Thoâng Dieãn Hoïc
Vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông V
Nhöõng Tröôøng Phaùi Thoâng Dieãn Hoïc
Thoâng Dieãn Hoïc Höõu Sinh Tính
cuûa Martin Heidegger
(Ontological Hermeneutics)
1. Martin Heidegger - Thoâng Dieãn Hoïc Höõu Sinh Tính
(Ontological Hermeneutics) [3]
Thöïc söï maø noùi, Heidegger khoâng phaûi laø cha ñeû tröïc tieáp cuûa Thoâng Dieãn Hoïc (TDH) hieän ñaïi. Nhöng neáu khoâng coù Heidegger, coù leõ TDH khoù coù theå phaùt trieån ñöôïc nhö ngaøy nay. Chính neàn trieát hoïc höõu sinh tính (ontological philosophy) cuûa oâng ñaõ aûnh höôûng saâu roäng quyeát ñònh höôùng phaùt trieån cuûa TDH hieän ñaïi, vaø chính noù ñaõ ñaët neàn taûng cho moät neàn TDH môùi, maø oâng ñöôïc coâng nhaän nhö laø linh hoàn cuûa tröôøng phaùi thoâng dieãn trieát hoïc. Khoâng chæ Gadamer, ngöôøi ñaõ phaùt trieån thoâng dieãn trieát hoïc thaønh moät moân hoïc caên baûn cho neàn khoa hoïc xaõ hoäi nhaân vaên, maø coøn coù nhöõng ñoà ñeä cuûa trieát gia nhö Rahner, nhöõng ñoàng nghieäp cuûa oâng nhö Rudolph Bultmann, Karl Jaspers (1883-1969), vaø nhöõng theá heä sau, ñaëc bieät taïi Phaùp, Ñöùc, YÙ, Taây Ban Nha, vaø treân khaép naêm chaâu, ñeàu bò aûnh höôûng cuûa neàn trieát hoïc naøy. [4] Chính vì lyù do naøy, phaàn naøy baøn veà neàn thoâng dieãn trieát hoïc (philosophical hermeneutics) maø ta taïm goïi laø neàn thoâng dieãn hieän-höõu sinh tính (existential-ontological hermeneutics).
Neàn trieát hoïc cuûa Heidegger, gioáng nhö trieát hoïc Kant, laø moät neàn trieát hoïc veà con ngöôøi. Trong taùc phaåm Höõu Sinh vaø Thôøi Gian (1926, xuaát baûn naêm 1927), [5] Heidegger ñaõ nhaän ra khieám khuyeát cuûa caùc neàn trieát hoïc ñi tröôùc, ñoù laø caùc trieát gia ñaõ khoâng nhaän ra ñöôïc caùi nguyeân lyù “sinh sinh baát tòch” (Dòch Kinh) cuûa tö töôûng phöông Ñoâng. OÂng vieát: “Ta thaáy coù moät söï thieáu soùt quan troïïng... cuûa baát cöù neàn “trieát hoïc veà söï soáng” (Lebensphilosophie) naøo mang tính chaát nghieâm chænh vaø khoa hoïc... ñoù laø vieäc ngöôøi ta khoâng nhìn thaáy ñöôïc vaán naïn höõu tính veà “söï soáng” nôi ñaây, maø söï soáng töï noù ñaõ laø moät loaïi Höõu sinh (Sein).” [6] Neáu trieát hoïc laø moät söï truy nguyeân veà chính Höõu sinh (to ti on, nhö Aristotle töøng quûa quyeát trong taäp Sieâu Hình Hoïc, vaäy thì chuùng ta bieát gì veà Höõu sinh? Theá neân, Heidegger tieáp tuïc coâng vieäc cuûa Kant, vaø ñaët laïi caâu hoûi caên baûn nhaát cho trieát hoïc: Con ngöôøi laø gì? (Was ist der Mensch?). Caâu hoûi naøy neáu khoâng ñöôïc traû lôøi moät caùch thoûa maõn, thì ba caâu hoûi - “Toâi coù theå bieát gì?, Toâi phaûi laøm gì? vaø Toâi ñöôïc pheùp hy voïng gì?” - maø Kant töøng ñaët ra trong taùc phaåm baát huû Pheâ Phaùn Lyù Tính Thuaàn Tuùy (Kritik der reinen Vernunf, 1781) [7] seõ thieáu neàn