Thoâng Dieãn Hoïc
Vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông V
Nhöõng Tröôøng Phaùi Thoâng Dieãn Hoïc
Thoâng Dieãn Hoïc Höõu Sinh Tính
cuûa Martin Heidegger
(Ontological Hermeneutics)
2. Nhaän Bieát vaø Thoâng Hieåu (Knowing and Understanding)
Trong neàn trieát hoïc taân ñaïi (hay hieän ñaïi), caùc trieát gia thöôøng ñoàng nghóa nhaän bieát (knowing, Wissen) vôùi thoâng hieåu (understanding, Verstehen). Trong neàn trieát hoïc cuûa Locke, Kant, ta thaáy quan taâm chính cuûa trieát hoïc chính laø moät tri thöùc chính xaùc (hay moät tri thöùc roõ raøng vaø phaân bieät theo Descartes). Vaø hoï ñi tôùi moät keát luaän, söï hieåu bieát ñoàøng nghóa vôùi chính trí thöùc ñoù. [11] Vaäy thì, ñieåm maø caùc trieát gia ñi tìm kieám, chính laø ñi tìm nhöõng phöông phaùp ñeå coù theå coù vaø baûo ñaûm moät neàn tri thöùc chính xaùc, hay ñeå thöïc chöùng (verify) nhöõng neàn tri thöùc nhö vaäy. Ngay caû Husserl cuõng khoâng theå thoaùt khoûi loái suy tö chuû choát naøy. Trong hieän töôïng hoïc cuûa oâng, Husserl vaãn chuû tröông laø phöông phaùp reduction cuûa oâng giuùp tìm ra nhöõng baûn chaát cuûa hieän töôïng, cuõng nhö söï töông quan cuûa caùc baûn chaát aáy. Nhöng nhö chuùng ta thaáy, baûn chaát maø Husserl hieåu theo truyeàn thoáng trieát hoïc, vaãn phaûi mang hai ñaëc tính phoå quaùt vaø taát yeáu, vaø nhö vaäy, noù khoâng theå bieán ñoåi, tuy coù theå bieán hoùa thaønh nhöõng moâ hình, keát caáu (noema) khaùc nhau. Tuy quan nieäm baûn chaát cuûa oâng ñaõ vöôït khoûi quan nieäm baûn theå cuûa neàn trieát hoïc tröôùc oâng, ta vaãn thaáy laø, chuû tröông coi baûn chaát nhö caùi gì trung thöïc nhaát baét buoäc ta phaûi coi reduction nhö laø moät phöông theá giaûm tröø, hay giaûn löôïc. Vaø nhö vaäy, reduction vaãn coøn naèm trong caùi noâi cuûa phöông phaùp nghi hoaëc (doute meùthodique) töøng ñöôïc Descartes coi nhö laø moät phöông phaùp thieát yeáu caên baûn nhaát ñeå truy cöùu chaân lyù. Ñaây laø lyù do maø theo Heidegger, Husserl ñaõ khoâng ñi xa hôn Descartes laø bao, bôûi leõ coâng naêng thöù ba cuûa reduction laø truy nguyeân vaãn chöa ñöôïc Husserl phaùt trieån caën keõ cho tôùi taän kyø lyù. [12] Hieän töôïng hoïc cuûa Heidgger baét ñaàu ôû choã maø Husserl döøng laïi. Trong Höõu Sinh vaø Thôøi Gian, oâng hieåu hieän töôïng hoïc nhö laø moät söï côûi môû, khai trieån. Nhö vaäy thì, coâng naêng chính cuûa reduction phaûi laø vieäc nhaän ra caùi ñoäng löïc hay caùi haït nhaân (noesis) khieán baûn chaát xuaát hieän trong moät theå thöùc (noema) naøo ñoù. Moãi moät laàn xuaát hieän, noù mang nhöõng daïng hình, töùc nhöõng hieän theå khaùc nhau, nhöng vaãn khoâng ñaùnh maát nhöõng baûn chaát gaén lieàn vôùi chính Höõu sinh. Noùi caùch khaùc, caùc hieän theå chæ laø nhöõng loái xuaát hieän khaùc nhau cuûa Höõu sinh, vaø moãi höõu theå (caùi theå cuûa Höõu sinh) ñöông noùi leân caùi baûn chaát cuûa hieän töôïng, ñoù chính laø söï khai môû. [13]
