Thoâng Dieãn Hoïc
Vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông V
Nhöõng Tröôøng Phaùi Thoâng Dieãn Hoïc
Thoâng Dieãn Hoïc Höõu Sinh Tính
cuûa Martin Heidegger
(Ontological Hermeneutics)
5. Nhöõng Quan Nieäm Neàn taûng cuûa Thoâng Dieãn Hoïc
Sau khi ñaõ phaân tích moät soá quan nieäm chính yeáu cuûa Thoâng Dieãn Hoïc (TDH) maø Heidegger ñaõ phaùt trieån trong taùc phaåm Höõu Sinh vaø Thôøi Gian. Ñoaïn naøy chæ toùm löôïc nhöõng yeáu tính caên cô cuûa TDH theo Heidegger. Chuù yù laø, Heidegger ñaõ coù phaàn naøo bieáân ñoåi giöõa giai ñoaïn Höõu Sinh vaø Thôøi Gian vaø giai ñoaïn sau naøy, ñaëc bieät tröôùc theá chieán thöù hai. Vì vaäy, chuùng toâi xin giaûi thích nhöõng quan nieäm caên baûn maø Heidegger ñaõ phaùt trieån sau Höõu Sinh vaø Thôøi Gian, ñeå boå tuùc cho neàn TDH cuûa oâng.
5.1. Baûn Chaát cuûa Thoâng Hieåu
Trong nhöõng ñoaïn treân, chuùng toâi ñaõ nhaéc nhieàu tôùi söï hieãu bieát vaø nhaán maïnh söï khaùc bieät giöõa hieåu bieát vaø thoâng hieåu. Trong Anh ngöõ, ta chæ coù ñoäng töø to understand, vaø danh töø understanding ñeå dieãn taû hieåu bieáât vaø thoâng hieåu. Ñoäng töø vaø danh töø Verstehen trong Ñöùc ngöõ coù phaàn khaùc bieät vôùi to understand / understanding. Understanding theo Ñöùc ngöõ phaûi laø Verstaendniss, töùc tình traïng hieåu bieát ñaõ coá ñònh veà moät söï vaät (theo töø ngöõ, under- stand coù nghóa moät ñòa theá coá ñònh, hay ñöùng “döôùi” (under-stand) moät tình traïng. Nhöng theo Heidegger, Verstehen (thoâng hieåu) noùi leân moät söï soáng, moät caùch soáng, moät söï thaâm nhaäp vaø moät söï töï khai môû cuûa con ngöôøi. Chính vì theá noù khoâng coù mang nghóa cuûa understanding, cuõng khoâng gioáng caùi yù nghóa Verstehen cuûa Dilthey, töùc hieåu bieáùt, hay cuûa Humboldt, töùc söï hieåu bieát moät caùch troïn veïn. Thöïc ra, töø understanding chæ moät tình traïng, moät vò theá coá ñònh, maø ai cuõng phaûi nhaän ra nhö theá. Do ñoù, noù mang tính chaát phoå quaùt, maø con ngöôøi khoâng theå thay ñoåi. Thí duï, buoàn laø buoàn, vui laø vui, yeâu laø yeâu, gheùt laø gheùt, maø ai cuõng hieåu nhö theá, vaø khoù maø thay ñoåi ñöôïc. [28]
Nhöng neáu understanding chæ ra moät söï hieåu bieát coá ñònh, thì baát cöù ai, khi nhìn moät söï vaät, hay khi gaëp moät söï kieän, ñeàu phaûi hieåu nhö nhau môùi phaûi. Söï thöïc laø, moãi ngöôøi cuøng thaáy moät söï vaät, cuøng gaëp moät caûnh ngoä, khoâng haún hieåu gioáng nhau. Ñieàu naøy caøng roõ reät trong tình caûm yeâu vaø gheùt. Cuøng yeâu, nhöng moãi ngöôøi bieåu taû khaùc nhau, vaø do ñoù thöôøng gaây ra ngoä nhaän. Cuõng laø gheùt, nhöng caùch theà laïi khaùc nhau, neân chuùng ta thöôøng hay “beù caùi nhaàm.” [29]
Nhöng daãu khoâng haún hieåu gioáng nhau, vaø nhaát laø khoâng bieåu hieän nhö nhau, raát coù theå chuùng ta vaãn coù cuøng moät caûm giaùc. Döïa treân caùi “ñoàng caûm” naøy, ta hieåu ñöôïc nhau. Vaäy thì, understanding cuõng noùi leân moät söï thoâng caûm gioáng nhau (sympathy), töùc ñoàng caûm. Thí duï, toâi hieåu ñöôïc taâm traïng khoán khoå cuûa naïn nhaân (I have full understanding of the misery of the victim), bôûi vì toâi coù cuøng moät caûm giaùc: “Ñoàng thanh töông öùng / Ñoàng khí töông caàu.” Söï thoâng caûm naøy, chöù khoâng phaûi laø nhöõng yeáu toá coá ñònh, môùi khieán ta hieåu saâu hôn. Nhaän ra ñieàu naøy, Dilthey hieåu Verstehen tuy gaàn nhö understanding, nhöng saâu xa hôn. Understanding nôi ñaây dieãn taû taàm saâu cuûa hieåu bieát (thí duï, hieåu baøi thô, hieåu yù nghóa böùc hoïa, hay hieåu taâm traïng cuûa ai ñoù).