taûng. [8] Vaäy neân, ñeå hieåu con ngöôøi, nhö Kant, Heidegger cho raèng chuùng ta phaûi baét ñaàu vôùi hieän sinh, hay caùi gì ñöông hieän höõu (töùc hieän töôïng nôi Kant) maø oâng goïi laø hieän theå (Dasein). Nhöng chính vì hieän theå bò xaùc ñònh bôûi nhöõng ñieàu kieän khoâng gian vaø thôøi gian coá ñònh, bôûi chính söï hieän höõu coá ñònh, töùc trong moät thôøi gian vaø khoâng gian ñöông xaåy ra (hic et nunc), neân khaùc vôùi Kant, oâng chuû tröông hieän theå chæ laø nhöõng phöông caùch bieåu hieän cuûa Höõu sinh. Chính Höõu sinh, töùc söï soáng, xuaát hieän lieân tuïc vaø khaùc bieät. Höõu sinh chæ ñöôïc nhaän ra qua chính söï khaùc bieät cuûa caùc hieän theå, maø nhöõng hieän theå naøy bieåu hieän nhöõng caùch soáng, theá giôùi soáng khaùc nhau.
Ta bieát, Kant töøng cho raèng hieän töôïng (vaät töï thaân - Ding-an-sich) töï noù khoâng theå bieát ñöôïc, vaø chæ coù chính chuû theå, döïa vaøo naêng löïc lyù tính, vaø vaøo nhöõng ñieàu kieän tieân nghieäm (phaïm truø), môùi coù theå nhaän ra yù nghóa cuûa hieän töôïng. Loái nhìn “caùch maïng Copernig” naøy coù theå noùi laø moät loái nhìn tieâu bieåu cho neàn trieát hoïc taân ñaïi (modern philosophy). Caùc trieát gia theo Kant ñaõ gaùn cho lyù tính, vaø chuû theå moät khaû naêng voâ bieân, coù theå phaùn ñoaùn vaø xeáp ñaët theá giôùi ngoaïi taïi theo caùi quy luaät ñöôïc chuû theå nhaän bieát. Theá nhöng, lyù tính laø gì? Noù coù theå xaùc ñònh vaø quyeát ñònh ñöôïc cuoäc soáng con ngöôøi hay khoâng? Vaø chuû theå tính laø gì? Noù coù phaûi laø moät caùi töï ngaõ tuyeät ñoái (solipsism) quyeát ñònh ñöôïc ngoaïi giôùi hay khoâng? Leõ dó nhieân laø khoâng. Husserl ñaõ nhaän ra caùi nguy cô cuûa loái suy tö duy ngaõ ñoäc toân naøy, vaø tìm caùch gaït noù ra khoûi hieän töôïng hoïc. Ñoái vôùi Husserl, chæ ñöùng khöïng laïi nôi chuû theå, maø khoâng ñaët ra caâu hoûi veà chính chuû theå, veà söï caáu taïo cuûa chuû theå vaø yù thöùc, laø moät thaùi ñoä ngaây thô, chöa tôùi nôi tôùi choán. Nhö Husserl, vaø coøn ñi xa hôn, Heidegger chuû tröông, lyù tính khoâng phaûi laø moät naêng löïc taùch bieät khoûi chính con ngöôøi. Lyù tính chæ coù theå ñöôïc nhaän ra trong cuoäc soáng. Noùi caùch khaùc, lyù tính laø moät baûn chaát cuûa Höõu sinh, chöù khoâng phaûi laø neàn taûng cuûa noù. Töông töï, neáu lyù tính chæ bieát ñöôïc nhôø vaøo vieäc tính toaùn söï caân baèng giöõa thöïc taïi vaø quan nieäm, giöõa cöùu caùnh vaø phöông tieän, thì ñieåm caên baûn hôn nöõa, ñoù chính laø vieäc cöùu caùnh coù theå taùch rôøi khoûi cuoäc soáng cuûa con ngöôøi hay khoâng? Ñoù chính laø veà söï kieän quan nieäm vaø thöïc taïi coù theå ñöùng beân leà cuûa chính cuoäc soáng con ngöôøi hay khoâng? Hay chuùng chæ laø nhöõng loái bieåu hieän, nhöõng loái hieåu bieát cuûa chính con ngöôøi veà cuoäc soáng cuûa hoï?
