Thoâng Dieãn Hoïc
Vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông IV
Hieän Töôïng Hoïc taïi Vieät Nam
(Phenomenology
in Vietnam)
1. Traàn Ñöùc Thaûo vaø Hieän Töôïng Hoïc
Giaùo sö Traàn Ñöùc Thaûo cuûa Ñaïi Hoïc Haø Noäi ñaõ töøng baøn veà phöông phaùp hieän töôïng hoïc naøy, trong moät taùc phaåm ñaàu tay gaây ñöôïc moät tieáng vang lôùn, Pheùnomeùnomeùnologie et mateùrialisme dialectique (Hieän Töôïng Hoïc vaø Chuû Nghóa Duy Vaät Bieän Chöùng), ñaëc bieät trong Phaàn Thöù Nhaát mang töïa ñeà “Phöông Phaùp Hieän Töôïng Hoïc vaø Noäi Dung Hieän Thöïc cuûa Noù”. [3] Noùi caùch chung, phaàn ñaàu cuûa taäp saùch naøy ñaõ trình baøy hieän töôïng hoïc moät caùch raát saùng suûa vaø deã hieåu, giuùp giôùi trieát hoïc Phaùp luùc ñoù hieåu roõ hôn veà hieän töôïng hoïc. Chuùng ta bieát, tröø taùc phaåm Pheùnomeùnologie de la perception cuûa Merleau-Ponty, ña soá nhöõng taùc phaåm goïi laø coù tính chaát hieän töôïng hoïc ñeàu ôû trong moät tình traïng “hoãn mang chi sô” vaø raát khoù hieåu. Moãi trieát gia, thí duï Jean-Paul Sartre (1905-1980), hay Gabriel Marcel (1889-1974), Emmanuel Leùvinas (1906-1998), vaân vaân, ñeàu coù nhöõng loái nhìn khaùc bieät, vaø moät loái trình baøy khaùc nhau veà hieän töôïng hoïc. Hoï bò aûnh höôûng cuûa Max Scheler (1874-1928) vaø Heidegger nhieàu hôn laø chính Husserl. [4] Chính vì vaäy, loái dieãn taû cuûa hoï khoâng nhöõng khoù hieåu, maø ngay phöông phaùp hieän töôïng hay chuû tröông hieän töôïng hoïc cuûa hoï cuõng moãi ngöôøi moät loái, nhöng chaúng coù ai möôøi phen veïn möôøi caû. Trong moät boái caûnh nhö vaäy, phaàn thöù nhaát cuûa taùc phaåm Pheùnomeùnologie et mateùrialisme dialectique ñöôïc giôùi chuyeân gia hieän töôïng hoïc coâng nhaän laø nghieâm tuùc, vaø trung thöïc hôn khi baøn veà Husserl vaø phöông phaùp hieän töôïng hoïc.
Trong phaàn thöù nhaát naøy, ta thaáy Giaùo sö Thaûo baøn veà:
(1) Tröïc giaùc baûn chaát: Kyõ thuaät ñeå tröïc giaùc baûn chaát, söï phaân bieät giöõa baûn tính cuûa yù tính thuaàn tuùy (ideùaliteùs pures), vaø baûn tính cuûa yù tính kinh nghieäm (ideùaliteùs empiriques), yù nghóa ñích thöïc cuûa khaùi nieäm baûn chaát (notion d'essence), cuõng nhö söï khoù khaên trong coâng vieäc tìm ra tính chaát khaùch quan cuûa baûn chaát vaø söï ñoøi buoäc trôû laïi chính chuû theå.
(2) Chöông hai phaân tích hai taùc phaåm chính cuûa Husserl, Nghieân Cöùu Luaän Lyù (Logische Untersuchungen) vaø YÙ Nieäm (Ideen). Trong chöông naøy, ta thaáy Giaùo sö Thaûo daønh 16 trang giaáy ñeå baøn veà phöông phaùp reùduction töùc giaûn hoaù (giaûm tröø, truy nguyeân), (ctr. 51-66). Ñaëc bieät, oâng dieãn taû yù nieäm “caáu taïo” (constitution, töùc söï caáu thaønh yù nieäm, quan nieäm trong quaù trình nhaän thöùc) cuõng nhö yù nghóa cuûa chuû thuyeát duy yù tieân nghieäm (l'ideùalisme transcendental) moät caùch raát suùc tích.
(3) Chöông thöù ba baøn veà nhöõng khoù khaên cuûa lyù tính trong vieäc nhaän thöùc chaân lyù. Qua vieäc pheâ bình chuû tröông ñoøi hoûi thöïc chöùng (evidence) trong neàn trieát hoïc duy lyù cuûa Descartes, taùc giaû ñaõ noùi leân ñöôïc taàm quan troïng cuûa phöông phaùp dieãn taû hieän töôïng hoïc (description pheùnomeùnologique), vaø töø ñaây oâng nhaän ra ñöôïc chuû tröông cuûa hieän töôïng hoïc, ñoù laø trí phaùn ñoaùn (lyù trí) khoâng coù baåm sinh (inneùe) nhöng phaùt sinh (geùneùtique) theo caùi theá giôùi soáng (Lebenswelt).
