Thoâng Dieãn Hoïc
Vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông V
Nhöõng Tröôøng Phaùi Thoâng Dieãn Hoïc
Thoâng Dieãn Hoïc Höõu Sinh Tính
cuûa Martin Heidegger
(Ontological Hermeneutics)
3. Thoâng Hieåu, Caùch Theá Hieän Höõu vaø Lòch Söû Tính (Geschichtlichkeit)
Trong ñoaïn treân, chuùng toâi ñaõ nhaéc qua veà Höõu sinh (Sein, Being), höõu theå (Seiendes, beings) vaø hieän theå (Dasein, being-there). Nôi ñaây ñeå ñoäc giaû hieåu theâm veà trieát hoïc Heidegger, chuùng toâi xin ñöôïc giaûi thích vaøi thuaät ngöõ nhö Höõu sinh (Being, Sein), höõu theå (beings, Seiendes), hieän theå (Dasein, hay Being-there). Bôûi leõ, thoâng hieåu vaø lòch söû tính chæ coù theå coù ñöôïc neáu ta nhìn ra ñöôïc söï lieân quan baûn chaát giöõa Höõu sinh, höõu theå vaø hieän theå.
Chuùng ta baét ñaàu vôùi hieän theå, töùc laø vôùi moät hình thöùc, hay moät caùch theá xuaát hieän cuûa Höõu sinh. Noù xuaát hieän cho chuùng ta nhö laø söï vaät, laø con ngöôøi, hay laø moät hình boùng. Noùi caùch khaùc noù xuaát hieän qua hay trong moät theå (morphe, form) coá ñònh. Nhôø vaøo caùi theå ñoù maø ta phaùn ñoaùn noù laø caùi naøy, hay laø caùi noï. Hieän theå, laø caùi theå ñöôïc xaùc ñònh bôûi hieän thôøi tính (nunc time) vaø söï chieám höõu khoâng gian coá ñònh (extensio theo Descartes). Chính vì hieåu nhö vaäy, caùc trieát gia tröôùc Heidegger nhaän ñònh, hieän theå ñöôïc xaùc ñònh bôûi nhöõng phaïm truø khoâng gian vaø thôøi gian (Aristotle, Kant), hay bôûi yeáu toá taâm lyù (Hume vaø chuû thuyeát duy taâm lyù). Thí duï nhìn moät ñoái töôïng, ta bieát ñoù laø moät söï vaät (Ding, thing), qua vieäc phaùn ñoaùn kích thöôùc, vò trí, tính chaát caù bieät hay chung, coâng naêng... cuûa noù (ñoù laø qua vieäc nhìn ra söï vaät ñoù to, beù, cao, ngaén, daøi, maàu saéc, taùc duïng, bieán ñoåi hay coá ñònh... cuûa noù. Noùi caùch khaùc, chính nhöõng ñaëc tính to, nhoû, naëng nheï, maàu saéc, hình theå, bieán ñoåi... xaùc ñònh noù laø vaät theå gì, thuoäc loaïi vaät gì - Hay noùi theo Kant, chính nhöõng phaïm truø löôïng (quantity), phaåm (quality), quan heä (relation), caùch theá (modes) giuùp chuùng ta phaùn ñoaùn vaät theå thuoäc loaïi, gioáng... naøo. Ta thaáy, nhöõng ñaëc tính nhö to, nhoû, naëng nheï, tuy soá löôïng coù khaùc nhau, nhöng nhö laø nhöõng quan nieäm, chuùng khoâng thay ñoåi... Noùi caùch khaùc, chuùng thuoäc veà nhöõng phaïm truø cuûa khoâng gian vaø thôøi gian. Ta cuõng coù theå nhìn hieän theå theo caùi coâng naêng cuûa noù (do ta taïo ra), theo loái nhìn duy yù (voluntarism), hay theo baûn tính nhö chuû thuyeát duy nhaân (anthropocentrism). Ta cuõng coù theå xaùc ñònh vaät theå theo nguyeân lyù cuûa hai tröôøng phaùi duy lyù (rationalism) vaø duy linh (spiritualism). Nhöng töø baát cöù loái nhìn naøo, thì loái nhìn veà vaät theå nhö vaäy ñeàu coù moät ñieåm chung: Ñoù laø vaät theå luoân baát ñoäng. Noù nhö laø moät caùi gì naèm beân ngoaøi chuùng ta, khoâng coù lieân quan tôùi chuùng ta - chuùng ta goïi noù laø ngoaïi theå, hay ñoái töôïng (object). [17] Söï töông quan chæ coù, nhöng moät chieàu, ñoù laø khi ta laáy noù laøm coâng cuï ñeå phuïc vuï chuùng ta maø thoâi. Noùi caùch chung, vaät theå ñöôïc nhaän bieát nhôø vaøo nhöõng phaïm truø thôøi gian vaø khoâng gian coá ñònh, neân ta ñoàng nghóa hieän theå vôùi höõu theå, töùc caùi theå baát bieán vaø taát yeáu (theo truyeàn thoáng cuûa Plato vaø sieâu hình hoïc töø Aristotle). Ñaëc tính cuûa chuùng laø tính chaát höõu duïng, töùc tính chaát coâng cuï voán ñöôïc chuùng ta coi nhö laø taát nhieân. [18]
