Thoâng Dieãn Hoïc

Vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên

Gs. Traàn Vaên Ñoaøn

Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan

Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia

Chöông IV

Hieän Töôïng Hoïc taïi Vieät Nam

(Phenomenology in Vietnam)

2. Hieän Töôïng Hoïc vaø Chuû Thuyeát Maùc-Xít

Leõ dó nhieân, theo caùi keát luaän taát yeáu cuûa loái lyù luaän (logic) töùc quy luaät cuûa lòch söû duy vaät, thì neàn tö töôûng tö saûn seõ töï ñaøo thaûi. Marx töøng chuû tröông, theá giôùi tö baûn seõ baêng raõ vì baûn chaát töï maâu thuaãn cuûa noù. Vôùi moät lyù luaän nhö vaäy, ta khoâng laáy laøm laï thaáy Giaùo sö Traàn Ñöùc Thaûo ñi tôùi keát luaän töông töï: hieän töôïng hoïc ñaõ bò chuû thuyeát duy vaät bieän chöùng vöôït qua (deùpasseùe); [10] noù ñaõ loãi thôøi, vaø chæ coù chuû nghóa Maùc-Xít môùi giuùp noù nhìn ra caùi theá giôùi bò khoáng trò cuûa mình. [11] Keát luaän nhö vaäy hoaøn toaøn ñuùng theo caùi luaän lyù (logic) cuûa Marx. Ñieàu maø chính nhöõng nhaø Maùc-xít nhaän ra vaø ñaët caâu hoûi laø, coù phaûi ñònh luaät cuûa theá giôùi, cuûa lòch söû chæ coù ñi moät chieàu, höôùng veà moät höôùng duy nhaát, vaø theo moät quy luaät coá ñònh hay khoâng? Ñieàu maø ngay töø ñaàu thaäp nieân 1950s, khi maø boä maùy saét cuûa con ngöôøi theùp Stalin ñöông baét ñaàu han ræ, thì Nikita Krutchev vôùi chuû tröông xeùt laïi (revisionism) ñaõ töøng ñaët nghi vaán, ñoù laø tö baûn coù ñoàng nhaát vôùi tö saûn, vaø tö saûn ñoàng nhaát vôùi ñeá quoác thöïc daân hay khoâng?

Ñaây laø nhöõng caâu hoûi then choát. Nhöõng loái giaûi ñaùp khaùc nhau thöïc ra ñaõ laøm giaàu cho chuû thuyeát cuûa Marx. Gyorgy Lukaùc, nhaø lyù luaän Hung Gia Lôïi, töøng chuû tröông laø chæ coù phöông phaùp bieän chöùng môùi laø caùi tinh hoa cuûa chuû thuyeát Maùc-xít. [12] Tuy vaäy, phöông phaùp bieän chöùng maø oâng chuû tröông laïi gaàn Hegel hôn laø Marx. Duø theo Hegel hay theo Marx, moät bieän chöùng nhö vaäy ñoøi hoûi lòch söû luoân trong moät quùa trình tieán boä khoâng ngöøng, vaø khoâng theå coù moät caùi goïi laø ñieåm cuoái cuøng trong lòch söû. Khi choái boû caùi Tinh thaàn tuyeät ñoái (absolute Geist) khoaùc moät boä maët hay moät toå chöùc tuyeät ñoái, Lukaùcs chæ chaáp nhaän caùi YÙ nieäm tuyeät ñoái laøm ñoäng löïc cho lòch söû. Nhöõng ngöôøi theo Lukaùcs khoâng phaûi laø ít (oâng aûnh höôûng saâu xa tôùi chuû thuyeát Taân Maùc-xít (Neo-Marxism), vaø caû Maùc-xít Taây AÂu (Western Marxism). [13] Theo thieån kieán cuûa toâi, nhöõng nhaø Maùc-xít Phaùp nhö Roger Garaudy, Louis Althusser (vaø caû nhöõng ngöôøi ñoàng thôøi vôùi Giaùo sö Thaûo nhö Merleau-Ponty, Jean Hyppolite, Jean Paul Sartre...) khoâng ít thì nhieàu ñi theo chieàu höôùng naøy. [14] Vaø neáu nhìn töø quan ñieåm phöông phaùp bieän chöùng, taäp saùch cuûa Giaùo sö Thaûo coù leõ gaàn vôùi ñöôøng loái cuûa Lenin (vaø theo moät soá pheâ bình, ñuùng hôn vôùi loái nhìn cuûa Stalin) hôn laø cuûa chính Marx.

Moät ñieåm khaùc maø ngay lyù thuyeát gia Maùc-Xít nhö Roger Garaudy (maø Giaùo sö Thaûo töøng dòch moät taäp saùch cuûa oâng) ñaõ töøng phaûi xeùt laïi, ñoù laø ta thöôøng khoâng phaân bieät caùi theá giôùi ta ñöông soáng, vaø tö töôûng. Theo lyù thuyeát cuûa Marx, haï taàng kieán truùc (basic structure, hay infra-structure, töùc neàn caên baûn kinh teá cuûa xaõ hoäi) laøm ñieàu kieän cho söï hieän höõu vaø laø hình thöùc cuûa quoác gia cuõng nhö “yù thöùc xaõ hoäi,” maø Marx vaø Engels goïi laø thöôïng taàng kieán truùc (super-structure). Trong phaàn thöù nhaát taäp YÙ Thöùc Heä Ñöùc (Deutsche Ideologie), ta thaáy moät caâu vieát: “nhöõng toå chöùc xaõ hoäi lieân quan tröïc tieáp vôùi söï saûn xuaát vaø hoaït ñoäng thöông maõi, maø ôû vaøo moïi thôøi ñaõ caáu thaønh neàn taûng cuûa quoác gia vaø cuûa (taát caû) phaàn coøn laïi trong (cuûa) thöôïng taàng kieán truùc duy yù.” Ñoaïn naøy ñaõ ñöôïc giaûi thích nhö laø thöôïng taàng kieán truùc chæ laø quan nieäm phaûn aùnh moät caùch trung thöïc haï taàng kieán truùc maø thoâi. Thöïc ra, ta bieát khaùi nieäm thöôïng taàng kieán truùc ñöôïc Marx vaø Engels khoâng chæ aùp duïng ñeå chæ ra hai caáp baäc xaõ hoäi töông quan (töùc quoác gia vaø yù thöùc xaõ hoäi). Ta cuõng coøn thaáy Marx hieåu thöôïng taàng kieán truùc nhö theå laø yù thöùc cuûa moät giai caáp veà caùi theá giôùi soáng cuûa hoï. Marx vieát trong 18th Brumaire III: “Döïa treân nhöõng hình thaùi khaùc bieät cuûa tö höõu, döïa treân nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi cuûa söï soáng (hieän höõu), moät thöôïng taàng kieán truùc toaøn dieän xuaát hieän, bao goàm nhöõng caûm tình, nhöõng aûo töôûng, nhöõng phöông caùch suy tö vaø nhöõng loái nhìn veà cuoäc soáng ñöôïc caáu taïo moät caùch khaùc bieät vaø ñaëc thuø. Toaøn giai caáp taïo ra chuùng, vaø ñöa cho chuùng nhöõng hình thaùi töø nhöõng söï töông quan xaõ hoäi töông xöùng.” [15]

