1. Vaán ñeà cöùu ñoä ngöôøi ngoaøi Kitoâ giaùo
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Coâng ñoàng Vatican II ñaùnh daáu moät giai ñoaïn môùi trong lòch söû Kitoâ giaùo trong töông quan vôùi caùc toân giaùo. Nhöõng tieán boä cuûa khoa hoïc kyõ thuaät cuõng giuùp caùc Kitoâ höõu yù thöùc hôn hieän töôïng ña phöùc toân giaùo. Hieäp hoäi caùc thaàn hoïc gia AÁn ñoä nhaän ñònh: "qua cuoäc soáng cuûa nhieàu anh chò em khaùc toân giaùo soáng beân caïnh, chuùng ta nhìn thaáy nhieàu bieåu hieäu noùi leân söï hieän dieän cuûa Ñaáng Tuyeät ñoái."
"Ñieàu ñoù ñoøi hoûi chuùng ta, döôùi aùnh saùng cuûa chaân lyù thaàn linh, phaûi xeùt laïi nhöõng ñaùnh giaù cuûa chuùng ta veà caùc toân giaùo vaø phaûi töï hoûi chuùng ta phaûi hieåu muïc ñích cuõng nhö yù nghóa cuûa nhöõng khaùc bieät ñeán ñoä ngaïc nhieân noùi treân nhö theá naøo? Ñaâu laø vai troø vaø chöùc naêng cuûa noù trong vieäc thöïc hieän ôn cöùu ñoä".
Sau Coâng ñoàng, töø giöõa loøng Kitoâ giaùo khai sinh moân “Thaàn hoïc veà caùc toân giaùo” vaø hình thaønh moät caùch nhìn traân troïng vaø tích cöïc hôn veà vai troø cöùu roãi cuûa caùc toân giaùo ngoaøi Kitoâ giaùo. Ñoái vôùi lòch söû thaàn hoïc Kitoâ giaùo, ñaây laø moät boä moân coøn quaù môùi. Thaät vaäy cho ñeán ñaàu theá kyû XX, quan ñieåm chung cuûa Kitoâ giaùo ñoái vôùi caùc toân giaùo khaùc vaãn mang naëng thaùi ñoä hoä giaùo, tuyeät ñoái ñeà cao Kitoâ giaùo nhö chaân ñaïo, hoaøn thieän vaø duy nhaát, coøn caùc toân giaùo khaùc noùi cho cuøng chæ laø “ñaïo phuï” hay hôn nöõa coøn bò coi laø “taø ñaïo”. Vaán ñeà ñoái thoaïi lieân toân neáu ñöôùc ñaët ra thì cuõng mang tính caùch bieän giaùo hay coâng taùc chieán thuaät nhaèm bieát ngöôøi hôn, ngoõ haàu deã chinh phuïc hôn. Cuøng laém laø ñeå vay möôïn moät soá töø ngöõ hay laøm chung moät soá coâng taùc baùc aùi, töø thieän..., nhöng giaùo lyù vaø nieàm tin thì nhaát ñònh khoâng theå ñuïng ñeán.
1. Vaán ñeà cöùu ñoä ngöôøi ngoaøi Kitoâ giaùo
Suoát doïc 20 theá kyû, moái baän taâm chính cuûa caùc thaàn hoïc gia vaø caùc nhaø truyeàn giaùo vaãn laø vaán ñeà cöùu ñoä cho nhöõng ngöôøi ôû ngoaøi Kitoâ giaùo. Theo Kinh Thaùnh, “Ñöùc Kitoâ laø Ñaáng Trung gian giöõa Thieân Chuùa vaø loaøi ngöôøi” (1 Tm.2,5), “khoâng ai ñeán ñöôïc vôùi Cha maø khoâng qua Ngaøi” (Ga 14,6), “ngoaøi Ngaøi ra, khoâng ai ñem laïi ôn cöùu ñoä, vì döôùi gaàm trôøi naøy, khoâng moät danh naøo khaùc ñöôïc ban cho nhaân loaïi, ñeå chuùng ta phaûi nhôø vaøo ñoù maø ñöôïc cöùu ñoä” (Cv.4,12). Thaùnh kinh cuõng nhaán maïnh ñeán söï caàn thieát cuûa ñöùc tin vaø pheùp thanh taåy ñeå ñöôïc cöùu ñoä. Chính Ñöùc Kitoâ ñaõ tuyeân boá vôùi Nicoñemoâ: “Khoâng ai coù theå vaøo Nöôùc Thieân Chuùa neáu khoâng sinh ra bôûi nöôùc vaø thaàn khí” (Ga 3,5). Cuoái cuøng khi sai caùc moân ñeä ñi rao giaûng Tin Möøng, Ngaøi quaû quyeát: “Ai tin vaø chòu pheùp röûa, seõ ñöôïc cöùu ñoä; coøn ai khoâng tin seõ bò keát aùn” (Mc 16,16).