Nôi ñaây, ta nhaän ra ñöôïc tính chaát caùch maïng cuûa Heidegger: khoâng phaûi laø nhöõng ñieàu kieän tieân nghieäm vöôït thôøi gian vaø khoâng gian, cuõng khoâng phaûi laø nhöõng ñieàu kieän ngoaïi taïi cuûa thôøi gian, hay khoâng gian coù theå quyeát ñònh söï soáng, maø phaûi chính laø söï soáng, töùc Höõu sinh (Being) ñöôïng töï phaùt hieän, bieåu hieän chính mình trong khoâng gian vaø thôøi gian. Noùi caùch khaùc, qua söï nghieân cöùu veà nhöõng phöông theá, hình thaùi, traät töï xuaát hieän cuûa Höõu sinh, töùc laø qua vieäc nghieân cöùu hieän theå (analysis of Dasein), vaø vieäc chính chuùng ta ñöông xuaát hieän maø ta hieåu ñöôïc söï soáng con ngöôøi. Heidegger vieát: “Söï soáng chæ ñöôïc nhaän ra trong chính hieän theå.” [9] Neáu nhö vaäy, thì neàn trieát hoïc veà Höõu sinh töï noù ñaõ laø moät neàn trieát hoïc thoâng dieãn: “Caùi ñònh luaät höõu sinh tính (ontological) cuûa hieän theå ñöa chuùng ta vaøo trong moät neàn khoa hoïc cuûa thoâng dieãn, thoâng dieãn veà chính caùi baûn tính töï thoâng dieãn cuûa hieän theå.” [10]
Töø moät neàn caên baûn höõu sinh tính nhö theá, Heidegger ñaët laïi neàn taûng cho TDH. Ñeå ñoäc giaû coù theå theo doõi moät caùch deã daøng tö töôûng cuûa Heidegger, chuùng toâi xin toùm taét neàn taûng TDH cuûa Heidegger vaøo nhöõng ñieåm caên baûn nhö sau: (1) Söï hieåu bieát khoâng chæ döïa theo moâ hình lòch söû hay moâ thöùc khoa hoïc (nhö thaáy trong neàn TDH cuûa Dilthey) maø coøn phaûi vöôït khoûi nhöõng giôùi haïn do khoâng gian vaø thôøi gian xaùc ñònh. (2) Söï hieåu bieát chính laø moät caùch theá hieän höõu caên baûn cuûa Höõu sinh (the foundational mode of existing of Being), vaø nhö vaäy, baát cöù moät söï hieåu bieát naøo cuõng mang tính chaát thôøi gian, yù höôùng vaø lòch söû. (3) Noùi moät caùch chung, söï hieåu bieát chính phaûi bao goàm taát caû quùa trình höõu sinh hoïc (ontological process) chöù khoâng chæ laø moät söï tri thöùc thuaàn nhaát veà moät söï vaät trong moät gia ñoaïn, moät khoâng gian nhaát ñònh; vaø söï hieåu bieát chính laø söï töï khai môû cuûa söï vaät, cuûa con ngöôøi cho chính con ngöôøi chöù khoâng phaûi chæ laø moät söï truy taàm yù thöùc hay voâ thöùc. Sau ñaây, chuùng toâi xin giaûi thích theâm veà nhöõng quan ñieåm caên baûn treân cuûa neàn TDH theo Heidegger, qua nhöõng ñeà muïc nhö sau:
- Nhaän Bieát vaø Thoâng Hieåu (Knowing and Understanding)