Neáu nhìn nhö vaäy thì thöôïng taàng kieán truùc xaõ hoäi khoâng theå phaûn aùnh moät caùch trung thöïc haï taàng kieán truùc, kieåu ta nhìn thaáy chính chuùng ta trong taám göông khi soi maët. Thöôïng taàng kieán truùc laø moät toång hôïp töø chính theá giôùi soáng, töø nhöõng töông quan, töø nhöõng khaùt voïng, vaân vaân, cuûa con ngöôøi. Nhö vaäy, noù phöùc taïp chöù khoâng coù ñôn giaûn kieåu hình aûnh trong göông; ñoâi khi maâu thuaãn chöù khoâng thaúng tuoät hay ñôn thuaàn (thí duï nhö thaáy trong toân giaùo vôùi ñaày nhöõng maâu thuaãn); vaø thöôøng thì noù mang yù nghóa phong phuù hôn chính cuoäc soáng. Noùi roõ hôn, tö töôûng phaùt xuaát töø chính theá giôùi ta soáng, nhöng noù ñi qua moät quùa trình caáu taïo, kieán caáu theo loái soáng, theo ñieàu kieän xaõ hoäi, theo nhöõng töông quan xaõ hoäi cuûa chuùng ta. Maø nhöõng ñieàu kieän naøy, nhöõng töông quan naøy khoâng haún ñoàng daïng, ñoàng nghóa vaø ñoàng caùch theá vôùi chính nhöõng taùc ñoänc kinh teá cuûa xaõ hoäi. Noùi caùch khaùc, vì phong phuù hôn, vì noù bao goàm caû theá giôùi cuõ, laãn döï phoùng töông lai, thöôïng taàng kieán truùc khoù coù theå töông xöùng vôùi theá giôùi soáng, vaø tö töôûng. Nhö laø moät döï phoùng, noù coù theå vöôït leân treân, vaø ñi xa hôn chính caùi theá giôùi ñoù. Nhö laø moät aûo töôûng, noù coù theå troán traùnh thöïc taïi, nhöng noù cuõng coù theå laø moät ñoäng löïc soáng, moät kieåu giaûi thoaùt (gioáng nhö nhöõng giaác mô trong lyù thuyeát cuûa Sigmund Freud, 1856-1939). Noùi toùm laïi, noù khoâng chæ laø taám göông phaûn aùnh caùi theá giôùi soáng maø thoâi. Ñieåm quan troïng laø noù chính laø caùi ñoäng löïc coù theå laøm thay ñoåi chính theá giôùi ta ñöông soáng. Ñaây khoâng phaûi laø luaän thuyeát duy taâm, maø laø söï thöïc chöùng cuûa ñieàu maø Socrates töøng tin töôûng, vaø ñöôïc Francis Bacon tuyeân boá thaúng thöøng: Tri thöùc laø söùc maïnh (hay quyeàn löïc) (Knowledge is power - le savoir c'est le pouvoir) [16] coù theå laøm thay ñoåi theá giôùi. Thôøi Phuïc Höng, thôøi Caûi Caùch, thôøi Hieän Ñaïi hay Taân Ñaïi (Modern Age), tö töôûng cuûa Rousseau, tö töôûng cuûa Marx... ñaõ thay ñoåi boä maët cuûa theá giôùi, cuûa xaõ hoäi moät caùch roõ raøng khoâng ai coù theå choái ñöôïc. [17]

Cuøng theo lyù luaän cuûa nhöõng nhaø Maùc-xít nhö Garaudy vaø caû Louis Althusser (1918-1990), khoâng coù gì coù theå ngaên chaën giai caáp tö saûn trôû thaønh ngöôøi coäng saûn. Giaùo sö Thaûo sinh ra trong moät gia ñình tieåu tö saûn, roài ñöôïc ñaøo taïo trong moät theá giôùi tö baûn, nhöng vaãn coù theå trôû thaønh ngöôøi coäng saûn; y heät nhö Marx, Lenin ñeàu thuoäc theá giôùi tö saûn vaø laø con ñeû cuûa giai caáp tö saûn, nhöng ñaõ laø nhöõng nhaân vaät quan troïng nhaát trong coâng cuoäc phaùt trieån chuû nghóa xaõ hoäi vaø coäng saûn. Vaäy thì, chính tö töôûng cuûa Marx ñaõ goùp coâng vaøo vieäc laøm bieán ñoåi theá giôùi. Chính caùi nhieät huyeát muoán taïo ra moät xaõ hoäi coâng baèng ñaõ khieán Marx vaø Engels nhaän lôøi môøi cuûa ñaûng Coäng Saûn soaïn thaûo moät baûn Tuyeân Ngoân cho hoï. Chính quan nieäm coâng baèng, con ngöôøi chaân thaät, töùc noäi dung chính yeáu cuûa baûn Tuyeân Ngoân cuûa Ñaûng Coäng Saûn (1848) ñaõ gaây ra moät taùc duïng voâ song thuùc ñaåy giôùi voâ saûn ñoaøn keát taïo thaønh moät maët traän tranh ñaáu cho nhöõng muïc ñích treân. Chính caùi thao thöùc xaây döïng moät theá giôùi coâng baèng, ñaày tình ngöôøi, khoâng coøn baát coâng boùc loät ñaõ thuùc ñaåy moät Lenin nhaân baûn laøm caùch maïng, chöù khoâng phaûi, ngöôïc laïi, cuoäc caùch maïng Bolshevik ñaày maùu vaø nöôùc maét coù theå ñeû ra yù thöùc coâng baèng, huynh ñeä. [18] Chæ nhö vaäy ta môùi hieåu ñöôïc söï hieän höõu cuûa toân giaùo, cuûa ñaïo ñöùc, vaên hoùa vaø nhöõng toå chöùc töø thieän.

Ñieåm chính lieân quan tôùi hieän töôïng hoïc maø chuùng toâi muoán nhaán maïnh. Ñoù laø, Giaùo sö Traàn Ñöùc Thaûo chöa phaùt trieån phöông phaùp quan saùt hieän töôïng cho tôùi taän cuøng khi oâng ít ñeå yù tôùi söï khaùc bieät giöõa cuoäc soáng vaø theá giôùi soáng, cuoäc soáng vaø chuû thuyeát soáng... Phöông phaùp quan saùt hieän töôïng ñoøi ta khoâng chæ nhìn ra nhöõng ñieåm töông ñoàng (töùc baûn chaát chung, general essences), maø coøn phaûi nhaän ra nhöõng tính chaát caù bieät (particular essences), cuõng nhö söï töông quan cuûa chuùng. Qua söï khaùc bieät naøy, ta nhaän ra cuoäc soáng (vaø chuû nghóa duy sinh) khoâng ñoàng nhaát vôùi tri thöùc (hay chuû thuyeát duy trí) veà söï soáng, vaø chuû thuyeát caøng khoâng ñoàng nhaát vôùi phöông phaùp. Hieän töôïng hoïc laø moät chuû thuyeát chuû tröông tri thöùc chaân thöïc, trong khi phöông phaùp hieän töôïng nhaém tìm ra ñöôïc tính chaát chaân thöïc naøy. Do ñoù, chuû thuyeát hieän töôïng hoïc khaùc vôùi chuû nghóa hieän sinh cuûa Sartre (chuû tröông moät loái soáng), hay chuû nghóa coäng saûn (chuû tröông xaây döïng moät theá giôùi lyù töôûng); noù caøng khoâng theå bò ñoàng nhaát vôùi phöông phaùp hieän töôïng hoïc. [19]

Phöông phaùp hieän töôïng hoïc, nhö baát cöù phöông phaùp khoa hoïc khaùc, khoâng thuoäc chuû thuyeát naøo caû, bôûi leõ chuùng chæ laø nhöõng coâng cuï, phöông tieän maø thoâi. Cho duø theo chuû nghóa naøo ñi nöõa, thí duï chuû nghóa coäng saûn chaúng haïn, thì cuõng phaûi duøng toaùn hoïc, phaân tích, vaân vaân, trong khi tö duy, vaø aùp duïng chuùng vaøo trong cuoäc soáng. Chuùng ta khoâng theå noùi, chính vì toaùn hoïc phaùt xuaát töø giôùi tö saûn neân noù phi khoa hoïc hay phaûn khoa hoïc, hay ñaõ bò “vöôït qua.” Y heät, ta cuõng thaáy nhöõng ngöôøi trí thöùc thuoäc giôùi tö saûn ñaõ aùp duïng bieän chöùng phaùp, vaø caû bieän chöùng duy vaät moät caùch raát nghieâm chænh. Thöû hoûi, chæ vì thuoäc xaõ hoäi chuû nghóa, neân ta khoâng ñöôïc pheùp xöû duïng nhöõng phöông phaùp khoa hoïc do nhöõng nhaø khoa hoïc tö baûn khaùm phaù ra chaêng? Hoaëc töông töï, chæ vì laø Phaät töû maø chuùng ta töø choái nhöõng phaùt minh cuûa nhöõng nhaø khoa hoïc Coâng giaùo chaêng? Chæ vì laø moät tín höõu Hoài giaùo maø ta phaûi gaït boû lyù thuyeát töø bi hæ xaû cuûa Phaät giaùo? Moät loái nhìn nhö vaäy ñaåy chuùng ta vaøo con ñöôøng cöïc ñoan, giaùo ñieàu; ñieàu maø Marx ñaõ cöïc löïc phaûn ñoái .