Töø ñaây, ta nhaän ra söï khaùc bieät caên baûn giöõa Heidegger vaø Husserl:
(1) Neáu Husserl hieåu hieän töôïng hoïc nhö laø phöông theá khieán ta coù theå töï thöùc, töùc phöông theá khaùm phaù ra chính caùi chuû theå tính mang tính chaát tieân nghieäm (transcendental subjectivity), thì Heidegger coi hieän töôïng hoïc nhö laø chính caùi moâi sinh (vital medium) cuûa con ngöôøi ñöông hieän höõu nhaän ra mình trong caùi theá giôùi soáng cuûa mình. Noùi caùch khaùc, neáu hieän töôïng hoïc laø chính söï vieäc laøm Höõu sinh ñöông töï khai môû, thì hieän töôïng hoïc khoâng chæ laø moät phöông phaùp giaûm tröø, hay giaûn löôïc maø thoâi, maø hôn theá nöõa, coøn phaûi laø phöông phaùp töï taïo, töï sinh. [14] Söï truy nguyeân - reductio - nôi ñaây theo nguyeân ngöõ epoch (epoche) khoâng coøn laø moät giaûm löôïc (reduction) hay giaûm tröø (theo trieát hoïc duy nghieäm cuûa Locke vaø Hume), hay theo nghóa nghi hoaëc - dubio - cuûa Descartes, maø laø söï truy cöùu cöïc ñoan cho tôùi taän cuøng kyø tôùi caùi nguyeân lyù toái haäu.
(2) Söï khaùc bieät veà chính baûn chaát cuûa hieän töôïng hoïc khieán Heidegger khoâng theå chaáp nhaän coi hieän töôïng hoïc laø moät neàn “khoa hoïc nghieâm tuùc” - strenge Wissenschaft - nhö Husserl töøng xaùc tín. [15] Bôûi neáu hieåu khoa hoïc theo phaïm truø nghieâm tuùc, töùc, coù theå chöùng minh ñöôïc, coù theå laäp laïi ñöôïc, thì ñoái vôùi Heidegger, moät neàn hieän töôïng hoïc nhö vaäy chæ laø moät chuû thuyeát duy nghieäm ôû caáp cao hôn (higher empiricism) maø thoâi. Heidegger coù lyù nôi ñaây, vì neáu hieän töôïng hoïc gaén lieàn vôùi cuoäc soáng, maø theá giôùi soáng ñoøi buoäc mình phaûi vöôït khoûi caùi muïc ñích haïn heïp cuûa khoa hoïc (töï nhieân), thì khi töï cho mình laø moät neàn khoa hoïc nghieâm tuùc, hieän töôïng hoïc ñaõ töï boù chaân boù tay giam mình trong caùi “cuõi saét” cuûa khoa hoïc - noùi theo loái dieãn taû “iron cage” cuûa Max Weber, moät baùc hoïc ngöôøi Ñöùc töøng coù aûnh höôûng saâu roäng tôùi luaät hoïc, kinh teá, khoa hoïc xaõ hoäi nhaân vaên.
(3) Tieáp theo, ñoù laø neáu muïc ñích cuûa moät neàn hieän töôïng hoïc khoâng chæ bò haïn heïp trong coâng vieäc tìm ra moät neàn tri thöùc chaéc chaén, hay ñi xaây döïng chuû theå tính mang tính chaát tieân nghieäm, vaäy thì hieän töôïng hoïc töï noù phaûi laø moät neàn thoâng dieãn hoïc. Noùi caùch khaùc, hieän töôïng hoïc theo Heidegger phaûi laø moät söï khai môû, vaø nhö vaäy trieát hoïc phaûi mang tính chaát lòch söû, moät söï taùi taïo quùa khöù moät caùch saùng taïo, moät hình thöùc cuûa thoâng dieãn. [16]
Noùi toùm laïi, Heidegger ñaõ vöôït khoûi hieän töôïng hoïc cuûa Husserl baèng caùch ñaët söï hieåu bieát, hay thoâng hieåu chöù khoâng phaûi tri thöùc nhö laø troïng taâm trieát hoïc. Maø thoâng hieåu laø moät baûn chaát taát yeáu, ñoàng thôøi cuõng laø sinh hoaït saùng taïo cuûa chuû theå trong caùi theá giôùi soáng, vaø höôùng veà töông lai baát taän cuûa con ngöôøi.