(4) Chöông thöù tö, töùc chöông cuoái cuøng baøn veà hieän töôïng hoïc cuûa Husserl laø moät chöông pheâ bình caùi hay caùi dôû cuûa hieän töôïng hoïc. Chuùng toâi xin trích moät ñoaïn, ñeå noùi leân söï hieåu bieát cuõng nhö tính chaát saùng taïo cuûa taùc giaû. Giaùo sö Traàn Ñöùc Thaûo vieát:
“Ta thaáy caùi giaù trò cuûa hieän töôïng hoïc laø do vieäc noù ñem laïi cho loái dieãn taû (coù) phöông phaùp moät söï chính xaùc ñaëc bieät, vaø khieán ta coù theå nhaän ra caûm giaùc môùi laø neàn taûng cuûa taát caû moïi yù nghóa cuûa chaân lyù. Nhöng vieäc chæ theo quan ñieåm cuûa mình ñeå tröøu töôïng hoùa ñaõ khoâng cho pheùp hieän töôïng hoïc thaáy ñöôïc caùi noäi dung thöïc chaát (vaät chaát) cuûa cuoäc soáng caûm tính. Vaø nhö theá chæ coøn laïi caùi “döõ kieän (mang tinh chaát) caûm tính” (donneùe sensible) thuaàn tuùy, taùch bieät khoûi moïi quy luaät cuûa chaân lyù. Töø ñaây, taát caû coâng lao (baøn) veà vieäc theá giôùi ñöông caáu taïo (Weltkonstitution) töï suïp ñoå neáu (phaûi) chaáp nhaän caùi ngaãu tính cöïc ñoan (contingence radicale). Coâng vieäc maø hieän töôïng hoïc ñeo ñuoåi muoán tìm ra moät söï chöùng thöïc ñaày ñuû, töùc moät coâng vieäc giuùp trieát hoïc sau cuøng (cuõng) phaûi ñi vaøo “con ñöôøng chaéc chaén cuûa khoa hoïc”, maâu thuaãn thay, laïi ñöa noù vaøo moät chuû thuyeát töông ñoái (cuûa) caûm giaùc. (Nhö vaäy) Nhôø vaøo (vôùi) hieän töôïng hoïc, caùi truyeàn thoáng vó ñaïi cuûa chuû thuyeát duy yù lyù trí (idealisme rationaliste) ñaõ töï hoaøn taát qua phöông caùch töï taïo mình baèng caùch vaát boû mình.” [5]
Tuy coâng nhaän giaù trò cuûa taäp saùch naøy, chuùng toâi cuõng caàn phaûi noùi, ñoù laø, noù vaãn chöa ñöôïc ñaày ñuû, nhaát laø trong phaàn trình baøy veà phöông phaùp hieän töôïng hoïc. Ngoaïi tröø phöông theá giaûn hoùa hay giaûm tröø (reùduction) (ctr. 51-66, vaø 160-163), caùc phöông theá khaùc gaàn nhö khoâng ñöôïc oâng baøn tôùi. [6] Chính vì theá, noù khoâng giuùp ñöôïc chi maáy trong coâng vieäc nhaän dieän caùi toaøn theå cuûa phöông phaùp hieän töôïng hoïc, vaø nhaát laø khoâng giuùp ta hieåu theâm veà thoâng dieãn hoïc. Chuù yù laø muïc ñích cuûa chuùng toâi trong taäp saùch naøy nhaém giôùi thieäu phöông phaùp thoâng dieãn hoïc (TDH). Hieän töôïng hoïc chæ laø moät trong raát nhieàu phöông phaùp ñöôïc aùp duïng vaøo thoâng dieãn.