Ai cuõng bieát, vôùi trí oùc hôn ngöôøi, Traàn Ñöùc Thaûo khoâng quùa ñôn sô ñeå khoâng nhaän ra nhöõng vaán naïn treân. Nhöng, ñeå phuø hôïp vôùi chuû nghóa Stalin, Giaùo sö Thaûo môùi xaùc tín laø, chæ coù pheùp bieän chöùng duy vaät môùi laø moät phöông phaùp khoa hoïc lòch söû, mang tính chaát öu vieät, vöôït xa hieän töôïng hoïc. [20] Phaûi noùi laø, moät chuû tröông nhö vaäy laø moät chuû tröông chung vaøo thôøi oâng (vaø neáu chuùng ta soáng vaøo thôøi ñoù, trong moät hoaøn caûnh töông töï, coù leõ cuõng seõ coù loái nhìn nhö theá). Neáu coøn soáng vaøo ngaøy nay, Giaùo sö Thaûo coù leõ seõ nhaän ra moät chuû tröông nhö vaäy mang tính chaát giaùo ñieàu nhieàu hôn khoa hoïc, vaø phaûn bieän chöùng hôn laø hôïp vôùi bieän chöùng. [21] Ñaây coù leõ laø ñieåm maø Giaùo sö Nguyeãn Vaên Trung coù leõ khoâng haún sai (tuy coù quùa ñaùng) khi “nhìn ra” con ngöôøi Traàn Ñöùc Thaûo ñaày “maâu thuaãn”, “con ngöôøi vieát tieáng Phaùp khaùc vôùi con ngöôøi vieát tieáng Vieät.” [22] Thöïc ra, Traàn Ñöùc Thaûo chæ laø moät con ngöôøi, moät con ngöôøi muoán ñi tôùi taän cuøng (ñuùng nhö hieän töôïng hoïc chuû tröông) nhöng “thôøi theá, theá thôøi phaûi theá!” Ngay vaøo thôøi oâng, moät soá trieát gia theo Marx nhö Giaùo sö Althusser vaø Giaùo sö Garaudy, vaø ngöôøi baïn thaân cuûa oâng, Tieán syõ Jean-Francois Revel, [23] nhöõng ngöôøi chuû tröông lòch söû luoân khoâng ngöøng bieán ñoåi theo quy luaät bieän chöùng, ñaõ caûm thaáy khoâng an taâm vôùi loái giaûi thích bieän chöùng lòch söû theo laêng kính cuûa chuû nghóa Stalin (hay chuû nghóa khoaùc caùi voû vaø mang caùi teân raát keâu laø chuû nghóa Maùc-Leânin (Marxism-Leninism). [24] Ñoái vôùi hoï, hieän töôïng hoïc nhaém tôùi thoâng hieåu, trong khi chuû nghóa duy vaät bieän chöùng nhaém tôùi thay ñoåi theá giôùi. Chuû tröông hieän töôïng hoïc cho raèng thöïc taïi luoân trong quùa trình xuaát hieän, vaø luoân gaén lieàn vôùi theá giôùi vaø lòch söû (nhö thaáy trong trieát hoïc cuûa Merleau-Ponty) khoâng coù khaùc vôùi chuû tröông cuûa Marx laø theá giôùi, lòch söû luoân trong quùa trình ñöôïc kieán caáu khoâng ngöøng. Noùi chung, caû hai coù theå boå tuùc cho nhau: Phöông phaùp hieän töôïng giuùp chuû thuyeát Maùc-xít nhaän ra ñöôïc thöïc taïi, trong khi chuû thuyeát Maùc-xít hoaøn taát döï phoùng cuûa hieän töôïng hoïc. [25] Jean-Paul Sartre vieát trong trang giaáy ñaàu tieân cuûa taùc phaåm Critique de la raison dialectique (1963) nhö sau: “Toâi xaùc nhaän chuû nghóa Maùc-xít laø moät neàn trieát hoïc khoâng theå vöôït qua ñöôïc trong thôøi ñaïi chuùng ta, bôûi leõ toâi coi caùi yù thöùc heä veà hieän sinh vaø phöông phaùp hieåu bieát (cuûa noù) laø moät hoài (giai ñoaïn) naèm trong chính chuû nghóa Maùc-xít. Chuû nghóa naøy cuøng moät luùc sinh ra (chuû nghóa hieän sinh) vaø choái boû noù.” [26]

Töông töï, hieän töôïng hoïc cuõng coù theå boå tuùc cho neàn trieát hoïc Kitoâ giaùo -- tröôøng hôïp Gabriel Marcel (1889-1976), Karl Jaspers (1883-1969), Paul Ricoeur (1913-), Emmanuel Leùvinas (1906-) vaø Mikel Dufrenne (1910-), [27] -- hay ngay caû neàn trieát hoïc hieän sinh voâ thaàn (tröôøng hôïp Sartre). [28] Maø quaû theá, tröø Soren Kiekegaard (1813-1855), Friedrich Nietzsche (1844-1900), vaø tröôùc ñoù Thaùnh AÂu Cô Tinh (St. Augustine, 354-430), haàu nhö phong traøo trieát hoïc hieän sinh, duø voâ thaàn hay höõu thaàn, ñeàu aùp duïng phöông phaùp dieãn taû hay phaân tích hieän töôïng. [29] Lyù do hoï choïn hieän töôïng hoïc, vì treân thöïc chaát, noù chæ laø moät chuû tröông tri thöùc, chöù chöa phaûi laø moät chuû thuyeát, caøng khoâng phaûi laø moät chuû nghóa. Phöông phaùp hieän töôïng hoïc treân thöïc teá cuõng chæ laø moät loaïi phaân tích chieàu saâu, coù tham voïng bieán thaønh moät phöông phaùp khoa hoïc nhaân vaên, boå tuùc hay söûa ñoåi caùc phöông phaùp duy nghieäm, thöïc nghieäm vaø duy taâm. Vieäc hieän töôïng hoïc pheâ phaùn caùc chuû thuyeát duy taâm lyù (psychologism), duy khoa hoïc (scientism), duy yù thuaàn nhaát (pure idealism) noùi leân muïc ñích cuûa noù khoâng phaûi laø töï phong mình thaønh moät chuû thuyeát hay xa hôn, moät chuû nghóa maø muoán chæ laø moät phöông phaùp khoa hoïc nghieâm tuùc. Chính vì vaäy maø hieän töôïng hoïc khoâng phuïc vuï baát cöù chuû nghóa hay chuû thuyeát naøo.

Ñuùng hay sai, ñaây khoâng phaûi laø ñieåm maø chuùng toâi muoán tranh luaän, vaø noù cuõng khoâng thuoäc phaïm vi baøi vieát naøy. Chæ caàn nhaéc laïi moät ñieåm maø Giaùo sö Thaûo coù leõ cuõng ñaõ nhaän ra, ñoù laø oâng ñaõ hy sinh chính caùi chuû tröông ban ñaàu cuûa oâng, töøng coi hieän töôïng hoïc nhö laø moät coá gaéng ñi tìm tính chaát nguyeân thuûy, tinh sô, chöa bò boùp meùo... cuûa söï vaät (söï kieän). Ñaây laø moät ñieåm maø giôùi hoïc giaû Phaùp nhaän ra vaø tieác cho caùi taøi naêng cuûa con ngöôøi Vieät hoï Traàn. Hoï phaûi coâng nhaän laø vaøo thôøi ñoù, ít coù ngöôøi (tröø Merleau-Ponty) coù ñuû taøi ñeå naém vöõng vaø dieãn taû hieän töôïng hoïc moät caùch roõ raøng minh baïch nhö ngöôøi thanh nieân hoï Traàn teân Thaûo. Thöïc vaäy, Giaùo sö Thaûo ñaõ dieãn taû raát chính xaùc veà baûn chaát cuûa hieän töôïng hoïc nhö sau: “Hieän töôïng hoïc khôûi ñaàu baèng moät neàn höõu theå hoïc. Vöôït khoûi loái giaûi thích taâm lyù bieán ñoåi thöïc theå thaønh moät söï lieân keát nhöõng traïng thaùi cuûa yù thöùc, hieän töôïng hoïc trôû laïi vôùi chính söï vaät töï thaân vaø tìm laïi ñöôïc caùi yù nghóa cuûa höõu theå.” [30]

