Thoâng Dieãn Hoïc

Vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên

Gs. Traàn Vaên Ñoaøn

Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan

Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia

Chöông III

Hieän Töôïng Hoïc vaø Thoâng Dieãn Hoïc

(Phenomenology and Hermeneutics)

2. Phöông Phaùp Hieän Töôïng Hoïc

Hieåu ñöôïc nhöõng nguyeân lyù cuûa hieän töôïng hoïc nhö vaäy, ta thaáy ñaây laø moät chuû tröông raát hay. Ñieåm quan troïng laø laøm sao ñeå tìm ra thöïc tính (reality), nguyeân tính (originality) cuõng nhö töông quan tính (relativity) cuûa söï vaät (söï kieän). Bôûi leõ, neáu thieáu nhöõng ñaëc tính treân, ta khoâng theå nhìn ra, ñöøng noùi laø coù theå naém vöõng ñöôïc hieän töôïng. Ñaây chính laø lyù do baét buoäc chuùng ta phaûi khaùm phaù ra moät phöông phaùp coù theå giuùp ñaït ñöôïc nhöõng muïc ñích treân, töùc phuø hôïp vôùi nhöõng nguyeân lyù hieän töôïng hoïc.

Trong phaàn naøy, chuùng toâi xin ñöôïc baøn moät caùch ngaén goïn, nhöng töông ñoái ñaày ñuû caùi maø chuùng ta goïi laø phöông phaùp hieän töôïng hoïc. Nhö chuùng ta seõ thaáy, phöông phaùp hieän töôïng raát nhieàu, nhöng theo Giaùo sö Spiegelberg, ñaïi ñeå naèm goïn trong nhöõng nhöõng phöông theá (hay nhöõng böôùc tieán) nhö sau:

(1) phöông theá khaùm phaù nhöõng hieän töôïng caù bieät (investigating particular phenomena);

(2) phöông theá khaùm phaù nhöõng baûn chaát chung (investigating general essences);

(3) phöông theá giuùp ta nhaän ra ñöôïc moái töông quan caên baûn giöõa caùc baûn chaát (apprehending essential relationships among essences);

(4) phöông theá quan saùt nhöõng caùch theá cuûa hieän töôïng ñöông xuaát hieän (watching modes of appearing);

(5) phöông theá quan saùt söï caáu taïo cuûa hieän töôïng trong yù thöùc (watching the constitution of phenomena in consciousness);

(6) phöông theá taâm lyù gíuùp ta taïm khoâng tin vaøo söï hieän höõu cuûa hieän töôïng (suspending belief in the existence of the phenomena);

(7) phöông theá thoâng dieãn yù nghóa cuûa hieän töôïng (interpreting the meaning of phenomena). [33]

Ngoaøi 7 phöông theá treân, chuùng toâi cuõng xin theâm vaøo moät phöông theá khaùc, ñoù laø phöông theá pheâ bình hieän töôïng maø Juergen Habermas ñaõ chuû tröông. Tuy nhieân, ñeå traùnh ñi quùa ñaø vöôït khoûi neàn hieän töôïng hoïc cuûa Husserl vaø nhöõng ngöôøi theo oâng, chuùng toái seõ baøn veà phöông phaùp cuûa Habermas trong chöôïng thöù 5, töùc veà caùc tröôøng phaùi thoâng dieãn hoïc.

Chuù yù laø chöa thaáy coù moät nhaø hieän töôïng hoïc naøo daùm caû quyeát ñaõ aùp duïng taát caû nhöõng phöông theá naøy. Ñaïi ña soá ñeàu chaáp nhaän vaø thöïc thi ba phöông theá ñaàu maø thoâi. [34] Nhöõng phöông theá sau chæ ñöôïc moät nhoùm nhoû chaáp nhaän. Tuy vaäy phaûi noùi laø, khoâng haún taát caû 4 phöông theá coøn laïi ñeàu ñöôïc chaáp nhaän. Coù ngöôøi chaáp nhaän moät soá naøy, thí duï phöông theá thöù 5 vaø thöù 6 nhö thaáy nôi trieát gia Merleau-Ponty khi oâng phaân tích taùc ñoäng tri giaùc (perception), cuõng nhö söï vieäc theá giôùi ñöông kieán taïo (Weltconstitution) trong taùc phaåm Pheùnomeùnologie de la perception, nhöng laïi coù nhöõng trieát gia khaùc taäp trung vaøo ba phöông theá ñaàu vaø roài vaøo phöông theá thöù 7 nhö Gadamer ñaõ laøm. [35]

Trong phaàn naøy, chuùng toâi seõ baøn veà ba phöông theá ñaàu moät caùch roõ raøng hôn, bôûi leõ ñoù laø nhöõng phöông theá maø, ñaõ laø nhaø hieän töôïng hoïc, ai cuõng phaûi theo. Phöông theá thöù 7, seõ baøn kyõ löôõng hôn trong phaàn baøn veà trieát hoïc thoâng dieãn, ñaëc bieät trong neàn trieát hoïc cuûa Heidegger vaø Gadamer. Nhöõng phöông theá 4, 5, 6 seõ ñöôïc chuùng toâi nhaéc tôùi moät caùch sô saøi, bôûi leõ chuùng phaàn naøo laäp laïi 3 phöông theá ñaàu, phaàn naøo ñoù mang tích chaát kyõ thuaät nhieàu hôn. Nôi ñaây, chuùng toâi cuõng caàn phaûi noùi theâm, ñoù laø phöông theá thöù 8, töùc loái pheâ bình hieän töôïng cuûa Habemas, xem ra coù veû gaàn gioáng vôùi phöông theá truy nguyeân (reduction). [36] Vì seõ baøn veà phöông phaùp cuûa Habermas daøi hôn trong chöông thöù 5, nôi ñaây chæ xin vaén taét vaøi lôøi. Phöông phaùp pheâ phaùn, thöïc ra voán khoâng thuoäc tröôøng phaùi hieän töôïng, maø laø con ñeû cuûa neàn trieát hoïc pheâ phaùn cuûa Kant, vaø cuûa Marx maø tröôøng phaùi Frankfurt ñaõ phaùt trieån raát saâu saéc. Habermas ñaïi dieän cho tröôøng phaùi naøy. Chính oâng ñaõ laøm moät cuoäc toång hôïp ngoaïn muïc giöõa hieän töôïng hoïc, thoâng dieãn hoïc vaø lyù thuyeát pheâ phaùn (critical theory), nhö chuùng toâi seõ trình baøy trong chöông thöù tö veà caùc tröôøng phaùi thoâng dieãn.

2.1. Phöông Theá Thöù Nhaát - Khaùm Phaù Hieän Töôïng Caù Bieät

Phöông theá khaùm phaù hieän töôïng caù bieät bao goàm: phöông theá tröïc giaùc hieän töôïng (phenomenological intuiting), phaân tích hieän töôïng (phenomenological analyzing) vaø dieãn taû hieän töôïng (phenomenological describing). Ñaây laø nhöõng phöông phaùp caên baûn nhaát cuûa hieän töôïng hoïc, maø baát cöù nhaø hieän töôïng hoïc naøo cuõng aùp duïng. Veà tröïc giaùc hieän töôïng, nhö chuùng ta seõ thaáy trong ñoaïn sau, ta thaáy coù hai phöông höôùng. Phöông höôùng thöù nhaát chuû tröông moät loaïi tröïc giaùc nhö töøng thaáy trong toaùn hoïc (hình hoïc), trong khi phöông höôùng thöù hai chuû tröông loaïi tröïc giaùc trong chính caûm giaùc. Leõ taát nhieân, coøn loaïi tröïc giaùc thöù ba thaáy trong kinh nghieäm thaàn bí, nhöng khoâng phaûi laø ñieàu maø chuùng toâi muoán baøn tôùi. Chæ coù hai khuynh höôùng trong toaùn hoïc vaø caûm giaùc aûnh höôûng tröïc tieáp tôùi hieän töôïng hoïc vaø thoâng dieãn hoïc (TDH).

2.1.1. Tröïc Giaùc Hieän Töôïng

Tröôùc khi baøn veà phöông phaùp tröïc giaùc hieän töôïng, ta caàn phaûi giaûi thích quan nieäm tröïc giaùc, töøng thaáy trong trieát hoïc (bi aûnh höôûng cuûa toaùn hoïc) vaø taâm lyù hoïc (khuynh höôùng duy caûm giaùc).

Chuùng ta thöôøng hieåu tröïc giaùc laø moät söï khaùm phaù, hay nhaän thöùc moät söï vaät naøo ñoù moät caùch töùc khaéc, khoâng qua kinh nghieäm, khoâng döïa vaøo suy dieãn, cuõng khoâng nhôø vaøo quy luaät naøo (logic). [37] Loaïi tröïc giaùc naøy ñöôïc Descartes naâng leân thaønh moät ñieàu kieän taát yeáu cho suy tö. Ta bieát, luaän cöù trieát hoïc cuûa Descartes veà tröïc giaùc ít bò thaùch ñoá, ngöôïc laïi, ñöôïc nhieàu trieát gia vaø toaùn hoïc gia chaáp nhaän, bôûi leõ chính Descartes laø ngöôøi chuû tröông tröïc giaùc theo loái toaùn hoïc. Theo luaän cöù naøy, tröïc giaùc laø moät phöông phaùp cuûa hình hoïc, töùc khaùm phaù ra söï thaät maø khoâng caàn kinh nghieäm. Theo oâng, kinh nghieäm khoâng theå giuùp hay chöùng minh ñöôïc gì. Thí duï nhö nguyeân lyù toaùn hoïc: “ñöôøng ngaén nhaát laø ñöôøng thaúng nhaát” khoâng theå duøng kinh nghieäm ñeå chöùng minh. Khoâng hoaøn toaøn theo, nhöng khoâng choáng laïi Descartes, nhöõng trieát gia nhö Kant gaén lieàn tröïc giaùc vôùi khaû naêng nhaän thöùc nhöõng nguyeân lyù, hay caáu truùc toaùn hoïc moät caùch tieân thieân. Ô theá kyû thöù 20, nhieàu toaùn hoïc gia nhö Henri Poincareù, Kronecker vaø ñaëc bieät L.E.J. Brouwer boå tuùc cho loái nhìn tröïc giaùc cuûa Kant, baèng caùch thay theá tröïc giaùc vôùi chính phaân tích vaø caáu truùc ñieån phaïm (paradigmatic). [38]