Khoâng haún vaát boû moät loái hieåu bieát nhö vaäy, Heidegger nhaän ra moät loái hieåu bieát naøy vaãn chöa loät heát ñöôïc baûn tính cuûa Understanding. OÂng hieåu Verstehen trong maïch nguoàn cuûa söï soáng (nhö Dilthey), vaø nhö sinh hoaït cuûa Höõu sinh (vöôït khoûi Dilthey). Chính vì theá maø Verstehen cuõng laø caùch theá xuaát hieän cuûa Höõu sinh. Verstehen cuõng chính laø caùi tieàm löïc khieán ta nhaän ra ñöôïc khaû theå cuûa hieän theå, nhaän ra ñöôïc Höõu sinh ñöôïng xuaát hieän trong theá giôùi soáng. Ñaây laø lyù do taïi sao chuùng toâi duøng thuaät ngöõ thoâng hieåu ñeà dòch thuaät ngöõ Verstehen. [30] Thoâng hieåu ñöôïc caùch theá soáng, caùch theá xuaát hieän töùc laø nhaän ra tieàm löïc, söùc soáng cuûa Höõu sinh.
Palmer toùm laïi yù nghóa cuûa thoâng hieåu nhö sau:
“Thoâng hieåu khoâng phaûi laø caùi chi ta coù theå tieám höõu, nhöng ñuùng hôn phaûi laø moät caùch theá hay yeáu tính caáu taïo cuûa Höõu-theå-taïïi-theá. Noù khoâng phaûi laø moät vaät theå (entity) naèm trong theá giôùi, nhöng ñuùng hôn phaûi laø caùi keát caáu (structure) trong höõu theå, khieán thoâng hieåu coù theå taùc ñoäng treân bình dieän kinh nghieäm. Thoâng hieåu laø neàn taûng cho moïi thoâng dieãn: noù ñoàng hieän höõu moät caùch caên cô (co-original) vôùi hieän sinh cuûa ta, vaø noù hieän dieän trong taát caû moïi taùc ñoäng cuûa thoâng dieãn.” [31]
Töø nhöõng nhaän ñònh treân, ta coù theå noùi, baûn chaát cuûa thoâng hieåu bao goàm: (1) noù ñoàng nghóa vôùi chính söï soáng; (2) noù noùi leân tính chaát höõu sinh, vaø do ñoù khoâng hoaøn toaøn leä thuoäc vaøo ñieàu kieän cuûa thôøi gian vaø khoâng gian; (3) töø ñoù, thoâng hieåu cuõng chæ ra tính chaát tieân tri, hay döï phoùng cuûa Höõu sinh (Entwurfscharakter); cuõng nhö (4) tính chaát nhaäy caûm vôùi chính theá giôùi soáng (töùc caùi caûm giaùc chung, Befindlichkeit); vaø (5) nhaát laø trong tính chaát töï khai môû. Noùi toùm laïi, baûn chaát cuûa thoâng hieåu chính laø tính chaát soáng, tính chaát hieän höõu (Existentialitaet).
5.2. Theá Giôùi Soáng vaø Höõu-sinh-taïi-theá (In-in-der-Welt-Sein)
Neáu Höõu sinh töï noù voán mang tính chaát tieân nghieäm, thì khi xuaát hieän, noù phaûi mang moät theå, moät chaát naøo ñoù, töùc moät “thaân xaùc” (body). Noùi theo kieåu ngöôøi Vieät, theå luoân mang moät hình thaùi cuï theå, thí duï thaân xaùc, ñoà vaät: ”Cheát laø theå xaùc, coøn laø tinh anh.” (Nguyeãn Du). Noùi caùch khaùc, tính chaát hieän höõu thöôøng ñöôïc xaùc ñònh bôûi nhöõng ñieàu kieän khoâng gian vaø thôøi gian, töùc ñieàu kieän cuûa theá giôùi maø ta ñaõ, ñang vaø seõ sinh soáng. Nhö theá, caùi theá giôùi soáng (Lebenswelt) maø Husserl ñaõ nhaán maïnh tôùi khoâng chæ laø moâi tröôøng, hay ñieàu kieän maø thoâi, maø coøn chính laø moâi sinh: hieän höõu chæ coù theå laø hieän höõu trong moät theá giôùi soáng; vaø moät theá giôùi chæ mang yù nghóa cho chuùng ta neáu noù giuùp Höõu sinh xuaát hieän trong caùi baûn chaát uyeân nguyeân (original) vaø trung thöïc (authentic). Chính trong nguoàn maïch soáng naøy maø Heidegger môùi daùm caû quyeát laø chæ coù con ngöôøi môùi coù yù nieäm theá giôùi, [32] vaø theá giôùi soáng vaø söï thoâng hieåu laø nhöõng boä phaän baát khaû phaân ly trong taùc ñoäng cuûa con ngöôøi khi kieán caáu hieän theå (maø theo ngoân ngöõ cuûa Heidegger laø söï kieán caáu mang tính chaát höõu sinh cuûa hieän theå, ontological constitution of Dasein).