Chuù Thích:
[11] John Locke, An Essay Concerning Human Understanding, Peter H. Nidditch chb. vaø giôùi thieäu (Oxford: Oxford University Press, 1975). Trong Taäp 1, chöông 1 phaàn Daãn nhaäp, Locke tuyeân boá: “Since it is the Understanding that sets Man above the rest of sensible Beings, and gives him all the Advantage and Dominion, which he has over them; it is certainly a Subject, even for its Nobleness, worth our Labour to enquire into.” (B ook 1, chap. I,1) (Bôûi vì, chính Thoâng hieåu ñaõ laøm con ngöôøi vöôït leân treân vaïn vaät höõu caûm, cho haén taát caû Lôïi theá vaø söï Thoáng trò, nhôø ñoù haén hôn haún chuùng; hieån nhieân ñoù laø moät Ñeà taøi, ngay caû ñaëc tính Cao quùy cuûa noù cuõng ñaùng ñeå chuùng ta ra söùc nghieân cöùu).
[12] Ñaây coù leõ laø moät trong nhöõng lyù do chính yeáu maø Husserl ñöôïc (hay bò) gaùn cho laø ngöôøi chuû tröông chuû thuyeát “taân Descartes” (Neo-Cartesianism), ñaëc bieät bôûi giôùi trieát hoïc Phaùp.
[13] Trong Sein und Zeit, tr. 28, Heidegger giaûi thích hieän töôïng hoïc nhö sau: “Chính vì vaäy maø fainomenon coù nghóa laø caùi gì töï chæ ra mình, caùi gì ñöông toû ra mình, caùi ñöông töï khai môû.” (das, was sich zeigt, das Sichzeigende, das Offenbare). fainesqai töï noù laø moät moâ thöùc trung dung, ñeán töø faino - ñem laïi nhaät quang, hay ñöa söï vaät ra tröôùc aùnh saùng (töùc laø laøm saùng toû)... Chính vì vaäy maø chuùng ta phaûi nhôù raèng loái dieãn taû "phenomenon" coù nghóa laø ñieàu gì ñöông töï chæ ra chính mình, ñieàu gì ñöông khai trieån.” Lôøi Daãn Nhaäp, A. Quan Nieäm Hieän Töôïng.
[14] Habermas, trong taäp Tri Thöùc vaø YÙ Thích (Erkenntnis und Interesse, 1966-7), ñaõ phaùt trieån quan nieäm töï taïo, töï sinh cuûa con ngöôøi xaõ hoäi qua hai quan nieäm philo-genesis (vaät theå sinh) vaø onto-genesis (höõu theå sinh). Quan nieäm sau hieån nhieân laø do aûnh höôûng cuûa Heidegger.
[15] Edmund Husserl, “Erinnerungen an Franz Brentano” trong Oskar Kraus, Franz Brentano, tr. 154; Spiegelberg, tr. 72 vaø 149. Chuù yù laø trong Ñöùc ngöõ, streng khoâng chæ coù nghóa nghieâm tuùc (rigorous), maø coøn chæ ra caùi söùc maïnh (rigor, strong). Neân theo ñuùng yù cuûa Husserl, neàn khoa hoïc maø oâng ñeo ñuoåi khoâng chæ nghieâm tuùc, chính xaùc (nhö thaáy trong toaùn hoïc), maø coøn phaûi coù ñuû söùc maïnh ñeå giaûi quyeát caùc vaán naïn tri thöùc, vaø vaán naïn nhaân sinh. Xin tkh. Ed. Husserl, Die Krisis der europaeischen Wissenschaften und die transszendentale Phaenomenologie (1936), sñd. Cuõng thaáy trong luaän vaên “Philosophie als strenge Wissenschaft” xuaát baûn naêm 1910 cuûa Husserl.
[16] Trong laù thö göûi linh muïc W. J. Richardson (04.1962), in trong Lôøi Noùi Ñaàu taäp saùch cuûa Richardson, Martin Heidegger: Through Phenomenology to Thought (The Hague: Nijhoff, 1964), Heidegger nhaän ñònh neàn hieän töôïng hoïc cuûa Husserl thöïc ra chæ phaùt trieån “con ñöôøng töøng ñöôïc Descartes, Kant vaø Fichte khai quang”, vaø oâng keát luaän, tr. xv: “Lòch söû tính cuûa tö duy hoaøn toaøn xa laï vôùi nhöõng chuû tröông nhö theá.” Palmer, tr. 127.
Traàn Vaên Ñoaøn
Khoa Trieát Hoïc, ÑH Quoác Gia Haø Noäi, 2004