Thöïc ra, hieän theå xuaát hieän cho chuùng ta khoâng coù thuï ñoäng tí naøo. [19] Noù khoâng hoaøn toaøn bò caùc phaïm truø cuûa thôøi gian vaø khoâng gian chi phoái. Hieän theå chæ laø caùch theá xuaát hieän cuûa vaät theå trong caùi khoaûnh khaéc, trong moät khoâng gian nhaát ñònh cuûa Höõu sinh maø thoâi. Moãi hieän theå, khi mang hình thöùc coá ñònh cuûa chuûng, loaïi, töùc ñöôïc quy ñònh bôûi nhöõng phaïm truø baát bieán, ñöôïc chuùng ta goïi laø höõu theå. Höõu theå, do vaäy, laø moät (hình) theå cuûa Höõu sinh töøng ñöôïc nhaän bieát, phaân loaïi theo ñaëc tính cuûa chính Höõu sinh. Taát caû nhöõng söï vaät naøo maø coù cuøng coù nhöõng hình thöùc, ñaëc tính, vaân vaân, nhö nhau, ta quy chuùng veà moät theå, goïi noù laø chuûng (genus), hay laø loaïi (species). Thí duï laø con ngöôøi, taát caû ñeàu mang caùi theå (morphe) cuûa con ngöôøi (anthropon). Laø ngöôøi Vieät, hoï mang theå cuûa con ngöôøi, vaø ñaëc tính rieâng cuûa Vieät, ta goïi laø gioáng Vieät. Taát caû vaät theå mang tính chaát coâng cuï (buùa, lieàm, caày, böøa...) ñeàu coù caùi theå, ñeàu mang caùi tính coâng cuï. Ñaây laø lyù do taïi sao Aristotle hieåu Höõu sinh chæ coù theå nhaän bieát ñöôïc qua chính caùi theå (töùc höõu theå), töùc to ti on. Ñaây cuõng chính laø lyù do maø trieát hoïc Kinh vieän (scholastic philosophy) cho raèng höõu theå chæ coù theå nhaän ra ñöôïc qua chính caùi theå cuûa noù (esse qua esse, ens qua ens).
Ñeå baïn ñoïc hieåu ra söï töông quan giöõa Höõu sinh, höõu theå vaø hieän theå, ta laáy moät ví duï vaät theå, thí duï con dao: Moät vaät theå (Ding, thing), qua hình thöùc cuûa moät con dao (Seinendes, höõu theå), noù coù theå laø moät vuõ khí trong cuoäc chieán (Dasein, hieän theå), laø moät duïng cuï beáp nuùc (hieän theå trong beáp), hay moät ñoà chôi (hieän theå trong luùc giaûi trí). Con dao naøy, duøng vaøo trong traän chieán, tuøy theo hình thöùc vaø coâng naêng, noù coù theå laø ñao (Dasein, ñoaûn ñao, tröôøng ñao), kieám, dao gaêm, löôõi leâ, vaân vaân. Neáu duøng vaøo vieäc beáp nuùc, noù coù theå laø dao baêm, dao chaët, dao caét, dao goït traùi caây, vaân vaân. Tính chaát cuûa noù ñöôïc xaùc ñònh bôûi söï hieän höõu cuûa noù trong moät theá giôùi (In-der-Welt-sein, Höõu-sinh-taïi-theá), cuøng vôùi nhöõng hieän höõu khaùc (Mitsein, Döõ Theå). Hieåu nhö vaäy, hieän theå, do ñoù chæ noùi leân ñöôïc tính nhaát thôøi, coâng naêng naøo ñoù cuûa söï vaät, trong khi höõu theå bieåu taû ñöôïc ñaëc tính chung, baát ñoäng cuûa vaät theå, noù phaûi nhö theá (Sosein, Nhö Theå). Phaûi chính laø Höõu sinh qua söï bieán hoùa, töùc qua söï xuaát hieän cuûa noù, vaø phaûi laø chính caû caùi theá giôùi trong ñoù noù xuaát hieän, bieán ñoåi môùi laø neàn taûng caên baûn cuûa thoâng hieåu. Khoâng naém vöõng ñöôïc söï töông quan baûn chaát giöõa Höõu sinh, höõu theå vaø vaät theå, ta khoù coù theå thoâng hieåu ñöôïc baát cöù moät vaät theå naøo.