Neáu nhö vaäy soá phaän nhöõng ngöôøi ngoaøi Kitoâ giaùo seõ ra sao? Bao nhieâu ngöôøi aên ngay ôû laønh nhöng vì moät lyù do naøo ñoù vaãn chöa nghe bieát Tin Möøng hay chöa gia nhaäp Ñaïo Chuùa seõ bò luaän phaït hay sao? Khoâng leõ Thieân Chuùa giaøu loøng töø bi nhaân haäu vaø cuõng laø “Ñaáng muoán cho moïi ngöôøi ñöôïc cöùu ñoä” (1Tm 2,4) laïi ñoái söû vôùi ngöôøi ngoaøi Kitoâ giaùo nhö theá hay sao?
Trong quaù khöù, moâ hình thaàn hoïc khai tröø ñöôïc coi laø quan ñieåm thaàn hoïc chính thöùc vaø chung cuûa theá giôùi Kitoâ giaùo. Theo quan nieäm thaàn hoïc naøy, chæ coù moät maëc khaûi, moät vò Cöùu tinh duy nhaát vaø moät toân giaùo ñích thöïc. Ôn cöùu ñoä vì vaäy chæ gaëp thaáy trong Ñöùc Kitoâ vaø ngang qua Giaùo hoäi cuûa Ngaøi. Giaû söû chuùng ta gaëp thaáy moät phaàn Maëc khaûi trong caùc toân giaùo khaùc ñi chaêng nöõa, noùi cho cuøng maëc khaûi naøy khoâng bao giôø ñöa ñeán ôn cöùu ñoä. Suoát doïc nhieàu theá kyû, keát luaän treân trôû thaønh quaù hieån nhieân vaø taát yeáu döïa vaøo moät soá baûn vaên cuûa Thaùnh kinh vaø thaùnh truyeàn. Laäp tröôøng coá cöïu naøy ñöôïc ñuùc keát qua moät coâng thöùc ñaõ trôû thaønh coå ñieån: "ngoaøi Giaùo hoäi khoâng coù ôn cöùu ñoä" (Extra Ecclesiam nulla salus).
Quan ñieåm chung vaãn nhaän thaùnh Cyprianoâ (töû ñaïo naêm 258) laø taùc giaû cuûa chaâm ngoân naøy. Ngoû lôøi vôùi caùc “Kitoâ höõu” laïc giaùo vaø ly giaùo ôû thôøi ñaïi cuûa ngaøi, khi maø caùc Kitoâ höõu chæ chieám thieåu soá vaø ñang bò baùch haïi, thaùnh Cyprianoâ xaùc quyeát ngoaøi Giaùo hoäi ñích thöïc ôû thôøi ñaïi ñoù, töùc laø Giaùo hoäi cuûa thaùnh nhaân, khoâng coù ôn cöùu ñoä cho nhöõng ngöôøi ly giaùo vaø laïc giaùo, bôûi vì “khoâng coù ôn cöùu ñoä ngoaøi Giaùo hoäi”. Theo thaùnh nhaân, bí tích thaùnh taåy hay ôn töû ñaïo thöïc hieän beân ngoaøi Giaùo hoäi cuõng chaúng coù giaù trò cöùu ñoä naøo caû: “toäi loãi cuûa nhöõng ngöôøi naøy seõ chaúng ñöôïc xoùa nhoøa ngay caû bôûi maùu; toäi naëng neà vaø khoâng theå tha thöù cuûa ly giaùo khoâng heà ñöôïc röûa saïch, ngay caû do töû vì ñaïo”.
Moät caùch roõ reät vaø döùt khoaùt hôn, thaùnh nhaân giaûi thích: “Ai quay löng laïi vôùi Giaùo hoäi cuûa Chuùa Kitoâ seõ khoâng ñöôïc ñoùn nhaän phaàn thöôûng cuûa Chuùa Kitoâ: hoï laø moät ngoaïi nhaân, moät ngöôøi traàn tuïc vaø thuø ñòch. Caùc baïn khoâng theå coù Thieân Chuùa laøm Cha, neáu caùc baïn khoâng nhaän Giaùo hoäi laøm meï”.