Nhöng chính vì theá giôùi soáng cuûa chuùng ta cuøng moät luùc laø moâi sinh, moâi tröôøng vaø ñieàu kieän thieát yeáu nhaát, vaø nhaát laø noù gaén chaët baát khaû phaân ly vaøo Höõu sinh, neân thöôøng chuùng ta khoâng ñeå yù, hay thöôøng khoâng nhaän ra söï hieän höõu cuûa noù. Daãu sao ñi nöõa, theá giôùi soáng luoân hieän höõu. Noù môø aûo, nhöng cuøng luùc cuõng luoân thaáu suoát (nhö tia saùng). Vì caùi löôõng tính naøy maø ta tuy soáng trong, qua, vaø nhôø vaøo noù, nhöng laïi khoâng theå naém noù ñöôïc. Bôûi leõ, theá giôùi soáng khoâng ñoàng nhaát vôùiø moät theá giôùi vaät lyù (traùi ñaát, hay ñòa caàu), vaø nhö vaäy, noù khoâng theå trôû thaønh ñoái töôïng maø ta coù theá naém ñöôïc, hay coù theå khoáng trò ñöôïc, hay coù theå thay ñoåi ñöôïc. Ñaây laø ñieåm khaùc bieät caên cô nhaát giöõa caùi theá giôùi vaät chaát cuûa khoa hoïc töï nhieân vaø caùi theá giôùi soáng cuûa con ngöôøi.
Höõu-sinh-taïi-theá do ñoù phaûn aùnh tính chaát höõu sinh cuï theå nhaát, cuõng nhö nhöõng bieán theå cuûa noù. Ñoù chính laø nhöõng hieän theå. Moãi hieän theå noùi leân Höõu sinh trong moät theá giôùi soáng. Thí duï, “con ngöôøi Vieät” coù nghóa laø moät höõu sinh soáng trong theá giôùi soáng Vieät, mang caùi theå cuûa ngöôøi Vieät. Do ñoù “con ngöôøi Vieät” chæ coù nghóa, töùc hieän höõu, khi noù soáng trong theá giôùi Vieät (in-der-Viet-Welt) chöù khoâng phaûi ôû ngoaøi theá giôùi ñoù. Con ngöôøi cuûa Plato, hay caùi chuû theå suy tö cuûa Descartes chæ laø nhöõng quan nieäm troáng roãng, bôûi noù soáng beân ngoaøi theá giôùi soáng cuûa hoï.
Höõu-sinh-taïi-theá cuõng noùi leân söï kieän Höõu sinh gaén chaët vôùi lòch söû cuûa noù. Nhö ñaõ nhaán maïnh phaàn treân, theá giôùi soáng nôi ñaây khoâng chæ laø moät theá giôùi vaät chaát hieän höõu trong khoâng gian, maø coøn laø moät theá giôùi cuûa thôøi gian, cuûa kyù öùc, cuûa döï phoùng, [33] vaø nhaát laø moät theá giôùi höõu sinh tính (ontological world). Theá neân, khi nhaán maïnh ñeán tính chaát taïi theá cuûa Höõu sinh, ta daõ chaáp nhaän caùi theå cuûa noù trong moãi giai ñoaïn, hay quùa trình cuûa cuoäc soáng. Moãi giai ñoaïn, Höõu sinh mang moät theå khaùc nhau, nhöng vaãn khoâng ñaùnh maát tính chaát uyeân nguyeân, trung thöïc cuûa noù, bôûi vì Höõu sinh ñöôïc nhaän dieän, vaø ñöôïc xaùc ñònh bôûi chính caùi lòch söû tính cuûa noù. Lòch söû tính ñoàng luùc laø söï töï bieåu hieän cuûa Höõu sinh, maø cuõng coøn laø caùi coäi nguoàn cuûa noù. Ñaây laø lyù do taïi sao Heidegger hieåu Höõu sinh trong caùi ña dieän tính (multi facies), ña phöông tính (multi dimensiones), ña nghóa tính (Mehrdeutigkeit) cuûa noù. [34]
Neáu coù theå nhìn lòch söû tính cuûa Heidegger theo loái nhìn Ñoâng phöông (maø nhieàu hoïc giaû Nhaät nhö Nishida, Nishitani, hay Trung Quoác nhö Tröông Trung Nguyeân, Tieâu Sö Nghóa, vaân vaân, töøng aùp duïng), [35] thì caâu ñoái thoaïi sau ñaây giöõa hai thieàn sö veà caùi taïi ngaõ coù theå giuùp ta hieåu phaàn naøo söï töông quan baûn chaát giöõa lòch söû tính vaø Höõu sinh. Ñoù laø vieäc Höõu-sinh-taïi-theá ñöôïc xaùc ñònh bôùi chính caùi lòch söû tính cuûa mình, vaø lòch söû tính khoâng theå taùch rôøi khoûi Höõu sinh:
Sö phuï hoûi ñoà ñeä:
- “Khi con môùi sinh ra, con coù phaûi laø con khoâng?”