Töø moät nhaõn kieán nhö theá, Heidegger chuû tröông, ñeå hieåu ñöôïc hieän theå (töùc hieän töôïng), ta phaûi nhaän ra ñöôïc moái töông quan giöõa hieän töôïng (hieän theå) vaø höõu theå, giöõa höõu theå vaø Höõu sinh. Maø ñeå nhaän ra moái töông quan naøy, ta phaûi naém ñöôïc taát caû quùa trình phaùt sinh, bieát ñöôïc baûn chaát cuûa Höõu sinh, [20] cuõng nhö hoã ñoäng (taùc ñoäng töông hoã) bieän chöùng cuûa chuùng (dialectical interaction). Noùi caùch khaùc, ta phaûi naém ñöôïc chính caùi lòch söû tính cuûa Höõu sinh. [21] Lòch söû tính nhö laø moät caùi luaät soáng (hay logic soáng ñoäng) [22] noùi leân ñöôïc baûn chaát cuõng nhö quaù trình phaùt sinh vaø bieán ñoåi cuûa Höõu sinh, nhaän ra ñöôïc caùi lyù do taïi sao Höõu sinh mang moät hình thöùc naøo ñoù (höõu theå) vaø taïi sao trong moät thôøi gian vaø khoâng gian nhaát ñònh, noù xuaát hieän nhö vaäy (hieän theå). [23]
Chuù Thích:
[17] Object töø La ngöõ objectum (danh töø/phaân töø). Objectum laø phaân töø cuûa ñoäng töø objecere, coù nghóa ra bò vaát ñi, ñöôïc ñaët tröôùc, bò boû rôi, vaân vaân. Trong trieát hoïc, object ñöôïc hieåu nhö ñoái töôïng (cho chuû theå ñöông quan saùt noù), nhö laø ñoái theå (trong vò trí ñöùng tröôùc chuû theå), nhö ñoái vaät (duïng cuï), vaân vaân. Trong trieát hoïc khoa hoïc, object ñöôïc coi nhö laø ñoái töôïng mang tính chaát khaùch quan (objective, tónh töø, coù nghóa khaùch quan), töùc nhöõng vaät theå maø ta coù theå quan saùt, thí nghieäm, hay taùc taïo, hay laäp laïi, vaø luoân cho chuùng ta moät kieán thöùc nhö nhau. Thí duï 1+1=2 laø moät kieán thöùc khoa hoïc, y heät nhö caùi baøn luoân laø caùi baøn cho baát cöù ai quan saùt, cuõng laø moät kieán thöùc khoa hoïc. Ñoái vôùi Hegel vaø Marx, object mang nghóa ñoái theå, vaø objectification mang nghóa ngoaïi hoùa, töùc bieán thaønh moät ngoaïi vaät, taùch bieät khoûi chuû theå.
[18] Heidegger duøng hai thuaät ngöõ Vorhandensein (ready-to-hand, taïm dòch laø höõu tieän) vaø Zuhandensein (be-at-hand, thuaän tieän) ñeå dieãn taû caùi ñaëc tính coâng cuï taát nhieân cuûa ñoái töôïng. Thí duï, oâng vieát: “The hammer possessed in fore-having is ready-to-hand as a tool...” (Caùi buùa töï noù voán mang tính chaát höõu tieän nhö laø moät coâng cuï), Sein und Zeit, tr. 157. Chuù yù, höõu tieän coù nghóa mang tính chaát tieän lôïi, trong khi thuaän tieän coù nghóa luoân saün saøng tieän lôïi cho ngöôøi söû duïng.
[19] Khi phaân tích hieän theå, Heidegger nhaän ra - ñoaïn 12 trong Höõu Sinh vaø Thôøi Gian - raèng “Baûn chaát cuûa hieän theå naèm ngay trong chính söï hieän höõu cuûa noù” (Das Wesen des Daseins liegt in seiner Existenz). Vaø oâng dieãn taû - trong ñoaïn 33 -: “Hieän theå hieän höõu baèng chính söï xuaát hieän nhö laø moät döõ kieän” (Dasein existiert faktisch). Faktisch ôû ñaây coù nghóa mang tính chaát döõ kieän, hay kieän tính. Töø ñaây, oâng nhaän ra tính ña dieän cuûa hieän theå. Moãi thôøi gian, khoâng gian khaùc nhau, moãi laàn taâm lyù thay ñoåi, moãi khaû theå, moãi söï töông quan... ñeàu chæ ra nhöõng hieän theå khaùc nhau cuûa Höõu sinh. Do ñoù, trong Höõu Sinh vaø Thôøi Gian, hieän theå coù khi laø Höõu-sinh-taïi-theá (ñoaïn 12), coù khi laø Döõ Theå (Mitsein) (ñoaïn 25-27), coù khi laø söï lo aâu (Sorge) (ñoaïn 41, 45, 61, 64, 65), laïi coù khi laø aùnh saùng chieáu soi (Lichtung) (ñoaïn 28, 31, 69), vaân vaân.