Xem nhö vaäy, ñoái vôùi thaùnh Cyprianoâ, caùc Kitoâ höõu ly giaùo vaø laïc giaùo seõ khoâng ñöôïc cöùu ñoä vì hoï traùch nhieäm veà haønh ñoäng rôøi boû, phaân ly hay khai tröø khoûi Giaùo hoäi. Nhöng soá phaän nhöõng ngöôøi ngoaøi Kitoâ giaùo thì sao? Hoï coù traùch nhieäm veà söï kieän “ôû ngoaøi Giaùo hoäi” vaø do ñoù khoâng ñöôïc cöùu ñoä chaêng? Theo nhöõng nghieân cöùu hieän taïi, chuùng ta chöa tìm thaáy moät caâu traû lôøi döùt khoaùt vaø tröïc tieáp naøo: “Chaúng thaáy moät ví duï naøo trong caùc vaên baûn cuûa Cyprianoâ cho pheùp aùp duïng moät caùch hieån nhieân xaùc quyeát “ngoaøi Giaùo hoäi khoâng coù cöùu ñoä” cho ñaïi ña soá nhöõng ngöôøi vaãn coøn laø ngoaïi ñaïo vaøo thôøi ñoù. Chuùng ta bieát thaùnh nhaân keát aùn caùc Kitoâ höõu ly giaùo vaø laïc giaùo, vì cho raèng hoï coù traùch nhieäm veà haønh ñoäng chia lìa Giaùo hoäi cuûa hoï. Hoûi raèng ngaøi coù keát aùn nhö theá taát caû nhöõng ngöôøi ngoaïi giaùo, nghóa laø qui traùch cho hoï vieäc khoâng ñoùn nhaân Tin Möøng vaø khoâng gia nhaäp Giaùo hoäi hay khoâng? Chuùng ta khoâng bieát gì caû”.
Tuy nhieân, keå töø ngaøy Kitoâ giaùo ñöôïc hoaøng ñeá Constantinoâ chaáp nhaän laøm quoác giaùo, nhieàu thaàn hoïc gia ñaõ aùp duïng coâng thöùc “ngoaøi Giaùo hoäi khoâng coù ôn cöùu ñoä” cho caû ngöôøi Do thaùi, laãn ngöôøi ngoaïi giaùo. Ngöôøi ta giaû thieát laø Tin Möøng ñaõ ñöôïc loan truyeàn khaép nôi, cho neân taát caû nhöõng ai khoâng muoán trôû thaønh Kitoâ höõu ñöông nhieân coù traùch nhieäm caù nhaân veà haønh ñoäng choái töø cuûa mình. Hoï seõ bò luaän phaït, vì “ngoaøi Giaùo hoäi khoâng coù ôn cöùu ñoä”. Thaùnh Ambrosioâ, chaúng haïn, ñaõ vieát: “Neáu ngöôøi naøo khoâng tin vaøo Ñöùc Kitoâ, seõ bò ñaùnh maát nguoàn ôn phuùc phoå quaùt naøy, töông töï nhö ngöôøi ñaõ töø choái aùnh saùng maët trôøi khi ñoùng chaët caùc cöûa soå laïi (...). Bôûi vì loøng xoùt thöông cuûa Chuùa ñaõ chuyeån thoâng cho taát caû caùc nöôùc ngang qua Giaùo hoäi; ñöùc tin ñöôïc traûi roäng cho taát caû caùc daân toäc”.
Trong cuoäc tranh luaän gay gaét vôùi laïc thuyeát donatisme, thaùnh Augustinoâ quaû quyeát bí tích do caùc thöøa taùc vieân ly giaùo vaø laïc giaùo thi haønh, treân nguyeân taéc, thaønh söï, nhöng chaúng mang moät giaù trò cöùu ñoä naøo caû. Theo ngaøi, taát caû nhöõng ai ly khai vôùi Giaùo hoäi, maëc duø coù laõnh nhaän pheùp thaùnh taåy vaø caùc bí tích, vaãn khoâng ñöôïc cöùu ñoä. Vieát veà moät giaùm muïc ly giaùo, thaùnh nhaân tuyeân boá: “Ngoaøi Giaùo hoäi, oâng ta coù theå coù taát caû, ngoaïi tröø ôn cöùu ñoä. OÂng ta coù theå coù caùc chöùc töôùc, laõnh nhaän caùc bí tích, haùt lôøi ca tuïng, oâng ta coù theå coù Tin Möøng, rao giaûng nieàm tin nôi Chuùa Cha, Chuùa Con vaø Chuùa Thaùnh thaàn: nhöng oâng khoâng theå tìm gaëp ñöôïc ôn cöùu ñoä ôû baát cöù nôi naøo khaùc, ngoaøi Giaùo hoäi Coâng giaùo”.