Ngöôøi sö ñoà traû lôøi:
- “Thöa sö phuï, laø con aï.”
- “Vaäy thì khi lôùn leân, con coù phaûi laø con khoâng?” Sö phuï hoûi tieáp.
- “Thöa, vaãn laø con aï.”
Vaãn chöa heát, sö phuï laïi vaën hoûi:
- “Khi con giaø yeáu, coù phaûi con vaãn laø con khoâng?”
- “Thöa Thaày, ñöông nhieân laø con vaãn laø con.” [36]
Cuoäc ñoái thoaïi giöõa ñaïi sö vaø moân ñoà noùi leân laø Höõu sinh mang nhöõng höõu theå khaùc nhau (thieáu nieân, thanh nieân, trung nieân, laõo nieân), nhöng vaãn khoâng ñaùnh maát caùi baûn ngaõ uyeân nguyeân trung thöïc cuûa noù. Moãi giai ñoaïn phaûn aùnh höõu-sinh-taïi-theá, nhöng taát caû vaãn phaùt nguoàn töø Höõu sinh, trung thaønh vôùi Höõu sinh, vaø luoân laø Höõu sinh.
5.3. Tieân Kieán, Tieân Caáu (Pre-concept, Prejudice, Fore-structure)
vaø Leõ Taát Nhieân (Pre-Understanding)
Neáu lòch söû tính noùi leân caû quùa trình, vaø döï phoùng cuûa Höõu sinh, thì taát caû caùi gì thuoäc veà quaù khöù, hieän taïi vaø töông lai ñeàu laø nhöõng yeáu toá khoâng theå thieáu. Vaø nhö vaäy, nhöõng caùi gì voán coù tröôùc söï hieåu bieát cuûa chuùng ta cuõng coù giaù trò thieát yeáu cuûa chuùng. Khi noùi “coù tröôùc” (pre), Heidegger muoán noùi leân tính chaát tieân nghieäm (transcendental) vaø tieân thieân (a priori) cuûa chuùng. Ñeå hieåu moät söï vaät, thí duï caùi baøn aên, ta khoâng chæ bieát tröôùc coâng naêng hay chaát lieäu, hay hình thöùc cuûa söï vaät (töùc tieân nghieäm theo nghóa cuûa Kant), maø coøn phaûi vaän duïng chính nhöõng quan nieäm, hay chính ngoân ngöõ moät caùch tieân thieân. Nôi ñaây, ngoân ngöõ laø moâi tröôøng, moâi sinh maø chuùng ta soáng, noùi, suy tö..., maø chuùng ta phaûi duøng trong cuoäc soáng thöôøng nhaät, maø chuùng ta phaûi döïa vaøo. Noù caáu taïo thaønh moät bieát phaän baát khaû phaân ly vôùi cuoäc soáng, vôùi chính Höõu sinh, nhö caù soáng trong nöôùc, nhö chuùng ta thôû trong khoâng khí vaäy. Chính vì noù quùa maät thieát maø ta thöôøng queân ñi söï hieän höõu cuûa noù. Noù hieän höõu moät caùch tieân thieân, vaø noù ñöôïc nhaän bieát moät caùch tieân nghieäm, nhöng noù mang tính chaát noäi taïi (immanent). Chính vì vaäy maø Heidegger thöôøng dieãn ta “ngoân ngöõ chính laø maùi nhaø cuûa Höõu sinh”, [37] hay “ngoân töø vaø ngoân ngöõ khoâng phaûi laø goùi giaáy boïc ngoaøi ñeå goùi söï vaät ñöôïc keû vieât (vaên só), ngöôøi noùi (thuyeát giaû) ñem baùn. Chính trong nhöõng ngoân töø vaø ngoân ngöõ maø söï vaät môùi xuaát hieän vaø mang hình theå cuûa chuùng.” [38] Nhö ngoân ngöõ, chuùng ta cuõng coù nhöõng quan nieäm hay yù nieäm, mang tính chaát taát nhieân naøy. Chuùng taïo thaønh moät toaøn theå maø ta khoâng theå suy tö neáu chieáu chuùng. Ñeå coù theå thoâng hieåu, ta baét buoäc phaûi “soáng” chung vôùi chuùng, y heät nhö vieäc chuùng ta söû duïng ngoân ngöõ. Hieåu nhö vaäy, baát cöù moät söï thoâng hieåu naøo cuõng ñoøi phaûi döïa treân nhöõng “tieân kieán” vaø nhöõng keát caáu “taát