Nhöng khaùc vôùi giôùi trieát hoïc Phaùp, khi nhaän ra raèng, hieän töôïng hoïc laø moät loái suy tö cuûa giôùi tö saûn hay cuûa nhöõng ngöôøi ñoàng hoïc thuoäc giôùi tö saûn Phaùp cuûa oâng [31] - hay ñuùng hôn, söï kieän hieän töôïng hoïc ñaõ bò moät soá trí thöùc tö saûn aùp duïng - Giaùo sö Thaûo, ñeå chöùng minh tính chaát voâ saûn cuûa mình, ñaõ ngöøng laïi khoâng tieáp tuïc ñaøo saâu noù. Vaø ñaây chính laø caùi ñaùng tieác cuûa oâng. Bôûi leõ, neáu nghieân cöùu saâu hôn, raát coù theå oâng seõ tìm ra nhöõng ñieåm chung giöõa neàn trieát hoïc cuûa Marx thôøi thanh nieân (trong taùc phaåm Pariser Manuscripts hay Baûn Thaûo Kinh Teá vaø Chính Trò, 1844), [32] töùc tìm ra ñieàu maø hieän töôïng hoïc ñeo ñuoåi (trôû veà tình traïng nguyeân sô, chöa bò boùp meùo) cuõng chaúng khaùc gì söï tìm kieám caùi tình traïng chöa bò dò hoùa (hay tha hoùa, hay vong thaân) cuûa con ngöôøi. [33] Vì khoâng tìm ra ñöôïc caùi chung giöõa hieän töôïng hoïc vaø chuû thuyeát duy vaät bieän chöùng, oâng ñaõ göôïng gaïo xeáp hieän töôïng hoïc vaøo giai ñoaïn cuûa tieàn ñeà trong quùa trình bieän chöùng, töùc loái suy tö cuûa giai caáp tröôûng gæa, maø ta caàn phaûi vöôït qua (phaûn ñeà), maø chuû thuyeát duy vaät bieän chöùng ñaõ thöïc söï vöôït qua.

Loái lyù giaûi naøy chöùng toû tính chaát saùng taïo cuûa ngöôøi thanh nieân hoï Traàn, vaø ñaõ gaây ñöôïc moät tieáng vang khoâng nhoû. Song le, loái giaûi thích nhö treân khoâng traùnh khoûi caùi baûn chaát “baïo löïc” cuûa loái thoâng dieãn hoïc maø Giaùo sö Thaûo ñaõ yù thöùc ñöôïc sau naøy. Nôi ñaây, chuùng toâi hieåu “baïo löïc” theo nghóa, ngöôøi chuù giaûi, hay ngöôøi trình baøy tö töôûng thöôøng uoán naén lyù thuyeát hoï ñöông trình baøy, hay ñöông lí giaûi theo quan ñieåm, hay yù heä, hay nieàm tin, döï phoùng cuûa hoï, ñeå phuø hôïp vôùi hay phuïc vuï muïc ñích cuûa mình. Moät loái thoâng dieãõn nhö vaäy (töøng thaáy nôi Heidegger, vaø coù leõ nôi nhöõng trieát gia ñaày saùng taïo nhö Hegel, Nietzsche), ñi ngöôïc laïi vôùi chuû tröông cuûa hieän töôïng hoïc, töùc laøm cho söï vaät xuaát hieän moät caùch trung thöïc nhö chính noù phaûi xuaát hieän. [34] Nhöng cuõng raát coù theå, noù giuùp ta tìm ra nhöõng tia saùng môùi maø moät söï dieãn taû trung thöïc khoâng theå laøm ñöôïc. [35] Ñoái vôùi chuùng toâi, ngay caû moät loái giaûi thích moät chieàu nhö vaäy töï noù cuõng laø moät loái thoâng dieãn mang tính caùch saùng taïo nhieàu hôn laø moät söï dieãn taû trung thöïc thuaàn tuùy (pure description). Ñaây laø lyù do taäp saùch Pheùnomeùnologie et mateùrialisme dialectique ñöôïc nhieàu ngöôøi nhaéc tôùi, nhöng chæ moät caùch qua loa sô saøi. Noù raát ít ñöôïc söû duïng, vaø khoâng ñöôïc troïng duïng, [36] ñaëc bieät trong caùc nghieân cöùu veà hieän töôïng hoïc. Duø sao ñi nöõa, chuùng toâi vaãn traân troïng taùc phaåm cuûa Giaùo sö Thaûo, moät phaàn vì oâng laø moät trieát gia Vieät (ñaàu tieân) ñöôïc theá giôùi chuù yù (qua chính moân hieän töôïng hoïc maø oâng cho laø loãi thôøi), nhöng moät phaàn khaùc, baûn chaát cuûa oâng chính laø baûn chaát moät nhaø hieän töôïng, ngay khi oâng töï choái boû noù. [37]

Trôû laïi phöông phaùp hieän töôïng taïi Vieät Nam. Chuùng ta bieát, taïi mieàn Baéc Vieät Nam, ngoaïi tröø Giaùo sö Traàn Ñöùc Thaûo, ta coøn thaáy moät khuoân maët raát ñaëc bieät: Giaùo sö Cao Xuaân Huy (1900-1983) cuûa Ñaïi Hoïc Haø Noäi. Cuï Cao cuõng töøng bò aûnh höôûng cuûa Husserl moät phaàn naøo ñoù (qua vieäc thaûo luaän vaø ñoïc taäp saùch Pheùnomeùnologie et mateùrialisme dialectique cuûa Giaùo sö Thaûo). Caùi ñaëc bieät cuûa cuï Cao, ñoù laø cuï muoán tìm ra moät toång hôïp giöõa hieän töôïng hoïc vaø neàn tö töôûng phöông ñoâng. Trong taäp Tö Töôûng Phöông Ñoâng Gôïi Nhöõng Ñieåm Nhìn Tham Chieáu, cuï ñaõ ñöa ra quan ñieåm chuû toaøn, [38] moät loái nhìn maø cuï cho laø thuaàn tuùy ñoâng phöông nhö thaáy trong Chu Dòch, Laõo Töû, Trang Töû, vaân vaân. [39] Thöïc ra, tuy quan nieäm chuû toaøn laø moät ñaëc tính cuûa trieát Ñoâng (nhöng cuõng laø moät ñaëc tính cuûa nhieàu neàn trieát hoïc khaùc, goàm caû Hy laïp vôùi quan nieäm holism töùc chuû toaøn, [40] nhöng chuùng toâi thieát nghó, chính qua aùnh saùng cuûa hieän töôïng hoïc, chuû tröông moät loái nhìn troïn veïn, toaøn theå, nguyeân sô maø Cao tieân sinh môùi coù theå tìm laïi ñöôïc caùi ñaëc tính naøy trong trieát Ñoâng, hay khieán loái nhìn phöông Ñoâng deã ñöôïc chaáp nhaän hôn. Veà ñieåm naøy, tuy Cao tieân sinh khoâng vieát treân “giaáy traéng möïc ñen” nhöng hieån nhieân khoù coù theå choái boû.

Ñieåm ñaùng löu yù khaùc, ñoù laø tuy hoaøn toaøn döïa theo Giaùo sö Thaûo [41] (vì oâng khoâng coù nhöõng taøi lieäu naøo khaùc. Nhöõng taùc phaåm cuûa Husserl oâng cuõng chæ bieát qua taùc phaåm cuûa Giaùo sö Thaûo), nhöng Giaùo sö Huy ñaõ aùp duïng hieän töôïng hoïc moät caùch raát linh ñoäng ñeå thoâng dieãn trieát hoïc Ñoâng phöông. Thí duï khi baøn veà Thaùi cöïc, cuï Huy ñaõ aùp duïng quan nieäm baûn theå, vaø veà ngoä ñaïo, cuï hieåu theo tri giaùc (percevoir). Cuï vieát:

“Thaùi cöïc coøn chöùa ñöïng trong mình noù nhöõng maâu thuaãn xem ra khoâng theå ñieàu hoøa ñöôïc nhö: Noù laø chí nhaát maø ñoàng thôøi laïi laø chí ña...