- Thoâng Hieåu, Caùch Theá Hieän Höõu vaø Lòch Söû Tính (Geschichtlichkeit)
- Höõu Sinh Hoïc (Ontology), Hieän Töôïng Hoïc vaø Thoâng Dieãn Hoïc
- Nhöõng Quan Nieäm Neàn taûng cuûa Thoâng Dieãn Hoïc
Chuù Thích:
[3] Nhö ñoäc giaû nhaän ra, nhöõng thuaät ngöõ cuûa Heidegger raát khoù dòch. Trong quùa khöù, töø "existential" töøng ñöôïc dòch laø "hieän sinh" (Traàn Thaùi Ñænh, Trieát Hoïc Hieän Sinh, Saøi Goøn, 1967), hay "hieän theå" (Leâ Toân Nghieâm), trong khi "ontological" laø "höõu theå" (Traàn Thaùi Ñænh, Leâ Toân Nghieâm). Giôùi trieát hoïc hieän nay (Nguyeãn Haøo Haûi, Moät Soá Hoïc Thuyeát Trieát Hoïc Phöông Taây Hieän Ñaïi, Haø Noäi: Nxb Vaên Hoaù Thoâng Tin, 2001, ctr. 89., cuõng nhö Nguyeãn Höõu Vui, Lòch Söû Trieát Hoïc, Haø Noäi: Nxb Chính Trò Quoác Gia, 2002, ctr. 523), duøng töø "hieän sinh" ñeå dòch töø "existential", vaø "baûn theå" ñeå dòch töø "ontology". Thöïc ra, caùc thuaät ngöõ trong trieát hoïc Heidegger raát phöùc taïp. Nhöõng kieåu dòch treân khoâng haún sai, nhöng chöa loät ra heát ñöôïc yù nghóa cuûa ngoân ngöõ Heidegger. Theá neân, chuùng toâi xin ñeà nghò taïm dòch nhö sau:
existential = höõu hieän tính,
existentiel = hieän tính,
ontology = höõu sinh luaän,
ontological = höõu sinh tính,
ontical = hieän theå tính.
Ngoaøi ra: Sein, Being = Höõu, Höõu sinh;
Seiendes, being, hay beings = Hieän höõu, hay höõu theå;
Dasein, being-there = hieän theå;
In der-Welt-sein, Being-in-the-world = Höõu-sinh-taïi-theá;
Mitsein = Coäng sinh, coäng theå;
Sosein = Nhö theå, höõu theå nhö theá.
[4] Neàn trieát hoïc hieän ñaïi cuûa Nhaät coù theå noùi laø chòu aûnh höôûng Heidegger raát saâu ñaäm. Nhöõng trieát gia noåi tieáng nhö Nishida Kytaro (1870-1945), Tanabe Hajime (1885-1962), Nishitani Keiji (1900-1991) ñeàu bò aûnh höôøng cuûa Heidegger. Taïi Trung Hoa, chuùng ta thaáy neàn trieát hoïc hieän nay khoâng ít thì nhieàu ñeàu chòu aûnh höôûng cuûa Heidegger. Taïi AÁn Ñoä ta cuõng thaáy töông töï vôùi nhöõng trieát gia-thaàn hoïc gia nhö Raimondo Panikka, vaân vaân. Taïi Vieät Nam, ngöôøi theo Heidegger noåi baät nhaát coù leõ laø Leâ Toân Nghieâm, cöïu giaùo sö taïi caùc ÑH Vaên Khoa Hueá, Saøi Goøn vaø Vaïn Haïnh, ñaëc bieät vôùi taùc phaåm Heidegger Tröôùc Söï Phaù Saûn cuûa Tö Töôûng Taây Phöông (Saøi Goøn: Laù Boái, 1970). Ngay boä Lòch Söû Trieát Hoïc Taây Phöông cuûa oâng cuõng ñaày daáu veát cuûa Heidegger.