nhieân” (pre-structure) nhö ngoân ngöõ, quan nieäm, vaân vaân. Chuùng chæ xuaát hieän trong yù thöùc cuûa chuùng ta khi chuùng ta ñaït laïi chính söï thoâng hieåu. Thaùi ñoä gaït boû nhöõng tieân kieán coi nhö laø nhöõng tieàn kieán loãi thôøi (maø vì bò aûnh höôûng cuûa neàn trieát hoïc hieän ñaïi, vaø nhaát laø neàn trieát hoïc thöïc chöùng cuûa Auguste Comte), chuùng ta coi nhö laø nhöõng yù kieán thieáu lyù tính, hay sai laàm, hay man daõ), khoâng theå giuùp chuùng ta coù ñöôïc moät söï thoâng hieåu ñöùng ñaén. [39]
Keát Luaän: Thoâng Dieãn Hoïc vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên
Töø Heidegger tôùi Gadamer
Trong nhöõng taùc phaåm ôû giai ñoaïn sau, Heidegger ñaõ phaùt trieån TDH moät caùch roäng raõi hôn, vaø coi ñoù nhö laø moät phöông theá ñeå ñaët laïi vaán ñeà veà söï hieåu bieát neàn khoa hoïc maø chuùng ta khoâng daùm hay khoâng muoán ñaët nghi vaán. Vì phaïm vi baøi giôùi thieäu, chuùng toâi xin toùm taét quan ñieåm cuûa Heidegger veà neàn taûng khoa hoïc cuûa TDH vaøo moät soá ñieåm chính nhö sau:
- Thöù nhaát, neáu Höõu sinh luoân töï khai môû, vaø neáu khoa hoïc laø khoa hoïc veà con ngöôøi, thì neàn khoa hoïc coå truyeàn (döïa treân Newton vaø lyù thuyeât cô khí, cuõng nhö nhöõng quy luaät baát bieán) chö ñuû, vaø coù leõ, khoâng coù theå giuùp ta naém ñöôïc moät söï hieåu bieát toaøn veïn veà söï vaät, vaø nhaát laø veà chính con ngöôøi. Söï thaát baïi cuûa neàn taâm lyù hoïc döïa treân nhöõng phaûn öùng maùy moùc, ñeå hieåu con ngöôøi, laø moät thí duï cuï theå. Nhöõng nhaø chuû tröông lyù thuyeát haønh vi thöïc ra vaãn tin theo neàn khoa hoïc töï nhieân truyeàn thoáng, cho raèng, neàu trong thieân nhieân ta coù nhöõng luaät töï nhieân, thì nôi con ngöôøi, ta cuõng coù nhöõng luaät töông töï. Tieáp theo, neáu quy luaät töï nhieân luoân luoân ñuùng vaøo moïi nôi, moïi thôøi, thì luaät veà con ngöôøi, ñeà laø khoa hoïc, cuõng phaûi coù nhöõng tính chaát nhö vaäy. [40] Moät loái nhìn nhö treân vöôùng vaøo nhieàu ñieåm maø caùc nhaø taâm lyù hoïc cuûa tröôøng phaùi naøy khoâng theå kieåm chöùng, vaø ñoä xaùc xuaát cuûa caùc keát quûa raát xa caùch. Ta thaáy, gaëp moät tröôøng hôïp thoâng thöôøng, moãi ngöôøi raát coù theå coù nhöõng phaûn öùng khaùc nhau. Trong tröôøng hôïp phöùc taïp, phaûn öùng naøy caøng phöùc taïp vaø ña daïng hôn nöõa. Thöù tôùi, phaûn öùng cuûa con ngöôøi khoâng coù maùy moùc, maø luoân coù tính toaùn, yù thöùc hay voâ thöùc, nhö thaáy trong tröôøng hôïp phöùc taïp. Sau nöõa, phaûn öùng con ngöôøi coù theå thay ñoåi, tuøy theo vaên hoùa, giaùo duïc, toân giaùo, vaø nhaát laø, töï ngay chính baûn tính khoâng ñoàng nhaát cuûa moãi ngöôøi. Ngöôøi ñöôïc giaùo duïc khaùc vôùi ngöôøi voâ hoïc, ngöôøi laøm ngheà giaùo khaùc vôùi nhaø chính trò, vaø nhaát laø ngöôøi coù moät toân giaùo khaùc vôùi moät ngöôøi voâ thaàn... khi hoï gaëp cuøng moät söï kieän cuøng moät thôøi gian, vaø trong cuøng moät nôi.