Thöïc ra moät loái hieåu nhö vaäy veà tröïc giaùc khoâng sai, nhöng vaãn coøn vöôùng vaøo nhieàu khoù khaên. Caùi khoù khaên ñaàu tieân baét ñaàu vôùi loái giaûi thích chaáp nhaän baûn chaát tieân thieân, vaø baát ngoä cuûa chính toaùn hoïc. Neáu tröïc giaùc voán baåm sinh, thì ta coù leõ phaûi ñi tôùi moät keát luaän laø, moät ñaëc tính nhö vaäy phaûi laø moät aân hueä maø Thöôïng Ñeá ban cho nhöõng nhaø toaùn hoïc. [39] Ñaøng khaùc, moät loaïi tröïc giaùc nhö vaäy, töï noù khoâng theå giaûi thích ñöôïc chính noù. Ta phaûi döïa vaøo moät laäp luaän kieåu Descartes, töùc duøng caùi toâi suy tö ñeå chöùng minh söï hieän höõu cuûa caùi toâi. Nhöng laøm nhö theá, Descartes ñaõ ñoàng nhaát caùi toâi tö duy vôùi caùi toâi hieän höõu. Noùi caùch khaùc, ta phaûi chaáp nhaän, neáu theo Descartes, laø tröïc giaùc toaùn hoïc phaûi ñoàng nhaát vôùi chính toaùn hoïc. Söï kieän ta tröïc giaùc con ñöôøng ngaén nhaát phaûi ñoàng nhaát vôùi con ñöôøng thaúng nhaát. Loái laäp luaän nhö vaäy laø moät loaïi “laäp laïi chính mình” (tauto), töùc döïa treân chính mình ñeå chöùng minh chính mình (tautological logic). Vieäc xaùc tín “khoâng theå coù baát cöù giaûi thích naøo khaùc cho neàn toaùn hoïc tröïc giaùc baèng chính toaùn hoïc,” xem ra khoù coù theå thuyeát phuïc ñöôïc maáy ai, ngay chính nhöõng nhaø toaùn hoïc. [40]

Trong khuynh höôùng thöù hai coi tröïc giaùc laø moät saûn phaåm cuûa caûm giaùc (nhö caùc nhaø taâm lyù hoïc chuû tröông), ta thaáy neáu tröïc giaùc laø khaû naêng tieân thieân, thì moät khaû naêng nhö vaäy laø do baåm sinh, chæ thaáy nôi nhöõng thieân taøi. Thieân taøi nhìn thaáy nhöõng gì maø ngöôøi thöôøng khoâng theå nhìn ra, bôûi leõ thieân taøi coù caùi giaùc quan ñaëc bieät, hay giaùc quan thöù saùu. [41] Khoâng chæ nôi ngheä só, maø ngay caû nhöõng nhaø ñaïo ñöùc hoïc cuõng coù theå chuû tröông nhö vaäy, bôûi leõ loái nhìn veà tröïc giaùc naøy thöôøng gaén lieàn vôùi caûm giaùc. Ñaây laø lyù do taïi sao Giaùo sö G. E. Moore chuû tröông ñaïo ñöùc xaây treân caûm giaùc thieän. Ta cuõng thaáy moät chuû tröông nhö theá trong trieát hoïc Ñoâng phöông, thí duï lyù thuyeát löông taâm (caùi taâm ñòa baåm sinh voán thieän), hay tính baûn thieän cuûa Maïnh Töû, tính baûn aùc cuûa Tuaân Töû). Moät tröïc giaùc nhö vaäy naèm treân vaø coù tröôùc trieát hoïc (pre-philosophical). Nhöng neáu chuû tröông nhö theá, ta khoâng chæ gaëp phaûi nhöõng maâu thuaãn baát khaû lyù giaûi (tröôøng hôïp Maïnh Töû vaø Tuaân Töû), maø coøn phaûi coâng nhaän moät ñieàu: moät tröïc giaùc nhö theá ñaõ vöôït khoûi phaïm vi cuûa lyù trí, vaø leõ taát nhieân, noù khoâng phaûi laø ñoái töôïng cuûa suy tö trieát hoïc nöõa.

Ngoaøi hai loái nhìn veà tröïc giaùc nhö treân, ta coøn thaáy loáïi hieåu tröïc giaùc theo sieâu hình, töùc “tröïc giaùc sieâu hình” cuûa trieát gia Henri Bergson (1859-1941). Bergson nhaän ñònh, khaû naêng tröïc giaùc khoâng chæ coù nôi toaùn hoïc, maø coøn trong moïi sinh hoaït, ñaëc bieät ngheä thuaät vaø taâm linh. Con ngöôøi coù theå tröïc giaùc ñöôïc nhöõng yeáu tính sieâu hình nhö Thöôïng Ñeá, linh hoàn baát töû, vaø töï do tính (maø Kant ñaõ thuù nhaän laø khoâng theå chöùng minh qua loái phaân tích lyù trí). Loái xuaát thaàn cuûa nhöõng nhaø huyeàn bí, cuûa nhöõng keû theo lyù thuyeát Taân Plato, vaø leõ dó nhieân cuûa ñaïo gia, ñeàu laø nhöõng loái tröïc giaùc. Nhöõng ngöôøi chuû tröông caùc lyù thuyeát sau cho raèng, hoï coù theå nhaän ra ñöôïc nhöõng thöïc theå ôû chieàu kích thaâm saâu nhaát, vaø toaøn dieän nhaát, maø nhöõng nhaø khoa hoïc khoâng theå nhìn ra, hay nghó ra ñöôïc. Cho laø coù thöïc ñi nöõa (vaø chuùng toâi tin laø coù theå coù), thì nhöõng loái nhìn veà tröïc giaùc nhö vaäy khoâng giuùp chuùng ta hieåu gì hôn veà caùi khaû naêng “nhìn thaáu suoát” (anschauen, intuiting) töùc “nhìn vaøo tôùi chieàu saâu” hay “nhìn ra ñöôïc baûn chaát” (Wesenschau) cuûa söï vaät. Bôûi leõ, hoï coù theå nhìn thaáy, nhöng hoï khoâng theå dieãn taû ñöôïc. Hieän töôïng hoïc ñoøi hoûi khoâng nhöõng nhìn thaáy, maø coøn coù theå noùi ra (to say), dieãn taû ra (to explain), vaø lyù giaûi (to explicate), vaø nhaát laø thoâng hieåu (to interpret). Ñaây laø lyù do chuùng toâi chuù yù vaøo hai loaïi tröïc giaùc thaáy trong toaùn hoïc vaø trong caûm giaùc.

Hieän töôïng hoïc khoâng choái boû hai loái tröïc giaùc chuû tröông bôûi nhaø toaùn hoïc vaø ngöôøi ngheä só. Nhöng hieän töôïng hoïc muoán chöùng minh laø, moät loaïi tröïc giaùc nhö vaäy khoâng coù “baåm sinh” hay tieân thieân, nhöng tieân nghieäm; vaø baát cöù tröïc giaùc naøo cuõng khoâng theå taùch rôøi khoûi theá giôùi soáng, nhöõng kinh nghieäm soáng. Theo hieän töôïng hoïc, tröïc giaùc khoâng coù tröïc nhöng qua vaø trong moät theá giôùi soáng. Noù qua moät caùch raát nhanh vôùi toác ñoä tích taéc cuûa ñoàng hoà, nhö moät tia saùng chôùp loeù leân. Noù bao goàm taát caû moät theá giôùi phöùc taïp, maø thieân taøi coù theå toùm goïn trong moät coâng thöùc. Noù mang tính chaát toaøn dieän, chöa bò nhöõng caùi aùnh saùng beân ngoaøi (nhöõng yù heä, giaùo duïc, hay nhöõng yeáu toá khaùc) phaù vôõ, hay laøm leäch laïc.

Hieåu nhö vaäy, tröïc giaùc khoâng phaûi laø caùi hoàng aân do Thöôïng Ñeá ban taëng cho rieâng ai, bôûi leõ ai cuõng coù theå coù ñöôïc nhöõng tröïc giaùc: ngöôøi ngheä só nhìn ra ñöôïc caùi gì lieân quan tôùi theá giôùi soáng cuûa hoï; nhaø khoa hoïc khaùm phaù ra ñieàu maø chæ coù theá giôùi khoa hoïc môùi ñeå yù, vaân vaân. Vaäy neân, hieän töôïng hoïc hieåu tröïc giaùc laø moät caùi nhìn chính xaùc, trung thöïc, chöa bò boùp meùo bôûi tieân kieán, khoâng bò quaùng gaø bôûi moät ñoái töôïng quaù maïnh naøo ñoù. Noùi caùch khaùc, tröïc giaùc hieän töôïng laø moät loái nhìn ôû traïng thaùi ñôn sô, luoân môû roäng ñoùn nhaän baát cöù khaû theå naùo. [42] Chæ nhö vaäy, ta môùi coù theå nhaän ra: (1) Tröïc giaùc laø moät caùi nhìn, tìm thaáy nhöõng töông quan giöõa ñoái töôïng vôùi nhöõng hieän töôïng khaùc, hay nhaän ra söï ñoàng nhaát vaø söï khaùc bieät nôi chuùng. (2) Tröïc giaùc hieän töôïng cuõng laø moät loái nhìn khoâng ngöøng. Ta phaûi tieáp tuïc quan saùt, khoâng ngöøng quan saùt. Vaø chæ nhö vaäy ta môùi coù theå nhìn ra caùi maø chuùng ta khoâng deã tìm thaáy trong traïng thaùi bình thöôøng. (3) Tröïc giaùc hieän töôïng cuõng laø moät caùi nhìn vaøo chieàu saâu (intuiting / Schau), ñoù coù nghóa laø ta thaáy ñöôïc caùi baûn chaát aån naáp kín ñaùo vaø khoâng thay ñoåi ñaøng sau nhöõng hieän töôïng. Thí duï khi nhìn vaøo moät vaät theå mang cuøng moät hình thöùc vuoâng daøi nhö nhau, ta coù theå nhaän ra ñöôïc ñoù laø moät laù moät caùi hoäp, hay moät caùi baøn, moät chieác giöôøng hay moät coã quan taøi. Töông töï khi quan saùt vaät theå cuøng moät chaát lieäu, ta cuõng coù theå nhaän ra caùc vaät theå khaùc nhau tuøy theo coâng naêng, hình thaùi, hay tuøy theo khoâng gian vaø thôøi gian, vaân vaân.

