Thoâng Dieãn Hoïc
Vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông IV
Hieän Töôïng Hoïc taïi Vieät Nam
(Phenomenology
in Vietnam)
4. Hieän Töôïng Hoïc nôi Coäng Ñoàng Vieät Kieàu
Taïi haûi ngoaïi, coù khoâng ít hoïc giaû Vieät nghieân cöùu hieän töôïng hoïc. Vì söï hieåu bieát haïn heïp cuûa ngöôøi vieát, chuùng toâi chæ lieät keâ ra moät vaøi khuynh höôùng.
Khuynh höôùng thöù nhaát, trôû laïi chính phöông phaùp cuûa Husserl, vaø tìm hieåu aûnh höôûng cuûa phöông phaùp naøy vaøo trong caùc laõnh vöïc khoa hoïc xaõ hoäi, toân giaùo vaø trieát hoïc. Giaùo sö Vuõ Kim Chính (maø chuùng toâi ñaõ nhaéc qua trong chöông thöù nhaát veà Thoâng Dieãn Hoïc) chuû tröông loái nhìn naøy. Ngay töø luaän aùn tieán syõ veà Husserl (Innsbruck, 1979), Vuõ Kim Chính ñaõ ñaët laïi vai troø cuûa phöông phaùp hieän töôïng hoïc trong neàn khoa hoïc xaõ hoäi; söï phaùt trieån cuûa moät neàn khoa hoïc xaõ hoäi hieän töôïng nôi Alfred Schuetz; vaø aûnh höôûng cuûa noù treân nhöõng nhaø xaõ hoäi hoïc nhö Peter Berger, Thomas Lukmann. [59] Thöïc ra, oâng ñaõ töøng aùp duïng phöông phaùp hieän töôïng ñeå phaân tích hieän töôïng xaõ hoäi vaø hieän töôïng toân giaùo ngay trong luaän aùn Thaïc Syõ, [60] nhöng chæ trong taùc phaåm thöù ba vieát baèng Hoa ngöõ, oâng môùi aùp duïng phöông phaùp hieän töôïng moät caùch linh ñoäng, ñaëc bieät ñeå phaân tích quùa trình phaùt sinh hieän töôïng. Töø ñaây, oâng giaûi thích söï xuaát hieän cuûa neàn thaàn hoïc giaûi phoùng taïi Nam Myõ. [61] Vaø vôùi nhöõng taùc phaåm gaàn ñaây, oâng tìm hieåu söï töông quan göõa hieän töôïng hoïc vaø neàn thaàn hoïc cuûa Rahner, [62] cuõng nhö duøng loái thoâng dieãn hieän töôïng hoïc naøy ñeå tìm hieåu tín ngöôõng ngöôøi Vieät. [63] Laø moät ngöôøi raát thaän troïng trong loái dieãn taû, vaø trung thöïc vôùi phöông phaùp cuûa Husserl, oâng chuû tröông loái hieåu hieän töôïng qua quùa trình xuaát hieän cuûa chuùng. Vaø nhö vaäy, khi tìm hieåu tín ngöôõng, hay loái toå chöùc xaõ hoäi, oâng khoâng ñöùng khöïng laïi nôi hình thöùc, hay daãm chaân taïi chính söï bieåu hieän (phenomenon, appearance), maø ñi saâu vaøo chính quùa trình, caùch theá xuaát hieän cuûa chuùng. Chæ nhö theá, oâng cho raèng, ta môùi coù theå coù moät loái nhìn, hay moät söï thoâng hieåu veà söï kieän ñöông xaåy ra. AÙp duïng vaøo toân giaùo hay tín ngöôõng, hieän töôïng thaêng tieán hay sa ñoïa cuûa moät toå chöùc toân giaùo khoâng phaûn aûnh ñöôïc chính baûn chaát taát yeáu cuûa toân giaùo, nhöng chæ noùi leân caùi quùa trình bieán ñoäng, hieåu bieát vaø aùp duïng toân giaùo vaøo cuoäc soáng thöïc teá; moät cuoäc soáng bò aûnh höôûng bôûi raát nhieàu töông quan phöùc taïp xaõ hoäi. Theá neân, ngay caû khi moät toân giaùo voán xaây döïng treân nhöõng ñaïo lyù cao caû, cuõng raát coù theå vì quùa trình aùp duïng, hieåu bieát bò xaõ hoäi chi phoái, maø bieán theå (töùc tha hoùa, hay vaät hoùa). Chæ trong moät maïch nguoàn soáng nhö vaäy, ta môùi thaáy ñöôïc caùi maïnh caùi yeáu cuûa Marx khi pheâ bình toân giaùo, cuõng nhö hieåu ñöôïc söï hình thaønh cuûa neàn thaàn hoïc giaûi phoùng taïi Nam Myõ.
