luaän cöù ñeå chöùng minh söï hieän höõu cuûa noù. Leõ taát nhieân, chuùng toâi yù thöùc ra söï thieát yeáu caàn phaûi phaùt trieån nhöõng nhöõng nguyeân lyù (sieâu hình, taâm linh, töông quan, thöïc haønh) moät caùch roäng raõi vaø saâu ñaäm hôn, ñieåm maø chuùng toâi seõ coá gaéng trong chöông cuoái cuøng cuûa nhöõng suy tö thaàn hoïc naøy.

Nhö ñoäc giaû nhaän ra moät caùch deã daøng, nhöõng suy tö thaàn hoïc naøy khoâng coù tham voïng naøo khaùc hôn laø trình baøy khaû theå cuûa moät neàn thaàn hoïc Vieät. Theá neân, troïng taâm cuûa baøi vieát khoâng phaûi laø neàn thaàn hoïc phoå quaùt, song laø moät neàn thaàn hoïc caù bieät Vieät. Khi chöùng minh (qua caùc vaên kieän lòch söû) raèng, thaàn hoïc phoå quaùt tröôùc heát cuõng chæ laø moät neàn thaàn hoïc caù bieät ñöôïc phoå quaùt hoùa; khi minh ñònh raèng, chuùng ta chöa heà bao giôø coù moät ñònh nghóa thoûa ñaùng veà thaàn hoïc; vaø khi nhaän ñònh raèng, thaàn hoïc laø moät moân hoïc veà söï kieän con ngöôøi laøm theá naøo nhaän ra, caûm nghieäm thaáy Thöôïng Ñeá vaø taïi sao hoï phaûi thöïc thi Thaùnh yù cuûa Ngaøi... chuùng toâi muoán ñöa ra moät luaän ñeà nhö sau: chæ khi naøo chuùng ta nghieân cöùu ñöôïc moät caùch saâu saéc vaø heä thoáng nhöõng nguyeân lyù veà söï vieäc ngöôøi Vieät nhaän ra, caûm nghieäm, bieåu taû ñöôïc Thöôïng Ñeá, vaø chæ khi naøo chuùng ta traû lôøi moät caùch thoaû ñaùng caâu hoûi taïi sao chuùng ta phaûi toân kính Thieân, hoaø hôïp vôùi Trôøi, vaø thöïc thi thaùnh yù cuûa Thieân Chuùa... thì luùc ñoù moät neàn thaàn hoïc Vieät môùi coù theå hieän dieän moät caùch vöõng chaõi. Ñaây laø moät lyù do khieán chuùng toâi ñaøo saâu vaøo neàn trieát lyù tam taøi cuõng nhö nhöõng nguyeân lyù sieâu hình vaø thöïc haønh cuûa daân Vieät, ñeå hieåu hoï soáng, caûm nghieäm, nhaän thöùc, bieåu taû Thieân Chuùa cuûa hoï.

Trong nhöõng chöông sau, chuùng toâi seõ baøn moät caùch chi tieát hôn veà nhöõng vaán ñeà hay nguyeân lyù lieân quan tôùi nhöõng caâu hoûi maø chuùng ta ñaët ra trong ñoaïn treân.

Thuïy Sôn Traàn Vaên Ñoaøn

Vieän Trieát Hoïc vaø Toân Giaùo Vieät Nam, Washington, D. C. 2001.

Back to Vietnamese Missionaries in Asia Home Page