- Thöù tôùi, neáu ta chaáp nhaän con ngöôøi laø moät “tieåu vuõ truï,” con ngöôøi “nhaân caùch,” con ngöôøi “tieán boä,” vaân vaân, noùi caùch chung, moät con ngöôøi luoân bieán ñoäng vaø thaêng tieán, thì baát cöù moät phöông phaùp naøo, moät nhaõn quan naøo, moät luaät phaùp naøo... cuõng khoâng theå ñuû ñeå hieåu con ngöôøi. Laøm sao maø ta coù theå laáy nhöõng quy taéc aùp duïng cho nhöõng vaät theå ngoaïi taïi, baát ñoäng, ñeå hieåu ñöôïc con ngöôøi bieán ñoäng, taâm linh? [41]
- Thöù ba, ñieåm quan troïng nhaát maø caùc nhaø khoa hoïc töï nhieân queân khoâng ñeå yù tôùi, ñoù laø con ngöôøi luoân laø moät con ngöôøi saùng taïo. Noùi caùch khaùc, con ngöôøi khoâng chæ laø moät ñoái töôïng ñöôïc hay bò quan saùt (nhö caùc vaät theå), maø coøn laø chuû theå ñöông quan saùt ngöôøi khaùc hay vaät theå. Sinh hoaït cuûa con ngöôøi mang tính chaát lieân-chuû-theå, hay chuû theå töông hoã (inter-subjectvity), ñieàu maø caùc nhaø hieän töôïng hoïc chuû tröông. Tính chaát saùng taïo cuûa hoï (thí duï thaønh laäp coäng ñoàng, toå chöùc xaõ hoäi, trao ñoåi thöông maûi) luoân mang tính chaát lieân-chuû-theå naøy. Khoa hoïc töï nhieân, moät khi vaát boû tính chaát chuû ñoäng, lieân-chuû-theå (xaõ hoäi) cuûa con ngöôøi, vaø haï caáp noù xuoáng ngang haøng vôùi ñoà vaät hay suùc vaät (tröôøng hôïp phaùi taâm lyù haønh vi tröôùc Spencer), ñaõ boùp meùo con ngöôøi, vaø nhö theá khoâng theå hieåu ñöôïc noù.
Vaäy thì, ñeå hieåu con ngöôøi, chuùng ta phaûi coù moät neàn khoa hoïc xaõ hoäi nhaân vaên. Leõ taát nhieân, Heidegger vaø Gadamer khoâng coù phaûn ñoái loái nhìn phaûi tìm ra nhöõng ñaëc tính phoå bieán vaø taát yeáu nôi con ngöôøi, nhöng hai trieát gia nhaän ñònh laø, nhöõng ñaëc tính naøy (thaáy chung nôi vaïn vaät) chöa ñuû. (Nôi ñaây ta thaáy söï khaùc bieät giöõa tröôøng phaùi Heidegger-Gadamer vaø tröôøng phaùi Dilthey-Betti). Ta caàn phaûi ñi tìm nhöõng ñaëc tính chung chung mang tính chaát tieân nghieäm töùc nhöõng ñaëc tính (baûn chaát) maø con ngöôøi saùng taïo voán phaûi coù trong quaù trình soáng cuûa hoï. Chính nhöõng baûn chaát chung naøy (bao goàm ngoân ngöõ, caûm tình, thò khieáu, caùch suy tö, giaù trò chung, truyeàn thoáng...) môùi giuùp chuùng ta hieåu hôn veà con ngöôøi cuï theå. Laáy moät thí duï veà chính con ngöôøi. Theo khoa hoïc töï nhieân, ta coù theå duøng loái phaân tích hay moå xeû ñeå ñònh nghóa con ngöôøi nhö laø moät “ñoäng vaät coù hai tay, hai chaân, hai maét, moät muõi, moät mieäng, bieát phaùt aâm vaø hieåu ñöôïc nhau qua aâm thanh ñoù...” Nhöng moät ñònh nghóa nhö vaäy chaúng giuùp chuùng ta hieàu maáy tí veà con ngöôøi Vieät, bôûi leõ ai cuõng gioáng nhau, vaø raát coù theå coù raát nhieàu ñoäng vaät cuõng gioáng nhö theá. Vaäy thì ñeå hieåu ngöôøi Vieät, ta khoâng theå duøng moät ñònh nghóa nhö vaäy. Chuùng ta phaûi bieát ngöôøi Vieät thích gì (thöïc phaåm, muøi vò, maàu saéc, aâm thanh...), hoï duøng ngoân ngöõ naøo, vaên phaïm ra sao..., hoï phaûn öùng nhö theá naøo khi gaëp moät vaán naïn, taïi sao hoï troïng leã, troïng nghóa, taïi sao loái toå chöùc cuûa hoï khaùc vôùi ngöôøi Hoa, ngöôøi Myõ, ngöôøi Nga, vaø raát nhieàu caâu hoûi töông töï nhö vaäy.