Moät thí duï khaùc veà tröïc giaùc caùi söùc löïc (force) giuùp ta caøng deã daøng hieåu yù nghóa cuûa tröïc giaùc trong hieän töôïng hoïc. Ta cöù coi söùc löïc laø moät hieän töôïng. Thöïc ra söùc löïc khoâng hieän ra nhö moät vaät theå, hay moät aâm thanh, hay moät maàu saéc. Noù cuõng khoâng phaûi laø moät caûm giaùc. Caâu noùi, ta caûm thaáy söùc maïnh voâ bieân cuûa Thöôïng Ñeá chæ laø moät loái dieãn taû, chöù thöïc ra moät söùc löïc nhö vaäy khoâng phaûi laø ñoái töôïng cuûa nguõ giaùc, bao goàm caûm giaùc. Neáu vaäy, laøm theá naøo ñeå “nhìn ra” (thaáy ñöôïc, nhaän ra, bieát ñöôïc) caùi söùc, caùi löïc? Noùi cho chính xaùc, chuùng ta chæ thaáy caùi haäu quûa cuûa söùc maïnh, thaáy vieäc “duøng söùc maïnh”, “gaây ra söùc maïnh” maø thoâi. Thí duï “trai möôøi saùu beû gaãy söøng traâu,” hay Traàn Quoác Toaûn boùp beïp traùi cam, hay ta bò moät cuù ñaám. Nhöõng ñoäng töø beû, boùp, ñaám vaø nhöõng tónh töø hay traïng töø ñi theo nhö gaãy, beïp, maïnh... taïo cho ta caûm giaùc veà söùc maïnh. Ta caûm thaáy ñöôïc söùc maïnh cuûa cuù ñaám ñoù, cuù beû ñoù, cuù boùp ñoù. Hay ta duøng söùc ñaäp hoøn ñaù, gaùnh bao gaïo, vaân vaân. Söùc ñoái khaùng cuûa hoøn ñaù, söùc naëng cuûa bao gaïo noùi leân caùi söùc löïc cuûa ngöôøi ñaäp ñaù, ngöôøi vaùc gaïo. Noùi moät caùch khaùc, ta nhaän ra ñöôïc söùc maïnh qua (1) vieäc söû duïng söùc maïnh cuûa moät ngöôøi naøo ñoù, (2) qua caùi haäu quûa, hay keát quûa cuûa moät söï duøng söùc maïnh (bò ñaám, bò ñaùnh), vaø (3) söï töông quan cuûa söùc löïc vôùi söï vaät (vaät theå, troïng löôïng, chieàu kích vaät theå, vaân vaân). Moät ngöôøi maø qua taùc ñoäng (ñaùnh, ñaám, vaùc...) gaây ra moät söùc maïnh ta goïi laø ngöôøi coù söùc löïc; moät ngöôøi bò ñaám coù caûm giaùc ñau ñieáng hieåu ngay ñöôïc söùc maïnh cuûa ngöôøi ñaám oâng ta. [43] Vaäy thì, ta bieát ñöôïc söùc maïnh qua taùc ñoäng phaùt sinh söùc maïnh (traùi ñaám) (mobilization of force), vaø qua chính haäu quûa cuûa söùc maïnh (ñau) töùc vieäc söùc löïc toûa ra (release of force) nhö thaáy trong tröôøng hôïp ñoäng ñaát, vaø sau ñoù nhöõng cuoäc ñoäng ñaát nhoû tieáp theo. Phaùt sinh söùc maïnh cuõng coù theå ñöôïc bieát töø moät khía caïnh cuûa söï gia taêng söùc löïc (thí duï nhö gia toác, gia aâm), hay giaûm suùt (release). Duø sao ñi nöõa, neáu chæ döïa vaøo kinh nghieäm thì chæ qua vieäc söû duïng, chæ nhìn vaøo haäu quûa, hay qua söï so saùnh giöõa caùc taùc ñoäng töông quan, ta môùi thaáy ñöôïc caùi söùc löïc. Nhöng neáu nhö theá thì, khi nhìn ra söï gia taêng söùc löïc vöôït khoûi kinh nghieäm, töùc vöôït khoûi nhöõng gì ta ñaõ bieát (hay vöôït khoûi trí töôûng töôïng), ta khoù maø bieát ñöôïc caùi söùc maïnh ñoù. Thöïc ra, ta vaãn coù theå bieát ñöôïc (hay tröïc giaùc ra ñöôïc) caùi söùc löïc ñoù, maø ta dieãn taû laø söùc löïc “voâ bieân,” söùc maïnh “khuûng khieáp.” Moät tröïc giaùc nhö vaäy khoâng phaûi laø haäu quûa cuûa kinh nghieäm, nhöng neáu khoâng coù kinh nghieäm, thì ta cuõng khoâng theå tröïc giaùc. Ñaây laø caùi hay cuûa Husserl, khi oâng theo Kant, ñeå nhaän ñònh tröïc giaùc khoâng phaûi laø tieân thieân, cuõng khoâng phaûi laø haäu nghieäm, nhöng laø tieân nghieäm. Hieåu nhö vaäy, tröïc giaùc laø moät caùi nhìn tuy tröïc tieáp, nhöng thöïc ra phaûi noùí laø tieân nghieäm (theo nghóa cuûa Kant) môùi ñuùng.

2.1.2. Phaân Tích Hieän Töôïng

Söï nhìn ra söï vaät, töùc tröïc giaùc hieän töôïng töï noù vaãn chöa ñuû giuùp chuùng ta hieåu ñöôïc söï vaät. [44] Chuùng ta baét buoäc phaûi tieán theâm moät böôùc nöõa baèng caùch moå seû (phaân tích) nhöõng yeáu toá, hay nhöõng yeáu ñieåm, hay nhöõng boä phaän thieát yeáu caáu taïo thaønh vaät theå. Ñoù chính laø phöông theá maø caùc nhaø hieän töôïng hoïc goïi laø phaân tích hieän töôïng (phenomenological analysing). [45] Yeáu tính hay coøn hieåu laø baûn chaát (yeáu ñieåm, yeáu toá) laø nhöõng ñieåm chính yeáu maø neáu thieáu, vaät theå khoâng theå töï caáu thaønh caùi vaät theå nhö chuùng ta ñöông nhìn ra. Nhöng nhöõng yeáu tính naøy töï chuùng khoâng coù “taát yeáu” neáu noù bò taùch bieät khoûi nhöõng yeáu tính khaùc. Baûn chaát cuûa moät söï vaät chæ coù theå nhaän ra ñöôïc chính nhôø vaøo caùc baûn chaát khaùc cuûa chính söï vaät aáy. Maø nhöõng baûn chaát naøy khoâng phaûi do chính söï vaät töï caáu thaønh, Chuùng ñöôïc chuû theå kieán caáu qua chính söï töông quan giöõa caùc baûn chaát (hay yeáu tính) cuûa söï vaät, vaø giöõa söï vaät, vaân vaân. Noùi caùch khaùc, phaân tích hieän töôïng ñoøi chuùng ta phaûi nhìn ra söï töông quan giöõa caùc yeáu tính, hay noùi ñuùng hôn, taïi sao söï töông quan naøy taïo nhöõng yeáu ñieåm (boä phaän) thaønh nhöõng yeáu tính. Thí duï chæ qua nhöõng töông quan nhö (1) quan nieäm gia ñình, (2) ñôøi soáng tính duïc, (3) toå chöùc xaõ hoäi... maø ta môùi phaùn ñoaùn ñöôïc moät “caëp” nam-nöõ laø moät “ñoâi” vôï choàng. Neáu thieáu quan nieäm hoân nhaân, tính duïc, thì caëp nam nöõ coù theå chæ laø baïn beø, ñoàng nghieäp, ñoàng hoïc maø thoâi. Phaân tích hieän töôïng cuõng baét buoäc chuùng ta phaûi nhìn ra nhöõng hieän töôïng môùi ñöông xaûy ra. Thí duï ngay khi ta nhìn moät ngöôøi ñöông nhaåy duø töø maùy bay, ta coù theå nhìn ngay ra laø oâng ta seõ nhaûy xuoáng maët ñaát sau moät quaõng caùch thôøi gian naøo ñoù. Caùi nhìn ra ngay ñöôïc naøy thöïc ra xuaát hieän trong tröïc giaùc (hay noùi ñuùng hôn, töø nhöõng kinh nghieäm tieân nghieäm) chöù chöa coù trong thöïc teá. Bôûi leõ ngay vaøo luùc ta nhìn oâng ta nhaåy töø maùy bay, thì oâng ta vaãn chöa xuoáng tôùi maët ñaát. Caàn phaûi moät thôøi gian daøi hay ngaén tuøy theo quaõng caùch, ñoäï gioù vaø kyõ thuaät cuûa ngöôøi nhaåy, thì ta môùi bieát ngöôøi ñoù ñaùp xuoáng maët ñaát.

Phaân tích hieän töôïng cuõng laø moät söï phaân tích chính caùi yù höôùng cuûa chuû theå khi ñoái dieän vôùi ñoái töôïng. YÙ höôùng cuûa moãi ngöôøi tuy khaùc nhau, nhöng coù theå nhaän ra ñöôïc neáu coù theå bieát ñöôïc (1) muïc ñích ngöôøi ñoù ñöông ñeo ñuoåi, (2) öôùc muoán chung nôi moãi ngöôøi, (3) yù thöùc cuûa ngöôøi ñoù veà caùi theá giôùi oâng ta ñöông soáng, vaø (4) nhöõng yù muoán, yù thöùc... bò doàn neùn (trong nhöõng xaõ hoäi ñoùng kín, hay do nhöõng ñaïo giaùo, luaân lyù, luaät leä xaõ hoäi, vaân vaân). Leõ dó nhieân, ta cuõng caàn phaûi ñeå yù ñeán söï thay ñoåi cuûa yù höôùng (thí duï trong söï choïn löïa giöõa nhöõng caùi ñöông (hay seõ) xaåy ra vaø caùi ñaõ qua, giöõa giaù trò truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi). Noùi moät caùch cuï theå, khi chieâm ngaém moät ngoâi nhaø, ta coù theå nhaän ra ñöôïc, yù höôùng khaùc nhau nôi ngöôøi xem nhaø, khieán hoï nhaän ñònh veà ngoâi nhaø khoâng hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi nhau. Moät ngöôøi chöa töøng coù moät maùi nhaø, moät ngöôøi buoân baùn nhaø cöûa, moät ngöôøi du khaùch, moät ngöôøi khoâng coù yù mua nhaø taäu ñaát... leõ dó nhieân seõ coù nhöõng loái nhìn, caùch theå hieåu bieát khaùc nhau veà ngoâi nhaø ñoù.