Vì baûn theå laø caùi gì raát phoå bieán, raát roõ reät maø ñoàng thôøi laïi laø caùi gì raát coâ quaïnh, raát saâu thaúm, raát bí maät, cho neân noù laø ñoái töôïng nghieân cöùu ñaàu tieân maø cuõng laø ñoái töôïng nghieân cöùu cô baûn cuûa trieát hoïc chuû toaøn. Chu dòch, Laõo Töû, Trang Töû, Maõ-minh, Long-thuï... ñeàu tö töôûng trong quõy ñaïo cuûa baûn theå (Thaùi cöïc, Ñaïo, Chaân nhö)... Hoï coáng hieán tinh löïc caû moät ñôøi ñeå nhaän thöùc vaø tri giaùc (percevoir) caùi Baûn theå vaø ñeå laøm cho ngöôøi hoïc “ñaïo” theå nghieäm ñöôïc, xuùc moâ ñöôïc, moù xaùt ñöôïc caùi baûn theå.” [42]

Ngoaøi hai Giaùo sö Thaûo vaø Huy, theo söï hieåu bieát raát haïn heïp cuûa chuùng toâi, tuyeät ñaïi ña soá giôùi trieát hoïc mieàn Baéc khoâng ñeå yù laém ñeán hieän töôïng hoïc. Coù leõ bôûi vì hoï nghó, hieän töôïng hoïc chæ laø moät chuû thuyeát voâ giaù trò cuûa giôùi trí thöùc tö saûn trong xaõ hoäi tö baûn, coøn mang ñaày nhöõng tính chaát phong kieán, phaûn ñoäng. [43] Vaø nhaát laø, phaàn bò aûnh höôûng cuûa Giaùo sö Thaûo, hoï ñoàng hoùa hieän töôïng hoïc vôùi chuû nghóa hieän sinh cuûa Sartre, maø roài hoï ñi xa hôn, phaùn quyeát cho laø ñoài truïy, hoaëc, nguy hieåm hôn, laø moät coâng cuï cuûa ñeá quoác Myõ. [44]

Chuù Thích:

[10] Traàn Ñöùc Thaûo, Preùface, tr. 19: “Cependant nous avons cru utile de donner dans la premieøre partie de cette ouvrage des eùtudes purement pheùnomeùnologiques et largement deùpasseùes...”

[11] Baét chöôùc ngoân ngöõ vaø caùch dieãn taû moät caùch chaâm bieám cuûa Karl Marx (trong Die Heilige Familie) Traàn Ñöùc Thaûo vieát, tr. 19: “Dans le marxisme la philosophie bourgeoise trouve la forme de sa suppression: mais la suppression enveloppe le mouvement meâme de ce dont elle est supression, en tant qu'elle le reùalise en le supprimant.” (Chính trong chuû thuyeát Maùc-Xít maø neàn trieát hoïc tö saûn môùi nhaän ra caùi hình daïng cuûa söï töï aùp böùc: tuy nhieân söï aùp böùc (naøy) bao goàm quùa trình sinh hoaït, ngay caû cuûa chính caùi quùa trình maø söï aùp böùc thuoäc veà chính noù, (vaø nhö vaäy noù) töï taïo ra mình baèng caùch ñaøn aùp mình). (Baûn dòch cuûa chuùng toâi)

[12] Georg Lukaùcs, Geschichte und Klassenbewusstsein (1922). Baûn Anh ngöõ cuûa Livingstone: History and Class-Consciousness (Cambridge: MIT Press, 1971), phaàn 2 “What is Orthodox Marxism?”.

[13] Xin tkh. Leslek Kolakowski, The Main Currents of Marxism (Oxford: Oxford University Press, 1978), Taäp 3, chöông 7, ctr. 253 vtth. AÛnh höôûng cuûa Lukaùcs treân tröôøng phaùi Frankfurt vaø nhöõng trieát gia nhö Ernst Bloch, vaân vaân. Caùc chöông sau, ñaëc bieät chöông thöù naêm.

[14] Ta bieát, loái giaûi thích Marx theo heä thoáng cuûa Hegel, hay ngöôïc laïi, töøng laø moät traøo löu baét nguoàn töø nhaø trieát hoïc Phaùp-Nga Alexandre Kojeøve (Kojeninov) (1902-1968) vôùi nhöõng baøi giaûng veà Hegel taïi Hoïc Vieän Cao Ñaúng (EÙcole des Hautes EÙtudes) vaøo nhöõng naêm 1933-1939. Xin tkh. Alexandre Kojeøve, Introduction aø la Lecture de Heùgel (Paris: Gallimard, 1947). Baûn dòch Anh ngöõ cuûa James H. Nichols, Jr.: Introduction to the Reading of Hegel (New York: Cornell University Press, 1980). Kojeøve laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ ñoïc Hegel theo loái nhìn cuûa Heidegger, cuõng nhö ñoïc Marx theo loái nhìn cuûa Hegel. OÂng gaây ñöôïc moät aûnh höôûng saâu roäng treân nhöõng ngöôøi chuû tröông hai taäp san nghieân cöùu Les Temps modernes (Merleau-Ponty, Sartre, Traàn Ñöùc Thaûo), vaø L'Esprit (Emmanuel Mounier, Maurice Neùdoncelle, vaø caû Paul Ricoeur). Traàn Ñöùc Thaûo, theo lôøi yeâu caàu cuûa Merleau-Ponty, ñaõ vieát moät baøi ñieåm saùch cuûa Kojeøve ñaêng treân Les temps modernes (1948). Vôùi baøi naøy, theo lôøi töï thuaät cuûa mình (1983),Traàn Ñöùc Thaûo ñaõ nhìn ra söï thieáu soùt cuûa hieän töôïng hoïc, vaø ñònh cho oâng chieàu höôùng theo Marx.

[15] Hai caâu daãn treân trích laïi töø Taäp Töï Ñieån Pheâ Phaùn veà Chuû Nghóa Maùc Xít (Kritisches Woerterbuch des Marxismus, chb. baûn Ñöùc ngöõ: Wolfgang Fritz Haug, Berlin: Argument Verlag, 1986), thuaät ngöõ “Thöôïng Taàng Kieán Truùc,” Taäp 4.

[16] Jean-Francois Lyotard, moät nhaø hieän töôïng hoïc vaø phaàn naøo bò aûnh höôûng cuûa chuû nghóa Maùc-xít, ñaõ nhaän ra ñieàu naøy trong Postmodernisme - Un rapport du savoir (Paris, 1978).

[17] Cuoäc tranh luaän veà vai troø cuûa trí thöùc trong ñaûng Coäng Saûn vaøo ñaàu theá kyû thöù 20 taïi Ñöùc ñaõ khieán ñaûng Coäng Saûn Ñöùc phaân lìa... Xin tkh. Kolakowski, sñd.; vaø Predrag Vranicki, Geschichte des Marxismus, 2 Taäp (Frankfurt a. M.: Suhrkamp, 1972 / 1974), ctr. 251-276. Baûn dòch cuûa Stanislava Rummel vaø Vjekoslava Wiedmann töø tieáng Nam Tö Historija marksizma (Zagreb 1961 / 1971).

[18] Trong lòch söû chuû nghóa Coäng Saûn, cuoäc tranh luaän veà vai troø cuûa giôùi trí thöùc ñaõ töøng xaåy ra ôû Ñöùc (chuù thích treân), Phaùp vaø Hung Gia Lôïi. Keát quûa laø nhöõng ngöôøi chuû tröông vai troø cuûa giôùi trí thöùc ñaõ töøng hoaëc bò aùm saùt (Rosa Luxemburg), hoaëc bi truïc xuaát khoûi ñaûng (Karl Kautsky, Roger Garaudy, Gyory Lukaùcs, vaân vaân). Taïi Ñoâng AÂu vaøo thaäp nieân 1960s, ña soá bò truïc xuaát khoûi Ñaûng nhö Leslev Kolakowski, Predrag Vranicki, Adam Schaff, Pedro Gazovic, vaân vaân.

[19] Trôù treâu thay, vôùi (vuï aùn) Nhaân Vaên Giai Phaåm, Giaùo sö Thaûo lai bò caùo buoäc vaøo chính caùi toäi maø oâng töøng ñaû phaù trong taäp Hieän Töôïng Hoïc vaø Chuû Thuyeát Duy Vaät Bieän Chöùng naøy. Khaéc Thaønh (töùc Leâ Khaéc Thaønh, moät caùn boä trong Toå Trieát Hoïc) töøng ñaû kích Traàn Ñöùc Thaûo trong Taïp chí Hoïc Taäp (Haø Noäi, 6.1958) töïa ñeà “Queùt saïch nhöõng noïc ñoäc cuûa Traàn Ñöùc Thaûo trong vieäc giaûng daäy trieát hoïc”. Taùc giaû vieát, tr. 5: “Traùi laïi, Traàn-Ñöùc-Thaûo muoán moät caùch “thieát tha” vaø y ñaõ cuøng beø luõ phaù hoaïi Nhaân vaên-Giai phaåm “say meâ” haønh ñoäng baét buoäc Ñaûng ta phaûi “caûi taïo” chuyeân chính voâ saûn vaø thöøa nhaän neàn daân chuû tö saûn, phaûi “ñieàu chænh” caùi goïi laø “quan heä saûn xuaát” (!) ñeå môû ñöôøng cho caùi goïi laø “söùc saûn xuaát daân toäc” (!) töï do phaùt trieån theo höôùng tö baûn chuû nghóa, phaûi “giöõ laïi vaø phaùt trieån” moïi “giaù trò tinh thaàn” cuûa giai caáp tö saûn, khoâng ñöôïc “thuû tieâu” vaên hoùa tö töôûng tö saûn, phaûi “traû chuyeân moân cho ngaønh chuyeân moân”, “traû vaên ngheä laïi cho vaên ngheä só”; toùm laïi, Traàn-Ñöùc-Thaûo buoäc chuùng ta phaûi “caûi taïo” cheá ñoä mieàn Baéc! Loái laäp luaän nhaäp nhaèng cuûa y khi giaûng daïy chính laø nhaèm ñöa sinh vieân ñeán nhöõng keát luaän aáy.” Trích laïi töø Maïng Loä (Website) Talawas www.talawas.org (01.06.2004).