Ñoái rieâng vôùi ngöôøi Do thaùi vaø daân ngoaïi ôû thôøi ñaïi cuûa ngaøi, thaùnh giaùm muïc thaâm tín raèng sau bieán coá nhaäp theå cuûa Ñöùc Kitoâ, chaúng ai ñöôïc cöùu ñoä, neáu ít nhaát khoâng tin nôi Ñöùc Kitoâ vaø chòu pheùp thaùnh taåy. Sau khi Tin Möøng ñaõ ñöôïc loan baùo treân khaép theá giôùi vaø Giaùo hoäi ñaõ ñöôïc thaønh laäp, ngöôøi Do thaùi vaø daân ngoaïi chòu traùch nhieäm veà haønh ñoäng töø choái gia nhaäp Giaùo hoäi. Dó nhieân Thieân Chuùa muoán cöùu ñoä taát caû moïi ngöôøi, nhöng ngaøi khoâng thi haønh chöông trình cöùu ñoä ñoù baát chaáp töï do cuûa con ngöôøi. Coù theå noùi nhöõng ngöôøi khoâng tin ñaõ choáng laïi yù ñònh cöùu ñoä phoå quaùt cuûa Thieân Chuùa khi hoï töø choái ñoùn nhaän Tin Möøng.
Thaùnh Augustinoâ thöøa bieát Tin Möøng vaãn chöa ñöôïc rao giaûng cho moät soá boä laïc ôû Phi chaâu. Tuy nhieân ngaøi vaãn nghó raèng taát caùc boä laïc ñoù cuõng bò loaïi tröø khoûi con ñöôøng cöùu ñoä vì hai lyù do sau. Thöù nhaát, neáu nhö Thieân Chuùa töø choái moät soá ngöôøi cô hoäi ñeå trôû thaønh Kitoâ höõu, chaéc chaén laø vì hoï khoâng xöùng ñaùng: Thieân Chuùa ñaõ thaáy tröôùc laø theá naøo hoï cuõng töø choái ôn hueä naøy. Ngoaøi ra, tính phoå quaùt cuûa toäi nguyeân toå vaø nhöõng hieäu quaû xaáu cuûa noù ñaõ laø moät lyù do ñaày ñuû ñeå Thieân Chuùa luaän phaït taát caû nhöõng treû em cheát khoâng ñöôïc röûa toäi, cuõng nhö nhöõng ngöôøi lôùn chöa coù ñöùc tin Kitoâ giaùo. Thaùnh Augustinoâ tieán daàn ñeán choã nhìn doøng doõi cuûa Adam nhö moät “massa damnata” (ñaùm ngöôøi bò luaän phaït), maø chæ coøn bieát troâng chôø löôïng töø bi cuûa Thieân Chuùa do vieäc laõnh nhaän ñöùc tin vaø pheùp thanh taåy Kitoâ giaùo.
Prosper d'Aquitaine, moät trong nhöõng moân sinh xuaát saéc cuûa thaùnh Augustinoâ, coá gaéng ñem ra moät giaûi thích côûi môû hôn. OÂng quaû quyeát Thieân Chuùa muoán thöïc hieän chöông trình cöùu ñoä phoå quaùt theo moät caùch theá ñoäc ñaùo, trong ñoù vöøa ñaûm baûo tính höõu hieäu cuûa tieàn ñònh, vöøa boäc loä vai troø tuyeät ñoái cuûa aân suûng. Chính Thieân Chuùa ñaõ trao taëng “aân suûng phoå quaùt” nhö moät moùn quaø chung cho taát caû nhaân loaïi, nhöng ñoàng thôøi Ngaøi laïi ban theâm “aân suûng ñaëc bieät” cho nhöõng ngöôøi ñaõ ñöôïc tuyeån choïn, hoaøn toaøn do loøng nhaân haäu vaø söï töï do cuûa Ngaøi.