Ngöôøi thöù hai maø chuùng toâi töøng ñöôïc ñoïc caùc taùc phaåm cuûa oâng trong nhöõng naêm gaàn ñaây, ñoù laø Tieán syõ Traàn Coâng Tieán. OÂng chuû tröông duøng phöông phaùp hieän töôïng hoïc ñeå giaûi thích neàn trieát hoïc Ñoâng phöông, cuõng nhö toân giaùo hoïc. Vôùi luaän aùn tieán syõ veà Heidegger vaø Chuû Nghóa Hö Voâ (Heidegger et le nihilisme, Canada, 1992), hieän töôïng hoïc ñöôïc hieåu nhö laø moân “giaûi thích höõu theå hoïc” cuûa Heidegger. Töø moät loái nhìn nhö vaäy, Traàn Coâng Tieán giaûi thích neàn trieát hoïc vaø ñaïo hoïc Ñoâng phöông. [64] Ñaây laø moät khuynh höôùng raát ñaùng khuyeán khích. Chuùng ta bieát, giôùi trieát hoïc Nhaät ñaõ gaây ñöôïc tieáng vang khieán theá giôùi chuù yù vôùi chuû tröông aùp duïng hieän töôïng hoïc ñeå taùi khaùm vaø thoâng dieãn trieát hoïc cuõng nhö loái suy tö (logic) cuûa hoï. Tröôøng phaùi Kinh Ñoâ (Kyoto) vôùi nhöõng trieát gia nhö Nishida Kitaro (1870-1945), Tanabe Hajime (1885-2962), Nishitani Keiji (1900-1991), vaân vaân, laø ñieån hình cho khuynh höôùng naøy. [65] Taïi Vieät Nam tröôùc naêm 1975, ñaõ coù moät soá ngöôøi töï xöng aùp duïng phöông phaùp hieän töôïng hoïc vaøo trieát hoïc, nhöng nhö chuùng toâi ñaõ nhaän ñònh trong phaàn treân, khoâng gaây ñöôïc moät söï nghieân cöùu nghieâm tuùc, maø chæ ñöa ñeán moät thaûm hoïa cuûa loái trieát hoïc tuøy tieän.
Moät taùc giaû khaùc, Tieán syõ Ñaëng Phuøng Quaân maø chuùng toâi khi hoaøn taát chöông veà hieän töôïng hoïc môùi coù dòp ñoïc moät soá baøi vieát treân maïng loä Talawas (Ñöùc) www.talawas.org. Ñaëng Phuøng Quaân, nguyeân laø Giaûng vieân taïi ÑH Vaên Khoa Saøi Goøn tröôùc naêm 1975, hieän soáng taïi Gia Naõ Ñaïi, bò aûnh höôûng saâu ñaäm cuûa phöông phaùp hieän töôïng hoïc cuûa trieát gia Gabriel Marcel, [66] ñaëc bieät trong caùch aùp duïng loái dieãn taû hieän sinh vaøo trong vaên chöông, vaøo loái thuaät truyeän, töï thuaät. Nhö chuùng ta bieát, nhö Sartre, vaø ngöôïc haún laïi vôùi Sartre, Marcel dieãn ñaït neàn trieát hoïc höõu sinh (chöù khoâng phaûi hieän sinh) [67] vôùi nhöõng phaân tích hieän töôïng saâu saéc, [68] vaø baèng nhieàu kieåu haønh vaên khaùc nhau nhö luaän vaên, nhaät kyù, kòch, truyeän, vaø caû aâm nhaïc. [69]
Keát Luaän
Bôûi vì muïc ñích chính cuûa taäp saùch naøy laø taäp trung vaøo vieäc tìm hieåu phöông phaùp thoâng dieãn, ñaëc bieät aùp duïng noù vaøo trong vieäc ñi tìm vaø xaây döïng neàn tö töôûng (khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên) Vieät Nam, neân chuùng toâi coù nhaéc nhieàu tôùi nhöõng trieát gia Vieät töøng aùp duïng phöông phaùp hieän töôïng hoïc. Tuy nhieân, taùc giaû traùnh khoâng baøn moät caùch kyõ caøng veà tö töôûng cuûa hoï (tröø moät ñoaïn khaù daøi veà Traàn Ñöùc Thaûo), vì laøm nhö vaäy laø “laïc ñeà”, vöôït khoûi phaïm vi vaø muïc ñích chöông saùch naøy. Cuõng trong moät nguoàn maïch nhö vaäy, chuùng toâi khoâng ñi xa hôn vaøo moãi chi tieát (bao goàm lòch söû, tính chaát) cuûa chính hieän töôïng hoïc, maø chæ taäp trung vaøo phöông phaùp hieän töôïng hoïc maø thoâi.