Lyù do quan troïng khieán nhieàu ngöôøi tuy tham khaûo, nhöng khoâng söû duïng loái nhìn cuûa tieân sinh veà hieän töôïng hoïc, ñoù laø vieäc Giaùo sö hoï Traàn chöa ñi tôùi coäi nguoàn cuûa noù. Chính vì chæ nhìn ra coâng naêng dieãn taû (descriptive) [7] cuûa phöông phaùp hieän töôïng maø coù leõ oâng ñoàng hoùa noù vôùi loái veõ vôøi (interpretive) maø Marx töøng pheâ bình (Luaän ñeà thöù 11 cuûa Luaän Ñeà veà Feuerbach), neân oâng ñaõ cho raèng neàn trieát hoïc naøy khoâng theå giuùp ta nhaän ra moät theá giôùi thöïc tieãn. Noù caøng khoâng theå coù ñuû naêng löïc giaûi quyeát ñöôïc nhöõng vaán naïn hieän thöïc bôûi vì noù thieáu tính chaát thöïc haønh (praxis). [8] Hôn nöõa, ñeå phuø hôïp vôùi chuû tröông duy vaät, Traàn tieân sinh coi hieän töôïng hoïc chæ laø moät loái suy tö cuûa theá giôùi tö saûn, hay giai caáp tö saûn (monde bourgeois), mang tính chaát dieãn taû lòch söû maø thoâi. Theo Merleau-Ponty [9] khi giaûn löôïc taát caû phong traøo hieän töôïng hoïc vaøo moät hình thaùi tö duy tö saûn, Giaùo sö Thaûo ñaõ nhaàm laãn giöõa tö töôûng vaø theá giôùi cuûa nhöõng ngöôøi chuû tröông tö töôûng. Theo moät lyù luaän bò giaûn ñôn hoùa (simplified logic) nhö vaäy, hieän töôïng hoïc ñoàng nghóa vôùi neàn tö töôûng tö saûn, vaø neàn tö töôûng naøy laïi ñoàng nghóa vôùi theá giôùi tö baûn, maø theá giôùi tö baûn ñöôïc hieåu nhö laø ñeá quoác, thöïc daân.
Chuù Thích:
[3] Traàn Ñöùc Thaûo, Pheùnomeùnologie et mateùrialisme dialectique (Paris: Minh Taân, 1951). Nhaø xuaát baûn Minh Taân do moät nhoùm Vieät kieàu taïi Phaùp xuaát baûn caùc saùch cuûa Hoaøng Xuaân Haõn, Ñaøo Duy Anh, Traàn Ñöùc Thaûo, vaân vaân. Taùi baûn (Paris - Londres - New York: Gordon & Breach, 1971). Phaàn “La meùthode pheùnomeùnologique et son contenu effectivement reùel). Baûn dòch Vieät ngöõ: Hieän Töôïng Hoïc vaø Chuû Nghóa Duy Vaät Bieän Chöùng. Dòch giaû khoâng roõ (Haø Noäi: Nxb Ñaïi Hoïc Quoác Gia Haø Noäi, 2004). Taäp saùch naøy voán goàm hai phaàn chính. Phaàn thöù nhaát veà hieän töôïng hoïc, voán laø luaän aùn Toát nghieäp Sö phaïm (agreùgation) ñöôïc taùc giaû vieát quaõng naêm 1941-43, ñeä trình naêm 1943 taïi Hoïc Vieän Sö Phaïm Cao Ñaúng Ba Leâ, vaø ñöôïc giôùi hoïc giaû chuù yù moät caùch ñaäc bieät. Phaàn thöù hai veà Bieän chöùng Duy vaät ñöôïc vieát vaøo quaõng naêm 1948-9, sau 5 cuoäc “gaëp gôõ” (chöù khoâng phaûi tranh luaän, deùbates) vôùi Jean-Paul Sartre. Gs Thaûo töï thuaät trong Nieân Bieåu: “Sartre ñaõ môøi toâi ñeán nhöõng cuoäc gaëp gôõ naøy...”, “Trong naêm cuoäc gaëp gôõ toâi ñaõ chæ cho oâng raèng chính xaùc laø phaûi coi troïng chuû nghóa Marx caû veà trieát hoïc.” (Baûn dòch cuûa Cao Vieät Duõng, trong Talawas www.talawas.org).
[4] Spiegelberg, ctr. 431-32.
[5] Do chuùng toâi dòch. Rieâng baûn dòch Vieät ngöõ Hieän Töôïng Hoïc vaø Chuû Nghóa Duy Vaät Bieän Chöùng, sñd. (hieän ñöông xuaát baûn taïi Haø Noäi do Nxb Ñaïi Hoïc Quoác Gia), nhö sau (tr. 179, baûn thaûo): “Coâng lao cuûa hieän töôïng hoïc laø ñaõ ñem noù phuïc tuøng vieäc moâ taû coù phöông phaùp vôùi ñoä chính xaùc hieám thaáy, vaø daãn tôùi coi caùi caûm tính laø cô sôû döïa vaøo cho moïi yù nghóa chaân lyù. Nhöng vieäc tröøu töôïng hoùa quan ñieåm cuûa noù ñaõ khoâng cho pheùp noù nhìn thaáy noäi dung vaät chaát cuûa ñôøi soáng caûm tính naøy. Chæ coøn laïi vì theá coù “caùi ñaõ cho caûm tính” thuaàn tuùy xem nhö ñoäc quyeàn cuûa moïi chuaån möïc chaân lyù. Cho neân toaøn boä toaø laâu ñaøi cuûa taïo laäp theá giôùi (Weltkonstitution) suïp ñoå trong söï nhaän thaáy moät söï ngaãu nhieân trieät ñeå. Coâng vieäc chöùng minh troïn veïn cuûa hieän töôïng hoïc laø phaûi cuoái cuøng ñöa trieát hoïc “con ñöôøng chaéc chaén cuûa khoa hoïc” daãn ñeán chuû nghóa töông ñoái caûm giaùc moät caùch nghòch lyù. Cuøng vôùi noù ñaõ keát thuùc truyeàn thoáng vó ñaïi cuûa chuû nghóa duy taâm duy lyù noù töï xoaù boû trong khi thöïc hieän.” Baûn dòch töông ñoái toái taêm, vaø khoù hieåu, tuy theo ñuùng keát caáu cuûa caâu cuù Phaùp.”