[20] Traàn Ñöùc Thaûo, Sñd. Hieän Töôïng Hoïc vaø Chuû Thuyeát Duy Vaät Bieän Chöùng, Phaàn thöù nhaát. Baûn Vieät ngöõ, tr. 179: “Cho neân toaøn boä coâng trình caáu taïo theá giôùi (Weltkonstitution) suïp ñoå trong söï nhaän thaáy moät söï ngaãu nhieân trieät ñeå... Cuøng vôùi noù truyeàn thoáng vó ñaïi cuûa chuû nghóa duy taâm ñaõ keát thuùc, vì noù töï xoùa boû mình trong khi thöïc hieän chính mình.” Cuõng xin tkh. chuù thích soá 5 ôû treân.

[21] Theo moät soá baïn höõu cuûa Giaùo sö Thaûo taïi Paris nhö Tieán syõ Ngoâ Maïnh Lan, Tieán syõ Jean-Francois Revel (Meùmoires - Le voleur dans la maison vide. Paris: Plon, 1997, tr. 124), Giaùo sö Thaûo vaøo nhöõng naêm cuoái ñôøi ñaõ “trôû laïi vôùi hieän töôïng hoïc vaø chuû thuyeát nhaân baûn thaáy trong (taùc phaåm) Krisis, vaø voäi vaõ phaùt trieån quan nieäm veà caùi Hieän taïi soáng ñoäng cuûa Husserl.” (Laù thö cuûa Ngoâ Maïnh Lan göûi Revel: “It eùtait revenu aø la pheùnomeùnologie et aø l'humanisme de la Krisis et travaillait d'arrache-pied aø deùvelopper le concept husserlien de Preùsent vivant.”) Chuù thích, tröôùc khi qua ñôøi, Gs Thaûo ñaõ göûi cho oâng Vincent von Wroblewsky 3 chöông ñaàu cuûa taäp saùch oâng ñang soaïn dôû dang La Logique du preùsent vivant (vieát vaøo naêm 1993 taïi Paris). Xtkh. Les temps modernes, soá 568 (11.1993), baøi cuûa Michel Kail. Baûn dòch cuûa Cao Vieät Duõng: “Töôûng nieäm Traàn Ñöùc Thaûo,” trong Talawas www.talawas.org (24.04.2004).

[22] Nguyeãn Vaên Trung, trong Ñoái Thoaïi, (Houston, 1996). Töïa ñeà baøi vieát toâi khoâng nhôù chính xaùc.

[23] Trong taäp hoài kyù Meùmoires - Le Voleur dans la maison vide, sñd. tr. 124, Revel vieát: “Bò eùp phaûi mang treân ñoâi vai caùi gaùnh naëng cuûa chuû nghóa duy vaät bieän chöùng, Thaûo bieán thaønh moät ngöôøi (maâu thuaãn), cuøng luùc vöøa coù giaù trò nhöng laïi nhaït pheøo, vöøa phöùc taïp nhöng laïi vöa quùa moäc maïc, vöøa naëng kyù maø laïi vöøa phaät phôø, vöøa raát chi tieát nhöng laïi vöøa khoâng chính xaùc.” (Constraint de charger sur ses eùpaules le poids accablant du mateùrialisme dialectique, Thao eùtait devenu aø la fois preùcieux et flat, compliqueù et simpliste, pesant et superficiel, pointilleux et inexact).

[24] Chuû nghóa Maùc-Leânin do Joseph Stalin “khai sinh” vaøo naêm 1927, khi oâng ñaõ hoaøn toaøn naém vöõng quyeàn haønh nhö laø ngöôøi keá vò Lenin (qua ñôøi naêm 1924). Theo chuû nghóa Maùc-Leânin naøy, giôùi voâ saûn laø moät giai caáp caùch maïng mang tính chaát sinh ñoäng vaø baûn chaát thöïc haønh (Praxis), coù muïc ñích chieám quyeàn vaø xaây döïng moät xaõ hoäi daân xaõ (socialist society), vaø ñaûng Coäng saûn nhö laø moät vuõ khí cuûa hoï giuùp ñaït tôùi muïc ñích treân. Treân thöïc teá, Stalin coi chuû nghóa Maùc-Leânin nhö laø “lyù thuyeát vaø chieán löôïc ñaëc bieät cho voâ saûn chuyeân cheá” (trong Foundations of Leninism), vaø bieán thaønh moät yù thöùc heä ñeå hôïp phaùp hoùa vai troø cuûa giôùi voâ saûn, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Lieân Soâ. Döôùi baøn tay khaéc nghieät cuûa con ngöôøi theùp Stalin, chuû nghóa Maùc-Leânin ñaõ bieán thaønh moät lyù thuyeát khoáng trò ñaûng Coäng saûn cuûa caùc nöôùc khaùc, nhaém phuïc vuï lôïi ích cho ñaûng Coäng saûn Lieân Soâ. Ñaây laø lyù do chính taïi sao Josif Tito (Nam Tö) vaø Mao Traïch Ñoâng (Trung Quoác) tuy trung thaønh vôùi chuû thuyeát Maùc-Leânin, nhöng laïi choáng laïi söï ñoäc toân cuûa ñaûng Coäng saûn Lieân Soâ. Xin tkh. J. Stalin, “Foundations of Leninism” (1934), vaø “Problems of Leninism”, trong B. Franklin, ed. The Essential Stalin; D. Lane, Leninism: A Sociological Interpretation (1981).

[25] Ñaây laø chuû tröông cuûa nhöõng trieát gia nhö Merleau-Ponty. Spiegelberg nhaän xeùt raát ñuùng veà thaùi ñoä cuûa Merleau-Ponty: “'Dialectical' formulations may help to keep us from premature decisions but they cannot save us from facing the phenomena directly...” (Nhöõng phöông thöùc bieän chöùng coù theå giuùp chuùng ta traùnh ñöôïc nhöõng xaùc quyeát chöa chín chaén, nhöng khoâng theå laøm ta traùnh ñöôïc vieäc phaûi tröïc dieän vôùi hieän töôïng) (Spiegelberg, ctr. 573-74). Jean-Paul Sartre trong taùc phaåm Critique de la raison dialectique (Paris: Gallimard, baûn 1969) ñaõ aùp duïng hieän töôïng hoïc ñeå tìm laïi neàn taûng cho chuû thuyeát Maùc-Xít. Keát quûa moät phaân tích hieän töôïng nhö vaäy khieán Sartre keát luaän laø chæ coù moät chuû nghóa Maùc-Xít chaân thaät cuûa Marx chöù khoâng theå coù chuû nghóa duy vaät bieän chöùng (nhö thaáy trong Friedrich Engels vaø nhöõng ngöôøi theo oâng aáy).

[26] Jean-Paul Sartre, Critique de la raison dialectique, sñd., Lôøi noùi ñaàu, tr. i

[27] Xin tkh. Emmanuel Mounier, Introduction aø l'Existentialisme (Paris: PUF, 1947)

[28] Ñaëc bieät vôùi caùc taùc phaåm cuûa Heidegger (Sein und Zeit, 1927), cuûa Sartre (L'eâtre et le neùant, 1943). Ñoái vôùi Sartre, thì thuaät töø “chuû nghóa hieän sinh” (existentialism) coù nghóa laø moät söï hoaø hôïp giöõa Hieän töôïng hoïc vaø chuû thuyeát hieän sinh maø oâng coøn goïi laø “moät neàn höõu theå hieän töôïng” (essai d'une ontologie pheùnomeùnologique).