Chính vì vaäy. khi phaân tích yù höôùng, chuùng ta phaûi chuù yù ñeán chính söï vaät (ñoái töôïng), vaø caøng caàn phaûi ñeå yù hôn tôùi caùi ñoäng naêng khieán chuùng ta chuù yù tôùi ñoái töôïng. Theo ngoân ngöõ cuûa Husserl, söï phaân tích yù höôùng bao goàm: (1) Phaân tích ñoái töôïng naèm treân bình dieän cô caáu (organic), kieán caáu (constitutive) vaø noäi dung cuûa ñoái töôïng. Ñoù chính laø phaân tích caùi maø Husserl goïi laø hình thöùc caên baûn (haït nhaân) cuûa tö töôûng (noema). Caùi hình thöùc caên cô naøy laø caùi boïc beân ngoaøi bao chính caùi noäi dung cuûa yù höôùng. Trong tö töôûng, ta coù theå goïi noema laø sôû tö hay tö thaùi. Noùi moät caùch cuï theå, khi chuû theå tö duy, chuû theå ñaõ maëc nhieân chaáp nhaän moät loái suy tö (töùc hình thöùc, phöông caùch), vaø khi nhìn baát cöù moät ñoái töôïng naøo, ñaõ nhìn noù qua caùi hình thöùc caên cô naøy. (2) Phaân tích chính ñoäng naêng taïo ra yù höôùng töùc nguyeân naêng hay naêng löïc khieán ta tö duy (noesis). [46] Caùi ñoäng naêng naøy (noesis), hay coøn goïi laø naêng tö hay tö duy, cuõng mang tính chaát tieân nghieäm theo nghóa laø chuû theå chuù yù ñeán moät ñoái töôïng khoâng phaûi do ngaãu nhieân, maø do moät ñoäng löïc thuùc ñaåy (hay noùi caùch khaùc, ñöôïc nhöõng lôïi ích, caûm giaùc, hay yù thöùc heä höôùng daãn hay loâi cuoán, cuõng moät caùch tieân thieân). [47]

Trong nhöõng taùc phaåm veà cuoái ñôøi, Husserl thöôøng duøng thuaät ngöõ phaân tích yù höôùng (intentional analysis) theo gaàn moät nghóa nhö phaân tích hieän töôïng. Theo Eugen Fink, moät trôï taù cuûa Husserl, phaân tích yù höôùng nhaém tìm thaáy nhöõng coâng naêng caáu taïo cuûa nhöõng haønh ñoäng mang yù höôùng. [48] Nhöng noùi chung, phaân tích yù höôùng vaãn mang caùi coâng naêng chính nhö phaân tích hieän töôïng, ñoù laø vieäc phaân tích nhöõng cô caáu, keát caáu cuûa hieän töôïng cuõng nhö söï töông quan giöõa caùc yeáu tính (baûn chaát) cuûa hieän töôïng.

2.1.3. Dieãn Taû Hieän Töôïng (Phenomenological describing)

Thoaït nhìn, vieäc dieãn taû hieän töôïng cuõng chaúng khaùc chi maáy vôùi vieäc phaân tích hieän töôïng. Thöïc vaäy, hai ñoäng taùc khoâng coù phaân bieät laém, vaø nhaát laø chuùng luoân gaén lieàn, khoâng theå taùch bieät ñöôïc. Ñeå ñoäc giaû nhaän ra moät soá khaùc bieät giöõa phaân tích vaø dieãn taû, chuùng toâi xin neâu ra hai ñieàu kieän vaø hai phöông theá trong coâng vieäc dieãn taû hieän töôïng nhö sau:

Thöù nhaát, ta caàn moät thaùi ñoä voâ tö khi nhìn söï vaät (hay ñoái töôïng). Noùi caùch khaùc, ñeå khoûi nhìn sai, hay vì bò aûnh höôûng bôûi nhöõng yù heä, nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi, hieän töôïng hoïc ñoøi buoäc ta phaûi coù thaùi ñoä khaùch quan, moät taâm thöùc ôû traïng thaùi nguyeân sô (tabula rasa): “Hieän töôïng hoïc baét ñaàu trong söï thinh laëng.” [49] Chæ coù ai ñaõ kinh nghieäm ñöôïc söï luùng tuùng cuõng nhö baát löïc cuûa mình khi dieãn taû kinh nghieäm môùi nhaän ra ñöôïc yù nghóa vaø taàm quan troïng cuûa loái nhìn hieän töôïng. Loái nhìn hieän töôïng hoïc gaàn gioáng vôùi loái nhìn thieàn toâng: chæ ai ñaõ töøng caûm thaáy baát löïc vôùi loái tu luyeän thöôøng tình môùi nhaän ra ñöôïc loái tu luyeän thieàn toâng: söï giaùc ngoä baét ñaàu vôùi “taâm khoâng”, khoâng bò nhöõng taïp nieäm laøm u aùm.

Thöù hai, ta caàn phaûi yù thöùc laø coâng vieäc dieãn taû khoâng phaûi laø moät loái baøy ñaët ra, nhöng coøn laø moät söï tieân ñoaùn (predication). Tieân ñoaùn theo caùi nghóa laø nhìn ra ñöôïc söï kieän hieän töôïng ñöông xuaát hieän vaø phaûi xuaát hieän. Söï kieän tieân ñoaùn laïi ñoøi buoäc nhöõng kinh nghieäm soáng tieàn-tieân ñoaùn (pre-predicative experiences). Ñoù laø nhöõng kinh nghieäm tieân nghieäm voán naèm saün (hay coù saün) trong cuoäc soáng cuûa chuùng ta. Thí duï, moät thieàn sö khi thöïc taäp thieàn deã “ngoäï ñaïo” hay “ñaéc ñaïo” hôn ngöôøi thoâng thöôøng; bôûi leõ nhöõng thieàn sö naøy töøng coù nhöõng kinh nhieäm tieàn-tieân ñoaùn (töùc tieân nghieäm) maø nhöõng ngöôøi thöôøng, hay nhöõng ngöôøi môùi taäp thieàn chöa coù. Chính vì lyù do naøy maø phöông phaùp dieãn taû hieän töôïng ñaëc bieät chuù yù tôùi caùi kinh nghieäm tieàn-tieân ñoaùn naøy. [50] Noùi toùm laïi, söï tieân ñoaùn thöïc ra cuõng chæ laø moät phöông caùch dieãn taû hieän töôïng: “Moät ngöôøi ñöông muoán hieåu vaên baûn cuõng laø ngöôøi luoân luoân döï phoùng (tieân ñoaùn) (ra yù nghóa cuûa noù). OÂng döï ñoaùn moät caùi yù nghóa cuûa vaên baûn toaøn dieän ngay vaøo luùc maø caùi yù nghóa tieân khôûi xuaát hieän trong vaên baûn...”. [51]

Thöù ba, coâng vieäc dieãn taû bao goàm nhöõng vieäc maø chuùng ta thöôøng thaáy trong nhöõng neàn khoa hoïc khaùc, thí duï khoa hoïc töï nhieân. [52] Nhöng coøn hôn theá nöõa, hieän töôïng hoïc ñoøi ta phaûi ñi xa hôn: (1) thöù nhaát, dieãn taû hieän töôïng töùc laø xeáp loaïi caùc hieän töôïng (classification of phenomena) theo nhöõng baûn chaát chung cuûa chuùng. (2) Thöù ñeán, dieãn taû hieän töôïng ñoøi buoäc ta phaûi nhìn ra moät nguoàn maïch, hay moät caùi khoang (framework) chung cuûa caùc loaïi teân (thuaät ngöõ), vaø töø ñoù (3) phöông theá dieãn taû cuõng ñoàng nghóa vôùi coâng vieäc xaùc ñònh choã (vò trí) cuûa moãi hieän töôïng thuoäc loaïi naøo, naèm trong heä thoáng naøo. (4) Trong tröôøng hôïp gaëp nhöõng hieän töôïng môùi, ta cuõng coù theå baét ñaàu dieãn taû baèng nhöõng böôùc treân. Tuy nhieân, ñieàu caàn phaûi chuù yù, ñoù laø, ta khoù coù theå dieãn taû chuùng ra heát ñöôïc neáu chæ döïa vaøo nhöõng keát caáu, hay maïch nguoàn cuõ... Nguoàn maïch, keát caáu cuõ thöïc ra khoâng hoaøn toaøn thích hôïp, vaø dó nhieân laø chöa ñuû. Töø ñaây, vieäc maø hieän töôïng hoïc coù theå laøm, ñoù laø tìm ra nhöõng khaùc bieät cuûa chuùng baèng caùch dieãn taû theo loái “phuû ñònh” (negation). Theo Spiegelberg, dieãn taû theo loái phuû ñònh “thöôøng laø moät loái ñôn giaûn nhaát, ít ra coù theå chæ ra ñöôïc tính chaát duy nhaát (ñaëc bieät) vaø tính chaát baát khaû giaûn löôïc cuûa nhöõng hieän töôïng nhö vaäy.” [53] Tieán theâm moät böôùc, dieãn taû hieän töôïng hoïc thöôøng aùp duïng hai phöông theá ñeå boå tuùc nhöõng phöông theá cuõ, ñoù laø phöông theá laáy duï ngoân (metaphor) vaø phöông theá loaïi tæ (hay so saùnh gioáng, loaïi, analogy). Leõ taát nhieân, nhöõng phöông theá sau khoâng coù baûo ñaûm, vaø deã sai laàm. Tuy nhieân, ta khoù coù theå tìm ra phöông theá naøo khaùc trong coâng vieäc dieãn taû nhöõng hieän töôïng maø chuùng ta gaëp laàn ñaàu. [54] (5) Moät tính chaát khaùc cuûa coâng vieäc dieãn taû hieän töôïng ñoù laø tính chaát choïn löïa trong khi dieãn taû (selective). Khi ta dieãn taû moät söï vaät, moät hieän töôïng, chuùng ta ñang choïn nhöõng ñaëc tính (ñaëc thuø) vaø xeáp loaïi chuùng. Choïn löïa cuõng coù nghóa laø giöõ laïi vaø boû ñi moät phaàn naøo ñoù. Chính vì vaäy, maø thöôøng thì dieãn taû hieän töôïng ñoøi hoûi, hay baét chuùng ta phaûi taäp trung trí oùc (hay caùi nhìn, hay nghe, hay ngöûi) vaøo moät khía caïnh naøo ñoù cuûa hieän töôïng. Khi taäp trung töùc laø khi chuùng ta chuù yù choïn löïa, vaø vieäc choïn löïa thöôøng laø vieäc giöõ laïi nhöõng yeáu tính (töùc baûn chaát) vaø taïm boû nhöõng gì mang tính chaát baát taát, aáu ngaãu, hay thieáu quan troïng sang moät beân. [55]

2.2. Phöông Theá Khaùm Phaù Ra Nhöõng Baûn Chaát Chung hay Tröïc Tính

(Investigating General Essences - Eidetic Intuiting)