Gadamer ñaõ tieáp tuïc con ñöôøng Heidegger vaïch ra, vaø oâng ñeà nghò, TDH phaûi laø neàn taûng cuûa khoa hoïc xaõ hoäi nhaân vaên. Neàn khoa hoïc naøy nhaém coù ñöôïc moät söï thoâng hieåu töông ñoái ñaày ñuû veà con ngöôøi, baèng caùch tìm hieåu nhöõng caûm tình chung, caûm giaùc chung, thaåm myõ chung, thò khieáu chung, ñoù laø coäng caûm (sensus commonis); baèng caùch khaùm phaù ra loái suy tö chung, caùch dieãn taû chung, loái nhìn chung cuûa moät xaõ hoäi, hay moät coäng ñoàng, ñoù laø coäng ngoân (ngoân ngöõ chung), quy luaät chung (vaên phaïm chung); baèng caùch nhaän ra yù höôùng chung, muïc ñích chung, lyù töôûng chung..., ñoù laø coäng ích (lôò); baèng caùch khaùm phaù ra lòch söû tính chung, truyeàn thoáng chung, giaù trò chung cuûa hoï...
Neáu ta nhaän ra ñöôïc nhöõng ñaëc tính chung (baûn chaát chung) ñoù, ta coù theå hieåu bieát moät caùch töông ñoái ñaày ñuû hôn veà moät gioáng ngöôøi trong moät thôøi gian, khoâng gian naøo ñoù. [42]
Ñeå taïm keát thuùc phaàn baøn veà neàn TDH cuûa Heidegger, chuùng toâi xin theo Palmer, nhaän ñònh raèng, söï ñoùng goùp cuûa Heidgegger vaøo TDH raát quaûng baùc. Trong Höõu Sinh vaø Thôøi Gian, oâng ñaët laïi vaán ñeà cho thoâng hieåu, theo moät loái nhìn hoaøn toaøn môùi vaø cöïc ñoan, vaø chính vì vaäy maø thay ñoåi taát caû neàn taûng cuûa TDH. Töø ñaây oâng ñònh nghóa laïi TDH, coi noù nhö laø moät hieän töôïng hoïc, maø hieän töôïng hoïc laïi nhaém tôùi chính söï thoâng hieåu. Trong nhöõng taùc phaåm veà sau, Heidegger trieát lyù chính nhöõng vaên baûn, baèng caùch ñaøo saâu vaøo trong taát caû quaù trình maø vaên baûn xuaát hieän, vaø töï hieän ra cho ñoäc giaû (theo nghóa epiphania cuûa Do Thaùi giaùo vaø Kitoâ giaùo, töùc söï töï hieån linh cuûa Thöôïng Ñeá), baèng chính söï hieän sinh. Töø moät loái nhìn nhö vaäy, ta thaáy Heidegger ñaët laïi loái nhìn cuûa con ngöôøi veà ngoân ngöõ, ngheä phaåm, trieát hoïc, vaø ngay caû chính söï thoâng hieåu maø chuùng ta coi nhö laø ñöông nhieân. Moät ñieåm khaùc, ñoù laø vieäc Heidegger ñaõ tìm caùch ñi xa vaø vöôït khoûi neàn TDH cuûa Dilthey. TDH baây giôø khoâng chæ coøn laø moät phöông phaùp laøm neàn taûng cho neàn khoa hoïc nhaân vaên maø thoâi, maø hôn caû theá nöõa, söï thoâng hieåu töï noù ñaõ laø moät söï kieän, moät caùi gì ñaëc bieät (event).
Chuù Thích:
[28] Nhaø thô Phuøng Quaùn, trong baøi “Lôøi Meï daën” (Tuaàn baùo Vaên, 1957), ñaõ vieát raât hay veà loái hieåu naøy:
“Duù ai caàm dao doïa gieát
Cuõng khoâng noùi gheùt thaønh yeâu.
Duø ai ngon ngoït nuoâng chieàu
Cuõng khoâng noùi yeâu thaønh gheùt.”
[29] Caâu caùch ngoân “Yeâu con cho roi cho voït / Gheùt con cho ngoït cho buøi” laø moät ví duï ñieån hình.