Noùi moät caùch chung, hieän töôïng hoïc, nhaát laø phöông phaùp hieän töôïng hoïc nhö laø moät phöông phaùp giuùp tìm ra chaân tính, ñaõ töøng ñöôïc giôùi trí thöùc Vieät chuù yù. Nhöng vì chöa naém troïn veïn baûn tính cuûa hieän töôïng hoïc, vaø ngay caû veà tính chaát khoa hoïc cuûa phöông phaùp hieän töôïng hoïc; hoaëc coi noù nhö laø moät loái tö duy cuûa giai caáp tö saûn maø giôùi trieát hoïc mieàn Baéc tröôùc naêm 1975 ñaõ khoâng chuù yù. Ngöôïc laïi, söï quùa toân vinh hieän töôïng hoïc nhöng laïi khoâng thaáu suoát phöông phaùp cuõng nhö chuû tröông cuûa noù maø raát nhieàu trí thöùc mieàn Nam ñaõ ñoàng hoùa noù vôùi loái trieát hoïc hieän sinh hôøi hôït cuûa Sartre, vaø nhaát laø vôùi cuoäc soáng buoâng thaû cuûa giôùi treû thuoäc giai caáp tö saûn maø ta goïi laø chuû nghóa hieän sinh.
Chuù Thích:
[59] Vuõ Kim Chính, Von transzendentaler Geltung zu Intersubjektivitaet. Transformation phaenomenologischer Grundbegriffe von E. Husserl ueber A. Schuetz zu P. L. Berger / Lukmann (Innsbruck Universitaet, 1979). (Ñöùc ngöõ)
[60] Vuõ Kim Chính, Religionskritik bei Karl Marx und ihre geschichtlichen Wirkungen (Innsbruck Universitaet, 1976). (Ñöùc ngöõ)
[61] Vuõ Kim Chính, Thaàn Hoïc Maïch Laïc trung ñích Thuyeân Thích (Ñaøi Baéc: Quang Khaûi Xuaát baûn xaõ, 1991). (Hoa ngöõ)
[62] Vuõ Kim Chính, Nhaân Thaàn Hoäi Thoâng (Ñaøi Baéc: Quang Khaûi Xbx, 2000). (Hoa ngöõ)
[63] Moät soá luaän vaên vieát baèng Vieät ngöõ ñaêng treân caùc Taäp san Trieát Ñaïo (2003), Ñònh Höôùng (1996), Thôøi Ñieåm (1997), vaân vaân.
[64] Tröø luaän aùn tieán syõ vieát baèng Phaùp ngöõ taïi Canada, taát caû caùc taùc phaåm cuûa Traàn Coâng Tieán baèng Vieät ngöõ. Nhöõng taùc phaåm naøy xuaát baûn taïi Orange County, Nhaø Xuaát Baûn Vaên Gia. Caùc taùc phaåm cuûa Traàn Coâng Tieán goàm: Heidegger et le nihilisme (Luaän aùn Tieán syõ); Trieát Hoïc Ñi Veà Ñaâu?; Giaûi Thích Hieän Töôïng Hoïc veà Kinh Dòch; Giaûi Thích Hieän Töôïng Hoïc veà Ñaïo Ñöùc Kinh Cuaû Laõo Töû (2000); Giaûi Thích Hieän Töôïng Hoïc Baøi Giaûng Treân Nuùi; Giaûi Thích Hieän Töôïng Hoïc veà Kinh Trí Hueä Bæ Ngaïn vaø Kinh Kim Cang; Giaûi Thích Hieän Töôïng Hoïc veà Ñaïi Hoïc cuûa Khoång Töû (2000); Khoãng Töû, Ñaïi Hoïc, Trung Dung, Luaän Ngöõ, vaân vaân. Thöïc ra, khi ñoïc caùc taùc phaåm cuûa oâng, chuùng toâi khoâng nhaän ra ñöôïc moät caùch roõ raøng caùi phöông phaùp maø oâng goïi laø “giaûi thích hieän töôïng hoïc”. Ngöôïc laïi, nhieàu khi chuùng toâi caûm thaáy boái roái vôùi nhöõng giaûi thích veà ngöõ hoïc laø laï (nhaát laø veà tieáng Haùn (Taàu), maø chuùng toâi quen thuoäc), vaø nhaát laø veà nguoàn goác lòch söû cuûa nhöõng khaùi nieäm trieát hoïc ñoâng phöông (maø chuùng toâi nghó taùc giaû chöa coù giôø vaø phöông tieän ñi saâu vaøo). Trong nhöõng taùc phaåm sau naøy, ta khoâng thaáy coù gì môùi laï, hay coù gì saùng suûa hôn nhöõng taùc phaåm cuûa caùc nho gia tieàn boái nhö Traàn Troïng Kim, Ngoâ Taát Toá, Nghieâm Toaûn, vaân vaân. Ngöôïc laïi, rieâng veà coâng phu, söï uyeân thaâm veà ngoân ngöõ Haùn, cuõng nhö phaàn lòch söû, Traàn Coâng Tieán cho ngöôøi ñoïc caûm giaùc laø oâng vaãn coøn keùm raát xa nhöõng nho gia keå treân. Noùi caùch chung, phaân tích hieän töôïng cuûa oâng chöa ñuû nghieâm tuùc, moät ñaëc tính maø hieän töôïng hoïc ñoøi buoäc. Thí duï, cuøng vieát veà Ñaïo Ñöùc Kinh (Garden Grove: Vaên Gia, 2000), theo thieån kieán cuûa chuùng toâi, Taäp Laõo Töû Ñaïo Ñöùc Kinh cuûa Nghieâm Toaûn (Saøi Goøn, 1958) vöôït xa taùc phaåm cuûa Traàn Coâng Tieán, maëc duø taäp saùch cuûa Tieán syõ Tieán xuaát baûn sau taùc phaåm cuûa cuï Nghieâm Toaûn ñuùng 42 naêm. Nhö chuùng toâi bieát (coù theå laø sai), thì cho ñeán nay vaãn chöa coù taùc giaû naøo giaûi thích vaø chuù thích Ñaïo Ñöùc Kinh moät caùch nghieâm tuùc vaø coâng phu hôn laø cuï Nghieâm Toaûn.