Sau khi ñaõ tröïc giaùc, phaân tích cuõng nhö dieãn taû hieän töôïng, ta coù theå nhaän ra ñöôïc baûn chaát cuûa noù, cuõng nhö nhöõng tính chaát cuûa noù trong töông quan vôùi caùc vaät theå (hieän töôïng khaùc). Khi noùi nhaän ra baûn chaát, thöïc ra ta chæ thaáy ñöôïc caùi maø ta goïi laø hieän theå, töùc caùi theå ñöông xuaát hieän cho chuùng ta (given, hay being, Seiendes). Noùi caùch khaùc, ta chæ thaáy ñöôïc söï hieän dieän cuûa noù trong thôøi gian vaø khoâng gian (Dasein), töùc nhaän ra caùi hieän tính (thatness) cuûa noù maø thoâi. Chuùng ta vaãn chöa tìm ra ñöôïc nhöõng baûn chaát quyeát ñònh khieán noù xuaát hieän nhö theá naøy hay theá noï (Seiendheit, whatness). Ñeå nhaän ra nhöõng baûn chaát quyeát ñònh hieän tính cuûa noù, Husserl ñöa ra moät loái tröïc giaùc, taïm goïi laø tröïc kieán (Wesenschau, hay eidetic intuiting). Moät thí duï ñeå giaûi thích tröïc kieán: Moät vaät theå hình chöõ nhaät xuaát hieän tröôùc maét (cho) chuùng ta döôùi daïng thaùi (form) chöõ nhaät. Khi moät vaät theå nhö vaäy naèm trong moät khoâng gian nhaát ñònh, vaät theå naøy coù theå laø maët baøn vieát, moät maûnh vöôøn, moät saân banh, vaân vaân. Nôi ñaây, neáu chæ döïa vaøo caùch theá xuaát hieän trong khoâng gian thì ta coù theå noùi, baûn chaát cuûa hình chöõ nhaät laø caùi baøn neáu xuaát hieän trong moät khoâng gian thí duï lôùp hoïc, phoøng ñoïc saùch, phoøng aên...; noù seõ laø maûnh vöôøn neáu trong moät khoâng gian lôùn roäng hôn, vaø seõ laø saân banh neáu trong moät khoâng gian vôùi moät muïc ñích khaùc nöõa. Nhöng loái nhìn naøy vaãn chöa noùi leân heát ñöôïc baûn chaát söï vaät. Ta môùi nhìn thaáy caùi hieän theå cuûa noù (hình chöõ nhaät), vaø ta coù theå noùi, noù theá naøy hay theá noï (daøi hay ngaèn, to hay nhoû). Nhöng ñeå coù theå noùi, noù laø caùi gì (what), ta khoâng chæ bieát ñöôïc baûn chaát hình chöõ nhaät (khaùc vôùi hình vuoâng, hình tam giaùc, hình troøn) maø thoâi, maø coøn phaûi bieát töông quan cuûa noù vôùi caùc söï vaät khaùc, vôùi chính chuû theå. Coâng naêng cuûa noù, muïc ñích cuûa noù, vaø muïc ñích ñöôïc gaùn cho noù, vaân vaân... laø nhöõng baûn chaát quyeát ñònh caùi maø ta goïi laø höõu theå (Being). Chuùng traû lôøi cho caâu hoûi “caùi naøy laø caùi gì?” “what is this?,” “what is that?”. Khi traû lôøi caâu hoûi, cuõng laø luùc chuùng ta khaùm phaù (hay gaùn) yù nghóa cho hieän töôïng (Sinngebung).

Ñeå nhaän ra nhöõng baûn chaát naøy, ta caàn coù ñöôïc caùi maø Husserl goïi laø nhaän ra ñöôïc nhöõng baûn chaát chung, töùc tröïc kieán (Wesenschau). Tröïc kieán laø moät söï tröïc giaùc ñöôïc nhöõng baûn chaát chung mang tính caùch tröøu töôïng. Roõ raøng hôn, trong Logische Untersuchung, Husserl phaân bieät hai loaïi tröïc giaùc (Anschaungen). Loaïi thöù nhaát thaáy trong caûm giaùc, hay trong theá giôùi caûm quan. Theá neân, caùc nhaø hieän töôïng hoïc cuõng goïi loaïi tröïc kieán naøy döôùi nhieàu teân khaùc nhau nhö “kinh nghieäm baûn chaát” (Wesenserfahrung), hay “tröïc kieán baûn chaát” (Wesenseinsicht). Nhöng trong toaùn hoïc vaø logic hoïc, loaïi naøy khoâng giuùp gì hôn tröø vieäc nhaän ra hình daïng, hay hình theå. Tieán xa hôn, ñeå tröïc giaùc ra soá löôïng (number) hay nhöõng quan nieäm nhö “ñoàng nhaát”, “töông xöùng”, “hôn”, “keùm”, “coäng”, tröø, “nhaân”, “chia” thì loaïi tröïc giaùc döïa treân caûm quan khoâng theå giuùp gì hôn. Ñeå nhaän ra chuùng, ta caàn moät loaïi tröïc kieán khaùc maø Husserl cuõng coù khi goïi laø “nhaän thöùc baûn chaát” (Wesenserkenntnis). Theo nghóa naøy, tröïc kieán (thaáy moät caùch tröïc tieáp) ñöôïc chính baûn chaát laø loaïi tröïc giaùc thöù hai khoâng döïa vaøo caûm giaùc (non sensuous intuiting) maø Husserl cuõng goïi laø “tröïc giaùc phaïm truø” (kategoriale Anschauung), maø chuùng toâi muoán baøn tôùi nôi ñaây. Loái tröïc kieán thöù hai ñoøi buoäc ta phaûi ñi töø baûn chaát caù bieät tôùi nhöõng baûn chaát chung qua nhöõng giai ñoaïn sau: (1) Tröôùc heát ta phaûi tìm ra nhöõng hieän töôïng caù bieät nhöng xuaát hieän theo moät loaït lieân tuïc döïa treân moät traät töï ñöôïc thaáy nôi nhöõng daïng ñoàng tính cuûa chuùng. (2) Thöù tôùi, ta phaûi quan saùt nhöõng loaït xuaát hieän naøy, ñaëc bieät nhöõng ñaëc tính cuûa chuùng, ñeå tìm ra moät ñieåm chung (ñieåm töïa) maø nhöõng hieän töôïng naøy döïa vaøo, hay taùc ñoäng treân nhöõng hieän töôïng. (3) Thöù ba, ta phaûi nhaän ra söï töông quan baát khaû phaân giöõa baûn chaát caù bieät vaø baûn chaát chung: ta khoâng theå nhìn ra baûn chaát chung neáu khoâng nhaän ra baûn chaát caù bieät; vaø ngöôïc laïi, ta cuõng khoâng theå tröïc kieán ñöôïc caùi baûn chaát caù bieät neáu khoâng thaáy ñöôïc caùi baûn chaát chung.

Ñeå ñoäc giaû nhaän ra tính chaát tröïc kieán treân, chuùng toâi xin laáy ví duï cuûa vieäc tröïc kieán ra caùi söùc löïc (force). (1) Khi quan saùt caùc hieän töôïng nhö cuoàng phong, nhaø saäp, caây ñoå, gioù maïnh, sieâu veïo... ta nhaän thaáy taát caû nhöõng hieän töôïng treân xaåy ra theo moät traät töï tröôùc sau, lieân tuïc, vaø mang nhöõng hình thöùc chung. Gioù thoåi, caây ñoäng; gioù thoåi maïnh hôn, caây laéc lö nhanh hôn, vaø goùc ñoä roäng hôn; gíoù gia taêng gaáp bao nhieâu laàn gioù thöôøng, thì caây coái cuõng nghieâng ngöûa theo moät töông xöùng (proportion) nhö vaäy. Theá neân, khi thaáy caây coái nghieâng ngöûa, nhaø cöûa sieâu veïo, ta bieát söùc gíoù khaù maïnh; caây ñoå, nhaø saäp, söùc gioù raát maïnh. Ta laïi quan saùt nhöõng hieän töôïng khaùc, cuõng bò gioù thoåi nhö vaäy, thí duï thuyeàn treân bieån, hay vaät noåi treân soâng... vaø cuõng nhìn ra moät loaït, moät traät töï töông töï: gioù thoåi maïnh, soùng noåi lôùn hôn, con thuyeàn bò ñaåy maát caân baèng, con thuyeàn bò laät ñoå, vaân vaân. Nhöõng quan saùt naøy cho ta thaáy moät traät töï tröôùc sau, nhöõng söï vieäc xaåy ra töông töï, vaø nhöõng keát quûa töông töï. (2) Ta tieáp tuïc quan saùt söï ñoå vôõ vaø nhaän ra söï töông quan giöõa söùc gioù, söùc ñoái khaùng cuûa vaät theå, thôøi ñieåm, khoâng gian, vaân vaân. Ta nhìn ra, khi gioù maïnh hôn söùc ñoái khaùng cuûa vaät theå, vaøo moät thôøi ñieåm vaø taïi moät khoâng gian naøo ñoù, gioù seõ “trôû thaønh” caùi maø ta goïi laø phong ba, baõo taùp hay cuoàng phong. Vaäy thì chính caùi cuoàng phong naøy taïo ra nhöõng hieän töôïng sau. (3) Töø ñaây, ta coù theå noùi, söï ñoå vôõ laø do cuoàng phong, vaø coù cuoàng phong, thì taát phaûi coù ñoå vôõ. Trong trí oùc cuûa chuùng ta seõ laøm vieäc moät caùch tröïc tính nhö sau: nghe phaùt thanh seõ coù côn baõo taïi vuøng Tröôøng Sa, ta nghó ngay tôùi cuoàng phong, tôùi mieàn Trung boä; vaø ta ñaõ tröïc tieáp nhìn ra haäu quûa cuûa côn baõo taùp ñoù töùc nhöõng ñoå vôõ, tai haïi (nhaø saäp, caây ñoå, nöôùc cuoán, thuyeàn laät, nhieàu naïn nhaân...) ôû nôi naøy, ngay caû khi ta khoâng coù ôû ñaáy, vaø ngay caû khi baõo chöa xaåy ra.

Noùi toùm laïi, nhìn ra baûn chaát chung laø moät tröïc kieán, hay moät loái nhìn tuy qua kinh nghieäm, nhöng tröïc tieáp maø khoâng caàn phaûi qua gia ñoaïn phaân tích hay toång hôïp nhö tröôøng hôïp nhaän thöùc qua kinh nghieäm. Hay noùi ñuùng hôn noù cuõng qua nhieàu giai ñoaïn nhö phaân tích vaø dieãn taû, vaø raát khoù phaân bieät vôùi giai ñoaïn moät maø chuùng toâi ñaõ trình baøy ôû treân, nhöng vôùi moät toác toä chôùp nhoaùng neân cho chuùng ta caùi caûm töôûng nhö noù hieän höõu moät caùch tieân thieân. Moät tri thöùc nhö vaäy ñaõ töøng ñöôïc Kant chöùng minh. Chính vì vaäy maø, neáu xeùt cho kyõ, tröïc tính khaùc bieät vôùi giai ñoaïn nhaän thöùc qua kinh nghieäm ôû choã, noù mang tính chaát tieân nghieäm, vaø chæ nhöõng ngöôøi quan saùt kyõ caøng, töùc nhöõng ngöôøi ñaõ coù kinh nghieäm soáng vôùi noù, môùi coù theå coù khaû naêng naøy moät caùch deã daøng. Ñaây laø tröôøng hôïp nhöõng thieàn sö taäp thieàn deã ngoä ñaïo hay ñaéc ñaïo hôn ngöôøi thöôøng. Ñaây cuõng laø tröôøng hôïp nôi giôùi khoa hoïc, ngheä só, söû gia... Hoï laø nhöõng ngöôøi coù khaû naêng nhìn ra baûn chaát chung cuûa hieän töôïng hoï töøng quan saùt, töøng coù kinh nghieäm... moät caùch deã daøng. Noùi theo ngoân ngöõ thöôøng tình, hoï coù moät tröïc tính hôn nhöõng ngöôøi thöôøng, nhöng chæ trong caùi laõnh vöïc cuûa hoï (töùc cuoäc soáng, kinh nghieäm maø hoï soáng moãi ngaøy).