[29] Xin tkh. Traàn Thaùi Ñænh, Trieát Hoïc Hieän Sinh (Saøi Goøn, 1967). Ñaây laø moät taäp saùch giôùi thieäu vaø pheâ bình neàn trieát hoïc hieän sinh khaù nghieâm tuùc, coù tinh chaát khoa hoïc, khaùch quan vaø töông ñoái ñaày ñuû. Khaùc vôùi caùc taùc phaåm cuûa Giaùo sö Nguyeãn Vaên Trung, saëc muøi hieän sinh cuûa Sartre, saùch cuûa Giaùo sö Traàn Thaùi Ñænh thuaàn tuùy haøn laâm, khoâng coù muøi vò tuyeân truyeàn nhö nhieàu ngöôøi (vì khoâng ñoïc) laàm töôûng. Trong taäp saùch naøy, taùc giaû ñaëc bieät trình baøy tö töôûng cuûa Soren Aabye Kierkegaard (1813-1855, ñaïi bieåu cho neàn trieát hoïc hieän sinh höõu thaàn), Friedrich Nietzsche (1844-1900, ñaïi bieåu cho neàn trieát hoïc hieän sinh voâ thaàn) vaø nhöõng ngöôøi bò aûnh höôûng cuûa hai oâng, nhö Heidegger, Karl Jaspers (Ñöùc, 1883-1969), Sartre, Gabriel Marcel (Phaùp, 1889-1973), vaân vaân.

[30] Traàn Ñöùc Thaûo, Pheùnomeùnologie et mateùrialisme dialectique, tr. 23. (Baûn dòch cuûa chuùng toâi).

[31] Sartre töøng cao haõnhï gaén lieàn chuû nghóa hieän sinh cuûa mình vôùi hieän töôïng hoïc, maëc duø ngöôøi baïn cuõ oâng, Giaùo sö Raymond Aron, moät nhaø xaõ hoäi hoïc thôøi danh cuûa Phaùp, ñaõ töøng tieát loä laø Sartre chaúng hieåu hieän töôïng hoïc laø gì, vaø caùi maø Sartre töï xöng laø hieän töôïng hoïc, thöïc ra laø hieän töôïng hoïc theo kieåu cuûa Sartre (Xem Raymond Aron, History and The Dialectic of Violence - An Analysis of Sartre's Critique de la Raison Dialectique, baûn dòch Anh ngöõ cuûa Barry Cooper, New York: Harper & Row, 1976, Preface, tr. xii: “What remains true is that Sartre, who in my view is the most Germanic of French philosophers, owes his experiences and his vision of the world only to himself”). Khoaûng giöõa cuoái thaäp nieân 1940s vaø ñaàu thaäp nieân 1950s ta thaáy coù moät söï thuø nghòch giöõa chuû nghóa coäng saûn vaø chuû nghóa hieän sinh. Giôùi trí thöùc coäng saûn treû tuoåi coi hieän sinh nhö laø moät hình thöùc cuûa chuû thuyeát duy taâm (subjective idealisme, duy yù chuû quan) vaø laø toät ñieåm cuûa söï tha hoùa tö saûn (deùcadence bourgoise). Giaùo sö Thaûo ñöôïc coi nhö laø moät trong nhöõng ngöôøi chuû tröông loái nhìn cuûa nhöõng nhaø trí thöùc coäng saûn treû tuoåi taïi Phaùp. Cuõng xin tkh. Herman L. Van Breda, “Merleau-Ponty et Louvain” trong Revue de meùtaphysique et de morale, soá LVII (1962), ctr. 422 vtth.

[32] Trong Fruehe Schriften, Taäp. 1 (Stuttgart, 1962). Ba baûn dòch Anh ngöõ khaùc nhau cuûa T.B. Bottomore, Economic and Philosophic Manuscrips of 1844 (New York, 1963), cuûa Martin Milligan (Moscow, 1959), vaø cuûa Ria Stone (1949). Veà neàn trieát hoïc cuûa “Marx treû” xin tham khaûo: Traàn Vaên Toaøn, Trieát Hoïc Karl Marx (Saøi Goøn: Nam Sôn, 1965). Ñaây laø moät taäp saùch veà Marx raát nghieâm tuùc xuaát baûn taïi mieàn Nam tröôùc naêm 1975.

[33] Ñoái vôùi nhöõng nhaø Maùc-xít hieän töôïng hoïc nhö Maurice Merleau-Ponty, Roger Garaudy, vaø caû Jean-Francois Lyotard vaø coù leõ, moät phaàn naøo ñoù Louis Althusser, thì nhaø trieát hoïc Marx khaùc vôùi ngöôøi coäng saûn Marx cuûa Tuyeân Ngoân cuûa Ñaûng Coäng Saûn vaø cuûa Tö Baûn Luaän. Rieâng Althusser coi Marx nhö laø nhaø khoa hoïc trong taùc phaåm Tö Baûn Luaän. Noùi chung, nhöõng trieát gia treân chuû tröông, caùi tinh hoa cuûa Marx naèm trong nhöõng taùc phaåm cuûa ngöôøi thanh nieân Marx, maø trong ñoù Marx chuû tröông laø “con ngöôøi laø nguoàn goác cuûa taát caû moïi söï” (man is the root of everything). Giaùo sö Spiegelberg nhaän xeùt, tr. 445: “Chính caùi loaïi chuû thuyeát nhaân baûn Maùc-xít naøy laøm hoï phaùt hieän moät loái thoâng dieãn, vaø saùt hôïp hieän sinh vôùi Maùc-Xít, nhö ñaëc bieät thaáy trong caùc taùc phaåm ñaàu tay cuûa Merleau-Ponty. Noù giuùp ta nhaän ra moät tình huoáng lòch söû hieän sinh cuûa con ngöôøi trong cuoäc ñaáu tranh giai caáp.”

[34] Trung höïc hôn, Giaùo sö Traàn Thaùi Ñænh (trong taäp Hieän Töôïng Hoïc Laø Gì?, Saøi Goøn: Höôùng Môùi, 1968) vieát veà Hieän töôïng hoïc nhö sau, tr. 16: “Hieän töôïng hoïc laø khoa nghieân cöùu veà nhöõng baûn chaát, vaø ñoái vôùi khoa hoïc naøy thì taát caû moïi vaán ñeà ñeàu quy veà vieäc xaùc ñònh nhöõng baûn chaát...”; tr. 19: “Vaäy muïc ñích cuûa Hieän töôïng hoïc laø ñaït ñöôïc nhöõng baûn chaát cuï theå, töùc hình aûnh trung thöïc cuûa nhöõng kinh nghieäm soáng”; tr. 22: “Ñieàu can heä laø: Hieän töôïng hoïc ñeà cao yù thöùc chöa phaûn tænh, coi ñoù laø söï gaëp gôõ ñaàu tieân giöõa ta vaø theá giôùi.”

[35] Loái thoâng dieãn saùng taïo naøy, nhö Heidegger chuû tröông, nhaém tìm ra ñieàu maø taùc giaû ñaõ nghó maø khoâng dieãn taû ñöôïc, hay chöa nghó tôùi, nhöng giuùp ñoäc giaû nghó ra.

[36] Xin tham khaûo Phaàn Giôùi Thieäu cuûa chuùng toâi cho Taäp Hieän Töông Hoïc vaø Chuû Nghóa Duy Vaät Bieän Chöùng cuûa Traàn Ñöùc Thaûo, ñöông söûa soaïn cho baûn taùi baûn.

[37] Jean-Francois Revel, Meùmoires - Le Voleur dans la maison vide, tr. 121.

[38] Cao Xuaân Huy, sñd., Thieân VII: “Do Lai cuûa YÙ Thöùc”, ctr. 147-174.

[39] Moät soá hoïc giaû hoaøn toaøn nhaàm laãn khi gaùn cho cuï Huy caùi vinh döï laø taùc giaû cuûa lyù thuyeát chuû toaøn, vaø coù caùi nhìn saùng suoát nhaän ra söï sai laàm cuûa chuû bieät trong neàn trieát hoïc Taây Phöông. Tieán syõ Nguyeãn Huøng Haäu vieát: “Nhieàu nhaø khoa hoïc cho raèng coù leõ ôû Vieät Nam trong vaøi thaäp kyû laïi ñaây chöa coù moät taùc phaåm naøo veà trieát hoïc hay, lyù thuù, phong phuù nhö taùc phaåm naøy...” vaø “Noùi ñeán tö töôûng Cao Xuaân Huy, ngöôøi ta khoâng theå khoâng ñeà caäp ñeán tö töôûng chuû toaøn vaø chuû bieät cuûa oâng.” Trích töø Nguyeãn Huøng Haäu, “Chuû Toaøn vaø Chuû Bieät trong Tö Töôûng Cao Xuaân Huy” trong Giaùo Sö Cao Xuaân Huy - Ngöôøi Thaày - Nhaø Tö Töôûng (Haø Noäi: Nxb Vaên Hoùa Thoâng Tin, 2001), ctr. 184, 185. Töông töï, ta cuõng thaáy trong baøi cuûa Giaùo sö Nguyeãn Hueä Chi, “Cao Xuaân Huy trong Theá Giôùi Ngöôøi Hieàn,” sñd treân, ctr. 267-170, vaø trong Tö Töôûng Phöông Ñoâng Gôïi Nhöõng Ñieåm Nhìn Tham Chieáu, sñd, ctr. 31-35. Caùc nhaø nghieân cöùu treân queân ñi raèng, trong lòch söû trieát hoïc Taây phöông vaøo thôøi naøo ñi nöõa vaãn coù nhieàu tröôøng phaùi, hoaëc chuû tröông chuû toaøn, hoaëc chuû tröông chuû bieät.