[65] Nakamura Hajime, A History of the Development of Japanese Thought (Tokyo: Kosukai Bunka Shinkokai, 1969), 2 vols. Baûn thöù hai.
[66] Luaän aùn ñaàu tieân cuûa Ñaëng Phuøng Quaân voán vieàt baèng Phaùp ngöõ veà Gabriel Marcel: L'Existence d'autrui et la Fideùliteù dans l'oeuvre de Gabriel Mercel (1967). Ngoaøi taäp saùch chuyeân khaûo naøy, hoï Ñaëng coøn xuaát baûn moät soá luaän vaên baèng Vieät ngöõ veà Marcel, Aristotle vaø Marx nhö Hieän Höõu Tha Nhaân vôùi Gabriel Marcel (phaàn cuûa luaän aùn baèng Vieät ngöõ, 1969); Ca Ngôïi Trieát Hoïc (1971); Trieát Hoïc vaø Khoa Hoïc (1972); Trieát Hoïc Aristote (1972), vaân vaân. Ngoaøi ra, caùc taùc phaåm khaùc cuûa oâng döôùi daïng töï truyeän, vaân vaân. Ta bieát, giôùi trieát hoïc hieän sinh Phaùp nhö Sartre, Marcel, Camus thích duøng daïng kòch, tieåu thuyeát, töï thuaät... vaø caû aâm nhaïc ñeå dieãn taû tö töôûng trieát hoïc cuûa hoï.
[67] Marcel töøng vieát trong Du refus aø l'Invocation (1940), tr. 192 nhö sau: “Toâi baét buoäc phaûi noùi raèng, söï phaùt trieån trieát hoïc cuûa toâi bò hai söï quan taâm, thoaït xem coù veû maâu thuaãn, chi phoái... söï quan taâm thöù nhaát toâi goïi laø söï ñoøi buoäc cuûa höõu sinh (l'exigence de l'eâtre), söï quan taâm khaùc laø söï aùm aûnh maõnh lieät (hantise) veà vieäc höõu sinh bò troùi buoäc bôûi tính chaát ñôn ñoäc cuûa noù, nhöng (vaø) ñoàng luùc laïi giao hôïp vôùi nhöõng töông quan nhieäm maàu (huyeàn bí, mysteùrieuses) troùi buoäc chuùng vôùi nhau.”
[68] Gabriel Marcel phaùt trieån phöông phaùp hieän töôïng hoïc gaàn nhö hoaøn toaøn ñoäc laäp vôùi Husserl hay Heidegger. Theo Jean Hering (trong luaän vaên “La Pheùnomeùnonologie il ya trente ans,” trong Revue internationale de philosophie I (1939), tr. 368, Marcel khaùm phaù baûn chaát ngay chính trong yù thöùc, chöù khoâng coù taùch bieät ra nhö Husserl ñaõ laøm.
[69] Nhöõng taùc phaåm chính cuûa Gabriel Marcel bao goàm: Journal meùtaphysique (1927); La Meùtaphysique de Royce (1943); Etre et Avoir (1935); Homo viator (1951); Le Mysteøre de l'eâtre (1951); Les Hommes contre l'humain (1951); L'Homme probleùmatique (1955), Preùsence et immortaliteù (1959); La Digniteù humaine (1964); Pour une sagesse tragique et son au-delaø (1968), vaân vaân.
Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Oxford, Anh Quoác
Dòp Hoäi Nghò Quoác Teá veà Hieän Töôïng Hoïc 07.2004