2.3. Phöông Theá Giuùp Ta Nhaän Ra ñöôïc Moái Töông Quan Baûn Chaát

(Apprehending Essential Relationship)

Vaäy thì, nhö chuùng ta ñaõ nhaän ra, moät söï vaät, moät söï kieän... bao goàm nhieàu baûn chaát. Ñieåm quan troïng thöù nhaát maø chuùng ta phaûi chuù yù, ñoù laø chæ khi naøo maø nhöõng baûn chaát naøy coù lieân quan maät thieát vôùi nhau, chuùng môùi coù theå taïo ra caùi toaøn theå. Ñieåm quan troïng thöù hai laø, söï töông quan cuûa chuùng theo moät quy luaät cuûa töông quan, töùc chæ khi naøo caùc hieän töôïng xaûy ra theo quy luaät naøy, noù môùi xuaát hieän nhö laø vaät theå maø chuùng ta thaáy vaø hieåu. Noùi toùm laïi, chæ khi naém vöõng ñöôïc hai ñieåm treân, chuùng ta môùi hieåu ñöôïc söï vaät hay hieän töôïng. Trong phaàn naøy, chuùng toâi muoán nhaán maïnh ñeán phöông phaùp hieän töôïng hoïc, laøm theá naøo ñeå nhaän ra moái töông quan giöõa caùc baûn chaát, vaø laøm theá naøo ñeå thaáy ñöôïc quy luaät lieân keát giöõa chuùng.

Khi phaân tích moät vaät theå, ta thöôøng phaân noù ra thaønh nhieàu boä phaän. Loái nhìn baûn chaát hieän töôïng khoâng haún nhö vaäy, maø ñoøi hoûi hôn theá nöõa. Noù ñoøi hoûi (1) moät söï khaùm phaù ra nhöõng söï töông quan maät thieát, hay nhöõng moái lieân keát daãn ta nhaän ra ñöôïc nhöõng baûn chaát (Wesenszusammenhaenge), vaø (2) moät söï nhaän bieát ñöôïc quy luaät töông quan. Veà söï töông quan baûn chaát, ta laïi nhaän thaáy hai daïng: (1) nhöõng töông quan baûn chaát naøy xaåy ra trong moät baûn chaát maø thoâi, vaø (2) nhöõngï töông quan giöõa nhieàu baûn chaát. [56]

2.3.1. Töông Quan trong Moät Baûn Chaát

Trong moät baûn chaát, söï töông quan chæ laø töông quan giöõa caùc boä phaän. Theá neân, ñieåm ñaàu tieân khi quan saùt söï vaät, ta coù theå nhìn ra nhöõng boä phaän cuûa noù, vaø söï thieát yeáu cuûa caùc boä phaän aáy chaêng. Thí duï, khi nhìn moät hình tam giaùc, ta coù theå thaáy ñöôïc caùc goùc, caùc ñöôøng thaúng, söï noái keát giöûa 3 ñöôøng thaúng hay khoâng? Sau ñoù ta ñaët caâu hoûi, moät hình tam giaùc coù theå chæ caàn hai goùc, hay hai ñöôøng thaúng maø vaãn coù theå mang hình tam giaùc hay khoâng? Töông töï, ta cuõng coù theå theâm moät goùc, moät ñöôøng thaúng vaøo maø noù vaãn laø tam giaùc? Khi ñaët ra nhöõng caâu hoûi treân, ta nhaän ra caùi khaû theå (possibility), hay baát khaû theå (impossibility) cuûa vaät theå, cuõng nhö tính chaát taát yeáu (necessity) vaø aáu ngaãu (contigency) cuûa noù. Neáu chæ coù 2 ñöôøng, hay hai goùc, noù khoâng theå laø tam giaùc. Neáu coù 4 goùc, noù khoâng theå laø tam giaùc (impossibility), maø phaûi laø töù giaùc (necessity). Vaäy thì, 3 goùc, 3 ñöôøng thaúng laø nhöõng ñieàu kieän (hay yeáu tính) taát yeáu cuûa hình tam giaùc. Neáu thieáu moät, hay theâm moät, noù khoâng coøn laø hình tam giaùc.

Husserl ñöa ra moät phöông phaùp giuùp chuùng ta nhaän ra ñöôïc tính chaát taát yeáu (aáu ngaãu) hay khaû theå (baát khaû theå) cuûa söï töông quan baûn chaát. Trieát gia ñeà nghò loái “töôûng töôïng bieán hoùa töï do” (frei Variation in der Phantasie). Loái naøy bao goàm hai phaàn: (1) töôûng töôïng vaát boû boä phaän (hay nhieàu boä phaän) naøo ñoù, vaø (2) thay moät boä phaän khaùc vaøo vaät theå. Ta thöû laøm moät cuoäc thí nghieäm vôùi thí duï hình tam giaùc noùi treân.

Ta thöû töôûng töôïng boû ñi moät ñöôøng, hay moät goùc. Thay vì laø hình tam giaùc, ta thaáy hai ñöôøng noái keát nhau khoâng taïo ra moät hình aûnh toaøn veïn. Vaø noù chæ coøn laïi moät goùc, maø tuøy theo ñoä co daõn, coù theå laø 30 ñoä, 45 ñoä, 90 ñoä, vaân vaân. Neáu daõn ra tôùi 180 ñoä, noù bieán haønh moät ñöôøng thaúng. Ta laïi töôûng töôïng cho theâm moät goùc, hay hai goùc vaøo hình tam giaùc. Ta thaáy, noù hoaøn toaøn bieán theå thaønh hình töù giaùc hay nguõ giaùc. Thí nghieäm treân cho ta nhöõng keát quûa sau: (1) Hoaëc laø baûn chaát (vaø keát caáu) cuûa noù khoâng bieán ñoåi hay bieán ñoåi tuøy theo vieäc giöõ laïi caùc thaønh phaàn, hay boû ñi moät soá thaønh phaàn (omission), hay theâm vaøo thaønh phaàn môùi (addition), hay thay ñoåi moät thaønh phaàn naøo ñoù (substitution). (2) Vôùi söï bieán ñoái, baûn chaát vaø keát caáu cuûa vaät theå cuõng bieán ñoåi theo. (3) Trong tröôøng hôïp bieán ñoåi thaùi quùa, noù khoâng chæ aûnh höôûng tôùi keát caáu, maø coøn thay ñoåi chính baûn chaát (explode the whole essence), bôûi leõ nhöõng boä phaän cuûa noù hoaøn toaøn khoâng lieân keát vôùi nhau ñöôïc. Thí duï ta khoâng theå töôûng töôïng moät con ngöôøi khoâng coù ñaàu, coù tay, coù chaân; cuõng nhö moät con ngöôøi coù thaân xaùc maø laïi khoâng coù ñaàu, coù chaân, coù tay, coù thaân mình; hay moäi ngöôøi vôùi 1 traêm caùi ñaàu, vôùi ñuoâi thaät daøi, maét ôû giöõa buïng, vaân vaân. Nhöõng keát quûa treân cho chuùng ta thaáy raèng, nhöõng töông quan giöõa caùc boä phaän trong moät baûn chaát (gioáng nhö toaùn hoïc cuûa Euclide) phaûi mang ba tính chaát (hay theo ba ñieàu kieän): khaû theå tính, taát yeáu tính moät caùch töông ñoái, vaø taát yeáu tính tuyeät ñoái.

Tröïc giaùc döïa vaøo nhöõng keát quûa töø phöông phaùp töôûng töôïng bieán hoùa töï do ñöôïc Husserl goïi laø moät “noäi kieán baûn chaát” (Wesenseinsichten, hay essential insights). Noäi kieán baûn chaát khaùc vôùi loái phaân tích cuûa Descartes, bôûi leõ nhöõng noäi kieán naøy chæ ra söï vaät chöù khoâng phaûi laø nhöõng töø ngöõ (terms) hay quan nieäm (concepts) nhö thaáy trong luaän lyù hoïc (logic). Nhöõng noäi kieán naøy giuùp ta phaùt hieän nhöõng moái lieân heä (nexus) giöõa chuùng qua vieäc phaùt hieän taát yeáu tính (hay aáu ngaãu tính), khaû theå tính (hay baát khaû theå tính). Vaø nhö vaäy, chuùng mang tính chaát tri thöùc “toång hôïp” (synthetic knowledge) hôn laø phaân tích (analytic). [57]

2.3.2. Töông Quan Giöõa Caùc Baûn Chaát

Cuõng döïa vaøo phöông phaùp töôûng töôïng bieán hoùa töï do, ta coù theå nhaän ra ñöôïc nhöõng ñaëc tính (ñieàu kieän) töông töï nhö thaáy trong töông quan trong moät baûn chaát: khaû theå tính (baát khaû theå tính), taát yeáu tính (aáu ngaãu tính), vaø töông hôïp tính (compatibility) (hay baát hôïp tính, incompatibility). Ta thöû lieân keát moät baûn chaát (coá ñònh) vaøo vôùi moät baûn chaát khaùc, roài thay baûn chaát thöù hai naøy vôùi nhöõng baûn chaát khaùc nöõa, ta seõ nhaän ra coù nhöõng ñaëc tính: (1) khaû bieán, hay baát khaû bieán, (2) khaû theå hay baát khaû theå, (3) taát yeáu hay aáu ngaãu, (4) töông quan hay coâ laäp, vaân vaân. Ta laïi thöû baèng caùch khaùc. Ta loaïi boû moät baûn chaát naøo ñoù, roài thay vaøo vôùi moät baûn chaát khaùc. Thí nghieäm sau cho ta thaáy cuõng coù nhöõng keát quûa töông töï. Nhö vaäy ta coù theå noùi: (1) Neáu khi theâm vaøo, hay thay theá, hay loaïi boû moät baûn chaát naøo ñoù, ta thaáy hình thaønh moät hình aûnh môùi. Vaäy neân, ta coù theå noùi, caùc baûn chaát maø ta keát hôïp coù theå hoaø hôïp vôùi nhau (compatible). Ngöôïc laïi, neáu chuùng maâu thuaãn, choáng ñoái nhau (incompatible), ta khoâng theå coù moät hình aûnh môùi. (2) Neáu khoâng theâm vaøo, hay neáu khi taïm loaïi boû moät baûn chaát, vaät theå bieán daïng, hay maát yù nghóa, ta coù theå nhaän ra ñöôïc taát yeáu tính hay ngaãu tính cuûa baûn chaát ñoù. Laáy moät thí duï veà maàu saéc (color). Ta chæ coù theå nhaän ra ñöôïc maàu saéc (ñoû, ñen...) neáu baûn chaát maàu saéc (essence color) gaén lieàn vôùi baûn chaát cuûa moät vaät theå, töùc qua moät söï quaûng dieãn (extension). Do vaäy, ta chæ coù theå nhaän ra maàu saéc khi thaáy noù ôû treân hay gaén lieàn vôùi vaät theå (chieác xe ñen, toøa nhaø traéng, con choù vaøng, ngöôøi da traéng, vaân vaân). Maàøu saéc gaén chaët vôùi vaät theå, vaø xuaát hieän treân vaät theå (ñieàu maø Descartes goïi laø söï quaûng dieãn khoâng gian, extension). Thí duï veà baûn chaát maàu saéc vaø vaät theå noùi leân tính chaát taát yeáu cuûa söï lieân quan giöõa hai baûn chaát. Noù cuõng chöùng toû raèng, söï töông quan giöõa caùc baûn chaát khoâng nhaát thieát töông xöùng (symmetrical). Ñieåm chính yeáu vaãn laø chæ qua nhöõng töông quan giöõa nhöõng baûn chaát ta môùi coù theå nhaän ra ñöôïc caùi baûn tính taát yeáu cuûa baûn chaát chính laø söï töông quan naøy.