Coù leõ vì quùa aùi moä thaày Huy, maø Nguyeãn Hueä Chi vaø nhieàu hoïc giaû ñaõ gaùn cho cuï Huy nhöõng ñieàu maø oâng voán khoâng coù. Thí duï, ctr. 20-21 (Tö Töôûng Phöông Ñoâng Gôïi Nhöõng Ñieåm Nhìn Tham Chieáu), ctr. 258-259 (Giaùo Sö Cao Xuaân Huy), Nguyeãn Hueä Chi vieát laø vaøo naêm 1925 (chöõ nghieâng cuûa chuùng toâi), cuï Huy ra tröôøng, veà daäy ôû tröôøng Quoác Hoïc Hueá vaø baét ñaàu nghieân cöùu Phaät giaùo. Naêm 1927 oâng bò baét vaø ñaøy ñi Lao Baûo. Trong thôøi gian (2 naêm, 1925-27) naøy oâng ñaõ ñoïc raát nhieàu saùch cuûa Przyluski, Maspeùro, Coulet, Giran, Löông Khaûi Sieâu, Hoà Thích, Thang Duïng Hình... Nhöng ta bieát taäp Le Bhoudisme cuûa Przyluski xuaát baûn naêm 1932 taïi Paris, taäp Cultes et Religions de l'Indochine Annamite xuaát baûn naêm 1929 taïi Saøi Goøn, taäp saùch Haùn Nguïy Löôõng Taán Nam Baéc Trieàu Phaät Giaùo Söû cuûa Thang Duïng Hình xuaát baûn naêm 1938 taïi Thöôïng Haûi, vaø nhieàu saùch töông töï trong hai trang sau. Thöû hoûi, cuï Huy vaøo thôøi gian 1925-7 laøm sao ñoïc ñöôïc nhöõng saùch chöa xuaát baûn hay xuaát baûn caû chuïc naêm sau?!

[40] Chuù yù, thuaät ngöõ holism töø olo vaø olo-kleros, coù nghóa laø toaøn theå, toaøn phaàn, hoaøn myõ.

[41] Chuù yù laø coù leõ vì khoâng muoán bò caùo toäi lieân quan vôùi nhoùm Nhaân Vaên Giai Phaåm (maø Giaùo sö Thaûo voán laø moät thaønh vieân quan troïng), trong taát caû taäp saùch, vaø caùc chöông veà hieän töôïng hoïc hoïc, cuï Huy khoâng heà nhaéc tôùi teân, hay taùc phaåm cuûa Giaùo sö Thaûo. Chuù thích soá 10 trong Thieân VII, tr. 173-4, noùi veà vieäc cuï Huy baøn veà hieän töôïng hoïc töø taäp saùch Pheùnomeùnologie et mateùrialisme dialectique laø cuûa ngöôøi chuû bieân, Giaùo sö Nguyeãn Hueä Chi. Thöïc taâm maø noùi, Giaùo sö Chi ñaõ giuùp cuï Huy raát lôùn. Bôûi leõ, moät loái sao cheùp nhö vaäy cuûa cuï Huy raát coù theå bò caùo toäi ñaïo vaên, moät ñieàu oâ nhuïc trong giôùi trí thöùc maø cuï Huy chaéc chaén khoâng bao giôø laøm. Moät ñieåm khaùc laø, tuy theo Giaùo sö Thaûo, nhöng cuï Huy khoâng hoaøn toaøn naém vöõng ñöôïc hieän töôïng hoïc, neân coù nhöõng loái giaûi thích raát sai laàm, thí duï veà nhöõng quan nieäm nhö reùduction (maø cuï hieåu laø thoaùi hoùa), hay veà caû lòch söû trieát hoïc Taây phöông maø cuï caùo toäi laø “chuû bieät.” Nhöõng chuù thích cuûa Giaùo sö Nguyeãn Hueä Chi coøn sai laàm nhieàu hôn nöõa. OÂng giaûi thích nhieàu quan nieäm trieát hoïc gaàn nhö ngöôïc laïi vôùi caùi yù nghóa voán coù cuûa chuùng, thí duï caùc thuaät ngöõ reùduction = daãn thoaùi (ñuùng ra laø giaûn hoùa, giaûn löôïc, truy nguyeân), haäu nghieäm = a posteriori (ñuùng ra laø haäu thieân), tieân nghieäm = a priori (ñuùng ra laø tieân thieân), noäi chaáp = intentionnel (ñuùng ra laø yù höôùng), tónh noïa = löôøi bieáng, baát ñoäng (ñuùng ra laø traïng thaùi tónh, inertia), vaân vaân.

[42] Cao Xuaân Huy, ctr. 102-103.

[43] Xin tkh. Nguyeãn Haøo Haûi, “Tình Hình Nghieân Cöùu Trieát Hoïc Ngoaøi Maùcxít (Trieát Hoïc Tö Saûn Phöông Taây Hieän Ñaïi) ôû Vieät Nam 55 Naêm Qua” trong Nguyeãn Troïng Chuaån, chb., Nöûa Theá Kyû Nghieân Cöùu vaø Giaûng Daäy Trieát Hoïc ôû Vieät Nam (Haø Noäi: Vieän Trieát Hoïc, 2001), ctr. 566-583. Chuyeân gia veà Trieát Hoïc Taây Phöông Nguyeãn Haøo Haûi toùm laïi loái nhìn cuûa nhaø nöôùc ñoái vôùi neàn trieát hoïc tö saûn Taây phöông hieän ñaïi nhö sau (tr. 575): “Rieâng veà trieát hoïc tö saûn phöông Taây hieän ñaïi, ngay töø ñaàu ñaõ ñöôïc coi laø keû thuø cuûa chuû nghóa Maùc-Leânin, neân nhieäm vuï ñöôïc ñaët ra laø caàn phaûi pheâ phaùn vaø queùt saïch nhöõng taøn dö, nhöõng aûnh höôûng cuûa caùc thöù trieát hoïc ñoù ôû Vieät Nam.”

[44] Xin tkh.: Phong Hieàn, Chuû Nghóa Thöïc Daân Môùi kieåu Myõ ôû Mieàn Nam Vieät Nam - Khía Caïnh Tö Töôûng vaø Vaên Hoùa 1954-1975 (1984); Traàn Troïng Ñaêng Ñaøn, Vaên Hoùa Vaên Ngheä Phuïc Vuï Chuû Nghóa Thöïc Daân Môùi cuûa Myõ taïi Mieàn Nam Vieät Nam 1954-1975 (Long An: Nxb Thoâng Tin, 1990). Ngay Giaùo sö Nguyeãn Vaên Trung, ngöôøi ñöôïc coâng nhaän laø töông ñoái “caáp tieán” (Tieán syõ Vuõ Ñình Traùc töøng nhaän ñònh veà Giaùo sö Trung trong Coâng Giaùo Vieät Nam vôùi Vaên Hoùa Daân Toäc, Garden Grove: Thôøi Ñieåm, 1996), cuõng ñaõ phaûi vieát moät baûn “töï giaùc” nhaän toäi ñaõ duøng chuû nghóa hieän sinh phuïc vuï ñeá quoác Myõ. OÂng cuõng ñoå toäi cho moät soá ñoàng nghieäp nhö caùc Giaùo sö Leâ Toân Nghieâm, Traàn Thaùi Ñænh, Thaân Vaên Töôøng, vaân vaân (nhöõng ngöôøi hoaøn toaøn voä toäi), ñaõ duøng chuû nghóa hieän sinh laøm chuyeän töông töï.

Traàn Vaên Ñoaøn

Ñaïi Hoïc Oxford, Anh Quoác

Dòp Hoäi Nghò Quoác Teá veà Hieän Töôïng Hoïc 07.2004

Back to Vietnamese Missionaries in Asia Home Page