[5] Chuùng toâi döïa theo baûn naêm 1949, xuaát baûn laàn thöù 6: Martin Heidegger, Sein und Zeit (Tubingen: Neomarius, 1949). Baûn Anh ngöõ do Robinson vaø Macquarry dòch (New York: Harper & Row, 1962). Loái dòch quen thuoäc taïi Vieät Nam nhö thaáy nôi Leâ Toân Nghieâm, Traàn Thaùi Ñænh, Traàn Coâng Tieán, vaø nhieàu ngöôøi khaùc laø Höõu Theå vaø Thôøi Gian.
[6] Sein und Zeit, tr. 46.
[7] Immanuel Kant, Kritik der reinen Vernunft (1781). Trong taäp saùch kinh ñieån laøm neàn taûng cho tri thöùc luaän vaø khôi nguoàn cho moät neàn sieâu hình hoïc môùi, Kant vieát: “Taát caû nhöõng ñieàu maø lyù trí toâi quan taâm ñeán (caû lyù thuyeát laãn thöïc haønh) hôïp laïi trong ba caâu hoûi: (1) Toâi coù theå bieát gì? (2) Toâi phaûi laøm gì?, vaø (3) Toâi ñöôïc pheùp hy voïng gì?”. A 805 f., B. 833 f. (Alles Interesse meiner Vernunft (das spekulative sowohl, als das praktische) vereinigt in folgenden drei Fragen: (1) Was kann ich wissen? (2) Was soll ich tun?, (3) Was darf ich hoffen?). Baûn dòch cuûa chuùng toâi. Ñoäc giaû cuõng coù theå tham khaûo baûn Vieät ngöõ (raát coâng phu) cuûa Buøi Vaên Nam Sôn: Pheâ Phaùn Lyù Tính Thuaàn Tuùy (Haø Noäi: Nxb Vaên Hoïc, 2004), tr. 1145.
[8] Martin Heidegger, Kant und das Problem der Metaphysik (1929), ctr. 187-188. Khi suy tö 3 caâu hoûi veà con ngöôøi cuûa Kant, oâng cho raèng, theo Kant, caâu hoûi caên baûn nhaát vaãn laø “Con ngöôøi laø gì?”. Heidegger vieát: “Daher sagt Kant in der Einleitung zu seiner Logikvorlesung, wo er den Begriff der Philosophie ueberhaupt entwickelt: “Das Feld der Philosophie in dieser weltbuergelichen bedeutig laesst sich auf folgende Fragen bringen: (1) Was kann ich wissen?, (2) Was soll ich tun?, (3) Was darf ich hoffen?, (4) Was ist der Mensch? (WW (Cassirer), VII, tr. 343)... Allein Kant hat diese vierte Frage den ersten dreien nicht einfach angestueckt, sondern er sagt: “Im Grunde koennte man aber alles dieses zur Anthropologie rechnen, weil sich die drei ersten Frage auf die letzte beziehen.” (sñd., tr., 344). Taïm dòch ñoaïn cuoái cuøng: “Rieâng Kant ñaõ khoâng coù gaén caâu hoûi thöù tö vaøo ba caâu hoûi ñaàu moät caùch quùa ñôn giaûn, nhöng (ngöôïc laïi) nhö oâng noùi: “Töï caên baûn ta coù theå coi taát caû nhöõng caâu hoûi naøy ñeàu thuoäc veà neàn nhaân hoïc, bôûi leõ taát caû ba caâu hoûi ñaàu ñeàu quy veà caâu hoûi cuoái cuøng.” Cuõng xin tham khaûo: Traàn Thaùi Ñænh, Trieát Hoïc Kant (Saøi Goøn: Phaïm Quang Khai, 1969), ctr. 12-13.
[9] Sein und Zeit, tr. 50.
[10] Nhö treân.
Traàn Vaên Ñoaøn
Khoa Trieát Hoïc, ÑH Quoác Gia Haø Noäi, 2004