Trong söï töông quan giöõa caùc baûn chaát, ta thaáy tri thöùc (vaø caû nhaän thöùc) cuûa chuùng ta taêng daàn theo loái toång hôïp. Söï toång hôïp naøy ñöôïc thaáy qua söï töông quan hoøa hôïp vaø boå tuùc (jointly and complementary) giöõa caùc baûn chaát. Thí duï veà maàu saéc cho ta thaáy, baûn chaát cuûa maàu saéc khoâng theå taùch rôøi khoûi baûn chaát cuûa quaûng dieãn, cuûa vaät theå, tuy raèng moãi baûn chaát töï noù coù theå töông hôïp vôùi caùc baûn chaát khaùc. Thí duï moät vaät theå coù theå “voâ thanh, voâ suù, voâ hình” (töùc khoâng aâm thanh, khoâng muøi vò, khoâng mang hình daïng naøo), nhöng maøu saéc khoâng theå nhaän ra neáu khoâng gaén lieàn vôùi vaät theå. Thöù tôùi, söï toång hôïp giöõa caùc baûn chaát khoâng theo maãu toång hôïp toaùn hoïc, töùc toång soá cuûa caùc ñôn vò. Toång hôïp baûn chaát ñöa ta ñeán moät baûn chaát khaùc, roäng hôn, toaøn veïn hôn, trong khi toång hôïp toaùn hoïc daãn tôùi moät ñôn vò ñoàng chaát nhöng löôïng lôùn hôn maø thoâi. Thí duï moät coäng moät laø hai (1+1 = 2) trong toaùn hoïc, trong khi toång hôïp giöõa baûn chaát maàu saéc vaø baûn chaát quaûng dieãn khieán ta nhaän ra ñöôïc baûn chaát taát yeáu cuûa maàu saéc luoân gaén lieàn vôùi vaät theå. Ta coù: moät baøn ñen, moät xe ñoû, moät boä caùnh traéng, vaân vaân. Nôi ñaây, khoù coù theå duøng coâng thöùc toaùn hoïc ñeå dieãn taû loái toång hôïp baûn chaát naøy.

2.4. Phöông Theá Quan Saùt Nhöõng Caùch Theá Xuaát Hieän cuûa Hieän Töôïng

(Watching Modes of Appearing)

Ta bieát, khi quan saùt hieän töôïng, ta thöôøng ñaët caâu hoûi “ñoù laø caùi gì?” (what), theo caùch chung hay theo loái ñaëc bieät? Thí duï, nhìn vaät theå xuaát hieän, ta hoûi “noù laø caùi gì vaäy?” Nhìn töø caùc khía caïnh chung, ta quy noù veà moät loaïi, moät gioáng naøo ñoù. Nhìn töø khía caïnh caù bieät, ta seõ noùi noù khoâng phaûi laø caùi naøy, laø caùi noï... Ta thaáy, loái nhìn naøy chöa ñi tôùi taän cuøng. Theá neân, ñeå boå tuùc cho loái quan saùt treân, hieän töôïng hoïc ñoøi buoäc chuùng ta phaûi chuù yù ñeán phöông theá (the way, the mode) hieän töôïng xuaát hieän. Ñoù laø caâu hoûi, noù xuaát hieän nhö theá naøo, laøm sao laïi xuaát hieän nhö theá naøy, theá noï? (how). Trong taùc phaåm Logische Untersuchungen, Husserl ñaëc bieät löu yù tôùi caùch theá xuaát hieän cuûa ñoái töôïng ñöôïc yù thöùc. Khi quan saùt söï vaät, Husserl nhaän ra söï töông phaûn giöõa söï xuaát hieän vaø caùi ñöông xuaát hieän. Söï khaùc bieät naøy khoâng theå hieåu nhö laø söï khaùc bieät giöõa thöïc theå (reality) vaø hieän töôïng (töùc söï xuaát hieän cuûa noù, appearance). Noù noùi leân söï khaùc bieät giöõa söï vaät vaø phöông theá söï vaät ñöông xuaát hieän. Thí duï, cuøng moät söï vaät (thöïc theå) xuaát hieän vaøo moät thôøi ñieåm khaùc nhau, thì söï hieän ra (hay bieåu hieän) cuûa noù cuõng khaùc nhau. Nhaän ra nhö vaäy, ta thaáy, neáu Descartes hay ngay caû Kant ñaëc bieät chuù yù ñeán vai troø cuûa chuû theå trong yù thöùc, veà caùch theá ta quan saùt, thì Husserl caøng ñeå yù hôn tôùi caùch theá söï vaät xuaát hieän, töùc caùch theá noù ñöông xuaát hieän cho chuùng ta (mode of givenness). Chuù yù laø tröôùc Husserl, trieát gia ít chuù yù ñeán khía caïnh nhaän thöùc naøy, phaàn vì aûnh höôûng cuûa Kant, ngöôøi töøng chuû tröông tính chaát baát khaû tri cuûa söï vaät töï thaân, song phaàn lôùn laø vì hoï cho raèng, söï vaät töï noù chæ mang tính chaát thuï ñoäng; hoaëc neáu bieán ñoåi, thì cuõng phaûi tuaân theo moät quy luaät tieân thieân (lyù thuyeát cuûa Newton). Vaäy neân, loái nhìn cuûa Husserl mang moät tính chaát caùch maïng trong nhaän thöùc: khoâng phaûi trí oùc ta xaùc ñònh söï vaät (Descartes), cuõng khoâng phaûi laø ta coù theå baét söï vaät tuaân theo quy luaät (Kant), maø laø söï vaät töï noù ñöông xuaát hieän theo caùch theá cuûa noù cho chuùng ta.

Ñeå nhaän ra caùch theá xuaát hieän naøy, Husserl ñoøi buoäc ta phaûi ñeå yù ñeán nhöõng ñieåm sau:

(1) Thöù nhaát, ta phaûi ñeå yù tôùi nhöõng khía caïnh, goùc caïnh, hay nhöõng “boä maët” cuûa ñoái töôïng ñöông xuaát hieän tröôùc chuùng ta. Boû qua chuùng, ta khoâng theå nhìn ra ñöôïc caùi toaøn theå cuûa ñoái töôïng. Thí duï, ñöùng tröôùc moät khoái hình laäp phöông (cube), ta chæ thaáy tröôùc maët moät phaàn nhoû cuûa noù, thí duï maët tieàn hình vuoâng, roài moät goùc cuûa maët treân, cuõng nhö cuûa maët keá caän. Taát caû caùc maët hay goùc khaùc ñeàu bò che kín khieán ta khoâng nhìn thaáy (tröø khi ñoåi vò trí). Neáu chæ döïa vaøo thò giaùc (töùc theo kinh nghieäm), ta khoù coù theå chæ töø moät khía caïnh maø coù theå nhìn ra ñoù laø moät hình laäp phöông. Vaäy neân, ñeå nhaän ra caùi toaøn theå cuûa noù, ta phaûi nhìn ra ñöôïc caùi baûn chaát cuûa hình laäp phöông, töùc nhìn ra caùi keát caáu (structure) cuûa noù. Noùi theo Spiegelberg, chæ “trong nhöõng khía caïnh ta thaáy hay khoâng thaáy, vaø chæ qua chính chuùng maø khoái laäp phöông môùi xuaát hieän nhö laø moät keát caáu troïn veïn (encompassing structure, töùc laäp theå), maø trong caùi keát caáu naøy moãi khía caïnh ñeàu giöõ caùi vò trí cuûa mình.” Noùi moät caùch khaùc, taát caû caùc khía caïnh cuûa khoái laäp phöông xuaát hieän “moät caùch trong suoát” (transparent) tröôùc maét chuùng ta nhö laø moät khoái laäp phöông.

(2) Thöù hai, chuùng ta cuõng phaûi ñeå yù laø, baát cöù söï vaät naøo xuaát hieän, noù coù theå xuaát hieän moät caùch bieán theå (deformed), hay “oai theå” (slanded), nhö chuùng ta thaáy qua thò giaùc. Noùi theo thuaät ngöõ cuûa Husserl, söï xuaát hieän cuûa vaät theå coù theå bieán daïng (Abschattung) do caùi boùng che khuaát. Thí duï khi ta quan saùt khoái laäp phöông, tröø maët tieàn tröïc tieáp tröôùc maét ta, caùc maët khaùc hay goùc khaùc “bieán theå”, trôû leân ngaén hôn vaø khoâng thaúng (trapezoid). Tuy vaäy ta vaãn bieát laø noù gioáng nhö maët tieàn, vaø goùc thaúng nhö caùc goùc khaùc. Noùi caùch khaùc, tuy bò “aån” sau maët tieàn, chuùng vaãn “trong suoát” (transparent) khieán ta nhaän ra ngay (nhö nhìn qua kính trong). Moät thí duï khaùc cuõng chöùng minh laø söï xuaát hieän cuûa vaät theå thöôøng hay “bieán daïng” nhö vaäy. Qua ñoä aùnh saùng maïnh hay yeáu, ngoaøi trôøi hay trong boùng toái, vaân vaân, maàu saéc cuûa söï vaät cuõng bieán daïng. Duø bieán daïng theá naøo, noù vaãn chæ cho chuùng ta thaáy cuøng moät maàu. Ñaây laø yù nghóa cuûa khaùi nieäm “trong suoát” maø Husserl duøng ñeå chæ baûn chaát cuûa söï vaät.