Trong taùc phaåm noåi tieáng mang töïa ñeà “Ôn goïi cuûa taát caû caùc daân toäc”, Prosper coá gaéng laøm giaûm nheï chuû tröông quaù khaét khe vaø kheùp kín cuûa thaùnh Augustinoâ veà vaán ñeà cöùu ñoä. OÂng chuû tröông Ñöùc Kitoâ ñaõ cheát khoâng nhöõng cho caùc Kitoâ höõu, maø coøn cho taát caû nhaân loaïi, cho caû nhöõng ngöôøi khoâng coù tín ngöôõng vaø nhöõng ngöôøi toäi loãi. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi khoâng ñöôïc haân haïnh nhaän bieát Tin Möøng, dó nhieân khoâng ñöôïc laõnh nhaän “aân suûng ñaëc bieät” maø Thieân Chuùa töï do ban cho nhöõng ngöôøi ñaõ ñöôïc tuyeån choïn. Tuy nhieân hoï cuõng ñaõ laõnh nhaän “aân suûng phoå quaùt” maø Thieân Chuùa ban cho moïi ngöôøi, ngay caû tröôùc bieán coá cuûa Ñöùc Kitoâ, vaø hoï ñöôïc cöùu ñoä do chính aân suûng naøy. “Chuùng toâi tin raèng, trong keá hoaïch nhieäm maàu cuûa Thieân Chuùa, moät giai ñoaïn môøi goïi cuõng ñöôïc daønh cho hoï, ngoõ haàu hoï seõ nghe vaø chaáp nhaän Tin Möøng, maø baây giôø hoï khoâng bieát. Ngay caû baây giôø, hoï nhaän laõnh moät söï trôï giuùp toång quaùt trong möùc ñoä maø trôøi ñaõ luoân luoân ban cho moïi ngöôøi”.
Ngöôïc laïi, moät moân sinh xuaát saéc khaùc cuûa thaùnh Augustinoâ, giaùm muïc Fulgence de Ruspe, laïi tuyeät ñoái baûo veä quan ñieåm cuûa thaày mình. Trong taùc phaåm “Veà chaân lyù cuûa vieäc tieàn ñònh”, oâng vieát: “Neáu ñích thöïc yù muoán toång quaùt cuûa Thieân Chuùa laø moïi ngöôøi ñöôïc cöùu ñoä vaø nhaän bieát Chaân lyù, laøm sao giaûi thích söï kieän chính Chaân lyù ñaõ che daáu moät caùch maàu nhieäm söï hieåu bieát naøy ñoái vôùi moät soá ngöôøi? Chaúng nghi ngôø chuùt naøo, ñoái vôùi nhöõng ngöôøi maø Ngaøi ñaõ choái töø söï hieåu bieát naøy, Ngaøi cuõng choái töø ôn cöùu ñoä (...). Xem nhö vaäy, Ngaøi ñaõ muoán cöùu ñoä nhöõng keû maø Ngaøi ñaõ cho nhaän bieát maàu nhieäm cöùu ñoä vaø ñaõ khoâng muoán cöùu ñoä nhöõng ai maø ngaøi ñaõ töø choái vieäc nhaän bieát maàu nhieäm naøy. Neáu nhö Ngaøi ñaõ muoán cöùu ñoä caû hai, thì chaéc haún Ngaøi ñaõ ban cho caû hai ñöôïc nhaän thöùc veà Chaân lyù”.
Trong taùc phaåm cuûa Fulgence, chaâm ngoân “Ngoaøi Giaùo hoäi khoâng coù ôn cöùu ñoä” ñöôïc aùp duïng moät caùch trieät ñeå vaø cöùng ngaéc nhaát ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ly giaùo vaø laïc giaùo, cuõng nhö cho caû nhöõng ngöôøi ngoaïi giaùo vaø ngöôøi Do thaùi. Keå töø ñaây, quan ñieåm cöïc ñoan vaø naëng tính khai tröø veà vaán ñeà cöùu ñoä trôû thaønh phoå quaùt vaø ñöôïc chuyeån giao cho thôøi Trung coå nhö moät quan ñieåm chung cuûa Giaùo hoäi. Theá roài, vôùi doøng thôøi gian, ñònh ñeà “Extra ecclesiam nulla salus” cuûa thaùnh Cyprianoâ ñaõ bò taùch khoûi boái caûnh lòch söû ñaëc bieät töøng khai sinh ra noù ñeå trôû thaønh moät ñònh ñeà toång quaùt.