[30] Töø thoâng trong Haùn ngöõ bao goàm hai boä: boä duïng, vaø boä tuùc. Ta chæ coù theå thoâng, khi ta hieåu vaø söû duïng ñöôïc (töùc ñi ñöôïc).
[31] Palmer, tr. 131.
[32] Sein und Zeit, tr. 64.
[33] Sein und Zeit, ñoaïn 75. Heidegger töøng vieát: “Hieän-höõu-taïi-theá mang tính chaát lòch söû” (In-der-Welt-sein ist geschichtlich) (Chuù yù, nôi ñaây chuùng toâi khoâng dòch laø Höõu-sinh-taïi-theá). Hay: “Söï phaùt sinh cuûa lòch söû laø söï phaùt sinh cuûa Höõu-sinh-taïi-theá” (Geschehen der Geschichte ist Geschehen des In-der-Welt-seins.” (Chuù yù, nôi ñaây chuùng toâi dòch laø Höõu-sinh-taïi-theá). Hay: “Mit der Existenz des geschichtlichen In-der-Welt-seins ist Zuhandenes und Vorhandenes je schon in die Geschichte der Welt einbezogen.”
[34] Trong Sein und Zeit, Heidegger hieåu Höõu sinh nhö chính laø thöïc tính (Realitaet, ñoaïn 43), hieän tính (Anwesenheit, ñoaïn 25), nhö chính laø söï töï taïo tính (Geschaffenheit, ñoaïn 24), nhö laø sieâu vieät tính (Transcendens, ñoaïn 38), nhö laø Höõu sinh tính cuûa hieän theå (Sein als Sein des Seindes, ñoaïn 7), vaân vaân. Trong Einfuehrung in die Metaphysik, oâng ñònh nghóa Höõu sinh nhö chính söï soáng (das Leben, das lebende), nhö laø söï ñöông hình thaønh (zu Stand kommen), nhö laø hieän tính (Anwesenheit) (tr. 54 vtth.). Trong Was ist Metaphysik?, vaø Zur Seinsfrage, Heidegger nhaän ñònh Höõu sinh laø thöïc theå thaâm saâu nhaát, xa nhaát, cao nhaát, sieâu vieät nhaát nhöng cuõng gaàn nhaát, thaân maät nhaát.
[35] Xin tkh. Graham Parkes chb., Heidegger and Oriental Philosophy (Hawaii: Hawaii University Press, 1989).
[36] Ñaây laø moät caâu ñoái thoaïi ñaõ thaønh kinh ñieån trong Phaät hoïc, maø toâi khoâng nhôù roõ nguoàn goác.
[37] Martin Heidegger, Platons Lehre von der Wahrheit: Mit einem Brief ueber den "Humanism". (Bern: Francke, 1947), tr. 53. Palmer, 135.
[38] Martin Heidegger, Einfuehrung in die Metaphysik, sñd., tr. 13.
[39] Hans-Georg Gadamer, Wahrheit und Method, Baûn Anh ngöõ laàn xb thöù 2, ctr. 269-291.
[40] Thí duï, luaät haáp löïc laø luaät töï nhieân cuûa vaät theå trong khoâng gian. Theo quy luaät naøy, haáp löïc cuûa traùi ñaát luoân gia taêng hay giaûm bôùt tuøy theo toác ñoä nhanh chaäm, vaø tuøy theo khoâng gian xa gaàn. Töø ñaây, thì ta coù theå tính ra ñöôïc moät caùch chính xaùc nhöõng söï kieän töông quan. Döïa treân nguyeân lyù haáp löïc, Newton ñaõ ño ñöôïc moät caùch chính xaùc vaän toác cuûa vaät theå. Phöông trình veà söï töông quan giöõa toác ñoä, thôøi gian vaø khoâng gian (v=d/t) luoân luoân ñuùng ôû baát cöù thôøi naøo, vaø nôi naøo trong moâi tröôøng coù haáp löïc.
[41] Ñaây laø moät trong nhöõng luaän ñeà chính yeáu cuûa Gadamer trong taùc phaåm Chaân Lyù vaø Phöông Phaùp (Wahrheit und Method), sñd.
[42] Veà ñieåm naøy chuùng toâi ñaõ nhaán maïnh ñeán söï khaùc bieät giöõa ngöôøi Vieät taïi moãi nôi, moãi thôøi ñaïi, nhöng chuùng toâi cuõng nhaán maïnh, cho duø khaùc nhau, hoï vaãn coøn coù nhöõng baûn chaát chung (thí duï giaù trò Vieät, thò khieáu Vieät, loái suy nghó Vieät, vaân vaân).
Traàn Vaên Ñoaøn
Khoa Trieát Hoïc, ÑH Quoác Gia Haø Noäi, 2004