[20] Moái töông quan maät thieát giöõa Höõu sinh, höõu theå, hieän theå theo moät quy luaät (logic) hoaøn toaøn khaùc bieät vôùi luaän lyù hình thöùc (formal logic). Ñoù laø moät loái sinh hoaït maø ta coù theå goïi laø caùi voøng thoâng dieãn (hermeneutical circle), töøng ñöôïc Humbolt, Schleiermacher, Ast, Dilthey, vaø Betti phaùt trieån. Theo Schleiermacher, luaän lyù thoâng dieãn theo con ñöôøng voøng, bao goàm Caùc ñaëc tính: (1) caùi toaøn theå xaùc ñònh moãi boä phaän, nhöng moãi boä phaän laïi caáu taïo thaønh caùi toaøn theå; (2) Do ñoù, tuy laø moät ñôn vò, nhöng caùc boä phaän boå tuùc cho nhau (reciprocity, mutuality), vaø vai troø cuûa chuùng quan troïng nhö nhau; (3) Sinh hoaït töông quan, boå tuùc cuûa chuùng theo moät quùa trình bieän chöùng giöõa caùi toaøn theå vaø caùc boä phaän; moãi boä phaän, vaø caùi toaøn theå ñem laïi yù nghóa cho nhau. Xin tkh. chöông 6, phaàn veà Schleiermacher. Cuõng xin tkh. Palmer, sñd., ctr. 87-88. Voøng thoâng dieãn cuõng ñaõ ñöôïc Humbolt nhaän ra, khi oâng hieåu Thoâng hieåu (Verstehen) nhö laø söï nhìn ra caùi toaøn theå, töùc laø nhöõng caùi tröôùc (truyeàn thoáng, giaù trò, lòch söû), caùi sau (töông lai, döï phoùng), caùi xung quanh (moâi tröôøng, xaõ hoäi). Xin tkh. Erwin Hufnagel, Einfuehrung in die Hermeneutik (Stuttgart, Berlin, Koeln, Mainz: Kohlhammer, 1976), tr. 10.
[21] Sein und Zeit, caùc ñoaïn 72-77. Ngoaøi ra, cuõng thaáy trong Einfuehrung in die Metaphysik (Sieâu Hình Hoïc Nhaäp Moân), ctr. 32-34, 69-70, vaø 130. Trong Holzwege (Laâm Ñaïo), ctr. 62-65, 196-197.
[22] Chuù yù laø Traàn Ñöùc Thaûo vaøo naêm cuoái ñôøi ñaõ coá gaéng vieát moät taùc phaåm baøn veà caùi “Luaän lyù cuûa hieän taïi soáng ñoäng” (La logique du preùsent vivant) naøy. Vaø tröôùc khi cheát, oâng ñaõ göûi 3 chöông ñaàu cuûa taäp saùch cho ngöôøi baïn, oâng Vincent von Wroblewsky, ñeå bieân soaïn cho xuaát baûn. Xin tham khaûo chöông 4 “Hieän Töôïng Hoïc taïi Vieät Nam”, phaàn veà Traàn Ñöùc Thaûo trong taäp saùch naøy. Cuõng xin tham khaûo baøi cuûa Michel Kail, “Töôûng Nieäm Traàn Ñöùc Thaûo,” trong Taäp san Les Temps modernes, soá 568 (11.1993). Baûn dòch cuûa Cao Vieät Duõng trong Maïng loä Talawas: www.talawas.org.
[23] Heidegger phaân bieät giöõa lòch söû nhö laø moät quùa trình xuaát hieän cuûa Höõu sinh (Geschichte) vaø lòch söû nhö laø moät söï thuaät laïi, ghi laïi nhöõng döõ kieän (historia). Geschichte theo Heidegger mang baûn chaát cuûa ñònh meänh (Geschick), vaø do ñoù Geschichtlichkeit (lòch söû tính) noùi leân taát caû quaù trình cuõng nhö luaät xuaát hieän cuûa Höõu sinh. Döïa theo loái giaûi thích cuûa Hegel, moãi höõu theå noùi leân moät giai ñoaïn cuûa Höõu sinh, töùc moät giai ñoaïn lòch söû.
Traàn Vaên Ñoaøn
Khoa Trieát Hoïc, ÑH Quoác Gia Haø Noäi, 2004