Vai troø cuûa Giaùo hoäi höõu hình ñöôïc ñaët noåi trong nhieäm cuïc cöùu ñoä: vieäc hieäp thoâng vôùi Giaùo hoäi ñöôïc quan nieäm nhö moät ñieàu kieän thieát yeáu ñeå laõnh nhaän Thaùnh linh vaø cuoäc soáng vónh cöùu. Chín theá kyû sau, coâng ñoàng Firenze (1442) haàu nhö laëp laïi quan ñieåm naøy vaø trình baøy giaùo lyù truyeàn thoáng nhö sau: Ñöùc Gieâsu - Kitoâ laø maëc khaûi chung keát cuûa Thieân Chuùa; Ngaøi trao laïi cho Giaùo hoäi söù meänh ñaëc bieät; do ñoù taùch rôøi khoûi Giaùo hoäi coù nghóa laø taùch rôøi khoûi Ñöùc Kitoâ vaø, taát nhieân, khoâng ñöôïc cöùu ñoä.
Chuùng ta gaëp thaáy nôi ñaây vaên kieän chính thöùc ñaàu tieân ñaõ giaûi thích coâng thöùc cuûa thaùnh Cyprianoâ döôùi daïng thöùc baûo thuû, kheùp kín vaø gay gaét nhaát: “(Giaùo hoäi Coâng giaùo Roma) xaùc tín, tuyeân xöng vaø rao giaûng raèng chaúng moät ai trong nhöõng ngöôøi ôû beân ngoaøi Giaùo hoäi Coâng giaùo - khoâng phaûi chæ laø nhöõng ngöôøi ngoaïi giaùo, maø caû nhöõng ngöôøi Do thaùi hay laïc giaùo vaø ly giaùo nöõa - ñöôïc tham döï vaøo cuoäc soáng vónh cöûu, maø traùi laïi seõ ñi vaøo löûa ñôøi ñôøi ñaõ ñöôïc daønh saün cho aùc quyû vaø caùc söù thaàn cuûa noù, neáu nhö ít nhaát trong giaây phuùt cuoái ñôøi khoâng gia nhaäp vaøo Giaùo hoäi”.
Ngöôøi ta ñaõ tranh luaän raát nhieàu veà yù nghóa vaø noäi dung cuûa vaên kieän noùi treân. Khoâng ai phuû nhaän thaåm quyeàn cuûa vaên kieän, nhöng vaán ñeà ñaët ra laø tìm hieåu xem vaên kieän muoán tröïc tieáp nhaém caùi gì: xaùc ñònh moái töông quan giöõa Giaùo hoäi vaø cöùu ñoä hay vaán ñeà cöùu ñoä cuûa nhöõng ngöôøi ngoaøi Giaùo hoäi? Ñeå hieåu thaáu ñaùo vaên kieän naøy phaûi ñaët noù vaøo boái caûnh lòch söû vaø vuõ truï quan ôû thôøi ñoù. Theá giôùi cuûa Kitoâ giaùo ôû ñaàu theá kyû XV coù theå noùi laø moät theá giôùi ñöôïc thu goïn chung quanh Ñòa Trung haûi. Chính vì theá ngöôøi ta nghó raèng Tin Möøng ñaõ ñöôïc rao giaûng cho taát caû caùc daân toäc treân theá giôùi vaø neáu ai khoâng chaáp nhaän söù ñieäp Tin Möøng ñöông nhieân phaûi chòu traùch nhieäm veà thaùi ñoä töø choái cuûa mình. Caùc giaùm muïc cuûa coâng ñoàng Firenze xaùc tín Thieân Chuùa laø Ñaáng töø bi vaø nhaân haäu. Ngaøi seõ khoâng bao giôø luaän phaït nhöõng ngöôøi voâ toäi. Neáu coù ai bò luaän phaït thì lyù do hieån nhieân cuûa vieäc luaän phaït naøy naèm ôû traùch nhieäm caù nhaân cuûa ngöôøi ngoaïi giaùo, ngöôøi Do thaùi, ngöôøi ly giaùo vaø laïc giaùo khi hoï choái töø khoâng chaáp nhaän Tin Möøng hay töï yù taùch rôøi khoûi Giaùo hoäi.
LM. Nguyeãn Thaùi Hôïp, OP.
Daán Thaân, Houston, 2000