[6] Veà phöông phaùp, ta thaáy trong Chöông 1, phaàn 1 veà “Kyõ thuaät bieán hoùa” (La technique de la variation), ctr. 23-27. Vaø raát mieãn cöôõng, ctr. 34-38 veå “Trôû laïi Chuû Theå” (Le retour du sujet). Veà söï khaùm phaù phöông theá giaûn hoùa, giaûn löôïc, truy nguyeân (reùduction), ctr. 51-66; vaø veà dieãn taû hieän töôïng (la description pheùnomeùnologique), ctr. 160-163.
[7] Ñaây coù leõ laø moät loaïi “hieän töôïng hoïc” cuûa Phaùp, ñaëc bieät cuûa Jean-Paul Sartre thôøi ñoù. Giaùo sö Thaûo khi pheâ bình hieän töôïng hoïc, oâng nhaàm laãn vôùi chuû nghóa hieän sinh (existentialisme) cuûa Sartre. Chuû nghóa hieän sinh cuûa Sartre ñaõ duøng loái mieâu taû, dieãn taû (descriptive) ñeå phaân tích nhöõng döõ kieän (donneùes) cuûa hieän theå (existence), vaø ñöùng khöïng laïi ôû giai ñoaïn naøy.
[8] Traàn Ñöùc Thaûo, tr. 6: “L'examen des ineùdits deùmontrait en effet que les analyses concreøtes prenaient en fait une direction incompatible avec les principles theùoriques aø l'inteùrieur desquels elles s'eâtaient eùlaboreùes.” (Vieäc duyeät xeùt kyõ löôõng baûn thaûo (nhöõng taùc phaåm chöa bieân aán) chöùng toû moät caùch roõ reät raèng nhöõng phaân tích cuï theå thaät ra ñaõ ñi theo moät ñöôøng höôùng khoâng hôïp vôùi nhöõng nguyeân lyù thuaàn lyù thuyeát, maø chính ôû trong loøng cuûa nhöõng lyù thuyeát naøy nhöõng phaân tích cuï theå töøng ñöôïc phaùt trieån ra). (Baûn dòch cuûa chuùng toâi). Veà ñieåm naøy, ta thaáy Giaùo sö Thaûo theo Karl Marx (Luaän ñeà veà Feuerbach. Luaän ñeà 11) khi chæ trích giôùi trieát hoïc tö saûn “chæ duøng caùc phöông theá khaùc nhau ñeå moâ taû theá giôùi.” Hoï queân caùi ñieåm chính yeáu, ñoù laø trieát hoïc phaûi cuï theå vaø thöïc tieãn nhaém “thay ñoåi theá giôùi.”
[9] Maurice Merleau-Ponty, ngöôøi ñöôïc coi nhö laø moät trieát gia hieän töôïng hoïc saùng giaù nhaát cuûa Phaùp. Cuøng vôùi Traàn Ñöùc Thaûo, Merleau-Ponty töøng nghieân cöùu taïi Thö Khoá Husserl taïi ÑH Louvain (Bæ), vaø ñöôïc Giaùo sö Leùo Van Breda (moät linh muïc doøng Phan Sinh), giaùm ñoác Thö Khoá, uûy thaùc thaønh laäp Thö Khoá Husserl ôû Phaùp. Merlaeu-Ponty ñaõ coå ñoäng giôùi trí thöùc Phaùp kyù baûn kieán nghò yeâu caàu chính phuû Phaùp phoùng thích Giaùo sö Thaûo khoûi nhaø nguïc vaøo thaùng chaïp naêm 1945). Giaùo sö Thaûo bò chính quyeàn Phaùp baét giam quaõng 3 thaùng vì “toäi” ñaáu tranh daønh ñoäc laäp cho Vieät Nam vaø choáng thöïc daân Phaùp.
Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Oxford, Anh Quoác
Dòp Hoäi Nghò Quoác Teá veà Hieän Töôïng Hoïc 07.2004