(3) Ñieåm thöù ba maø chuùng ta phaûi ñeå yù, ñoù laø, ngöôïc laïi vôùi loái xuaát hieän bieán daïng treân, vaät theå xuaát hieän theo moät phöông caùch thaät roõ raøng (clarity). Moät ñoái töôïng, vôùi cuøng nhöõng goùc ñoä vaø trong cuøng moät khía caïnh, vaãn coù theå xuaát hieän moät caùch thaät roõ reät vaø xaùc thöïc, ñeán ñoä ta coù theå ño ñöôïc ñoä minh baïch cuûa noù moät caùch deã daøng. Maëc duø coù theå laø chung quanh söï vaät, coù nhöõng maøn bao phuû, nhöõng tia saùng bao quanh, hay nhöõng ñieåm khaùc xen laãn vaøo, ta vaãn thaáy ñoái töôïng xuaát hieän moät caùch thaät roõ raøng vaø xaùc thöïc. Vaø ñaây laø ñieåm maø Husserl muoán nhaán maïnh chöùng minh tính tieân nghieäm vaø tröïc giaùc cuûa tröïc kieán hay nhaän thöùc (perception). Nhöõng ngöôøi quan saùt hieän töôïng thöôøng ít khi ñeå yù ñeán söï kieän laø, söï trong suoát cuûa noù laø do söï khaùc bieät giöõa noù vaø nhöõng gì bao phuû quanh noù. Lyù do laø hoï chæ nhìn ra nhöõng ñieåm töông ñoàng, maø queân ñi ñieåm khaùc bieät. Quûa thöïc hoï phaàn naøo coù lyù, bôûi leõ ta khoù coù theå taùch bieät noù ra khoûi nhöõng hieän töôïng (hay boùng hình) khaùc ôû chung quanh. Söï nhaän thöùc ñöôïc tính chaát khaùc bieät, phaàn lôùn laø nhôø vaøo chính thaùi ñoä nghi ngôø. Khi nghi ngôø, thì, ngöôïc laïi vôùi Descartes, [58] chính thaùi ñoä nghi ngôø naøy ñaõ giuùp chuùng ta nhaän ra söï khaùc bieät giöõa nhöõng hieän töôïng. Ta thaáy nhöõng hoïa só theo phaùi AÁn töôïng (impressionism) ñaõ nhìn söï vaät xuaát hieän theo goùc ñoä thöù ba naøy. Van Goh ñaõ laøm ta thaáy roõ söï khaùc bieät giöõa vaät theå vaø nhöõng gì bao quanh baèng caùch cho chuùng ta moät aán töôïng maïnh meõ, maø aán töôïng maïnh meõ laø do nhaø ngheä só coù theå nhìn ra, vaø duøng maàu saéc khieán söï khaùc bieät (töông phaûn) “vöôït” leân khoûi nhöõng hieän töôïng bao quanh.

Ba caùch theá xuaát hieän cuûa söï vaät nhö treân ñaõ ñoùng goùp moät phaàn quyeát ñònh vaøo loái nhìn cuûa chuùng ta. Neáu khoâng nhaän ra ba caùch theá xuaát hieän cuûa söï vaät nhö treân, ta raát coù theå seõ rôi vaøo vaøo caùi hoá cuûa duy taâm, duy lyù, hay duy nghieäm, ñieàu maø Husserl vaø nhöõng nhaø hieän töôïng hoïc coá traùnh neù. Chuù yù laø, khi Giaùo sö Traàn Ñöùc Thaûo pheâ bình hieän töôïng hoïc laø moät chuû thuyeát duy taâm, oâng ñaõ queân ñi muïc ñích chính cuûa hieän töôïng hoïc laø traùnh caùi beänh duy taâm, duy yù.

2.5. Ñaøo Saâu vaøo Quaù trình Caáu Taïo Hieän Töôïng trong YÙ Thöùc

(Exploring the Constitution of Phenomena in Consciousness)

Thoaït tieân, caàn phaûi giaûi thích thuaät ngöõ caáu taïo (constitution) maø nhieàu ngöôøi coù theå nhaàm laãn vôùi kieán caáu (construction). Ñaây laø moät quan nieäm gaây ra raát nhieàu ngoä nhaän. Theo Husserl, caáu taïo laø moät “taùc ñoäng maø qua ñoù moät ñoái töôïng ñöôïc xaây döïng trong yù thöùc.” [59] Nhö vaäy, caáu taïo coù theå chuû ñoäng hay thuï ñoäng. Nhöng treân caên baûn, baát cöù taùc ñoäng caáu taïo naøo cuõng ñeàu phaùt xuaát töø yù thöùc. [60]

Trôû laïi phöông theá khaùm phaù quaù trình caáu taïo hieän töôïng trong yù thöùc. Ta phaûi duøng phöông theá naøo, ñaây môùi laø trong taâm cuûa caùc nhaø hieän töôïng hoïc. Chuù yù, neáu coâng vieäc cuûa chuùng ta trong giai ñoaïn naøy khoâng coøn laø quan saùt hay nghi ngôø, thì vieäc maø chuùng ta coù theå laøm ñöôïc, ñoù laø “xaùc ñònh hieän töôïng theo moät caùch theá naøo khi töï caáu taïo, vaø gaây ra moät hình aûnh trong ñaàu oùc chuùng ta.” (Spiegelberg, 706). Ta thaáy, moät söï caáu taïo nhö vaäy ñi qua nhieàu giai ñoaïn, maø moãi giai ñoaïn laø moät söï keát tinh (crystallization), vaø moãi söï keát tinh ñeàu mang moät keát caáu (structure), giuùp caáu taïo yù nieäm trong trí oùc. Vaäy neân, ñaøo saâu vaøo quaù trình caáu taïo trong yù thöùc, ñoøi buoäc ta phaûi phaân tích moãi giai ñoaïn cuûa caáu taïo, töùc moãi keát caáu thaáy trong moãi giai ñoïn cuõng nhö nhöõng böôùc tieáp cuûa noù.

Ñeå baïn ñoïc deã hieåu, chuùng ta thöû laáy moät thí duï ngöôøi du khaùch. Laàn ñaàu tieân oâng (baø) ta ñeán thaêm moät thaønh phoá môùi. “Laï tröôùc, quen sau” coù nghóa laø (1) tröôùc heát oâng (baø) ta hoaøn toaøn ñaùnh maát nhöõng yù nieäm veà loái soáng cuõ vaø trôû leân “boái roái” khi tôùi thaønh phoá naøy. Ngöôøi daân ôû ñaây coù loái sinh hoaït “khaùc laï,” vôùi moät ngoân ngöõ “xa laï,” vaø vôùi nhöõng quy luaät “laø laï;” caùch theá bieåu taû cuûa hoï cuõng “laï hoaéc”... Noùi caùch khaùc, ngöôøi du khaùch coù caûm giaùc laø oâng (baø) ta ñi vaøo moät theá giôùi hoaøn toaøn môùi; vaø trong oùc oâng (baø) aáy, chæ laø moät “maûng troáng roãng” (empty lots). Trong giai ñoaïn thöù hai, sau moät luùc moø maãm (hay sau vaøi ngaøy soáng trong thaønh phoá), oâng (baø) ta ñaõ nhaän thöùc ra söï khaùc bieät giöõa hai caùi theá giôùi oâng (baø) ñaõ soáng, vaø ñöông soáng; vaø quan troïng hôn nöõa laø, oâng (baø) ta cuõng nhaän ra laø oâng (baø) ta quen thuoäc daàn vôùi neáp soáng môùi, vôùi khoâng gian môùi, vôùi quy luaät môùi. Trong ñaàu oùc cuûa oâng (baø) ta baét ñaàu coù nhöõng hình aûnh con ñöôøng phoá gaàn choã cö nguï, ra nhaø ga, ñi vaøo trung haâm thaønh phoá, vaân vaân. OÂng (baø) ta cuõng quen daàn vôùi ngoân ngöõ ñòa phöông, vaø chæ qua caùi nheách meùp, loái cöôøi cuûa hoï maø oâng (baø) ta ñaõ nhaän ra ñöôïc yù nghóa caâu noùi. Trong giai ñoaïn thöù ba, nhöõng loái soáng, ngoân ngöõ, caùch theá bieåu taû, quy luaät môùi daàn daàn “hoäi nhaäp” (integrated) vaøo caùi theá giôùi cuõ cuûa oâng (baø) ta, taïo ra moät hình aûnh caù bieät rieâng reõ cho oâng (baø) aáy. Ñaây laø taùc ñoäng maø Husserl goïi laø töï caáu taïo trong yù thöùc (self-constitution in consciousness). Khi aên, khi noùi, khi taùc ñoäng, trong oùc oâng (baø) töï ñoäng phaùt hieän caû moät keát caáu (structure) hay löôïc ñoà (schema) maø oâng (baø) ta theo. OÂng (baø) yù thöùc ñöôïc laø oâng (baø) ta coù theå noùi ñieàu gì, aên caùi gì ôû ñaâu. Hay noùi caùch khaùc, oâng (baø) ta ñöông yù thöùc veà caùi theá giôùi, veà quy luaät, veá caùch theá soáng cuûa caùi theá giôùi naøy.

Thí duï treân cho ta thaáy, yù thöùc ñöôïc caáu taïo khoâng phaûi baát chôït nhöng qua caû moät quùa trình töông töï. Quùa trình caáu taïo naøy coù theå chuû ñoäng (active), cuõng coù theå thuï ñoäng (passive). Thuï ñoäng theo nghóa, söï caáu taïo khoâng do söï tính toaùn, hay xeáp ñaët tröôùc maø laø do ñoät phaùt (spontaneous). Nhöng moät thuï ñoäng nhö theá coù theå bieán thaønh chuû ñoäng neáu chuû theå bieát phaûn tænh, vaø nhö theá taïo ra moät yù thöùc roõ raøng (trong khi thuï ñoäng taïo ra moät yù thöùc hoãn mang). Cho duø thuï ñoäng hay chuû ñoäng, quùa trình caáu taïo trong yù thöùc vaãn theo moät phöông caùch roõ reät vaø coá ñònh: nhöõng hieän töôïng ñöôïc nhaän thöùc vaø saép xeáp (töùc phaân tích) töø nhöõng hieän töôïng caên baûn cho tôùi nhöõng gioáng hay loaïi roäng lôùn hôn, vaø keát hôïp qua töông quan vôùi nhöõng loaïi hay gioáng khaùc. Söï keát hôïp trong yù thöùc naøy ñöôïc goïi laø “caáu taïo,” vaø tuaân theo quy luaät keát caáu (structural laws). Noù khaùc vôùi söï lieân töôûng (association) maø Hume vaø nhöõng nhaø taâm lyù hoïc theo oâng cho laø taùc ñoäng chính taïo ra yù thöùc.

2.6. Taïm Ngöng Nieàm Tin vaøo Hieän Sinh

(Suspending Belief in Existence)

Xeáp phöông phaùp “taïm ngöng nieàm tin vaøo hieän sinh” vaøo trong giai ñoaïn thöù saùu thöïc ra khoâng hoaøn toaøn ñuùng, bôûi leõ noù thuoäc veà giai ñoaïn tröôùc caû giai ñoaïn quan saùt. Giaùo sö Spiegelberg ñöa ra 4 lyù do giaûi thích taïi sao oâng xeáp phöông phaùp naøy vaøo moät giai ñoaïn khaù sau, chöù khoâng naèm ngay trong giai ñoaïn ñaàu nhö nhieàu nhaø nghieân cöùu hieän töôïng hoïc thöôøng laøm. Thöù nhaát, khoâng phaûi nhaø hieän töôïng naøo cuõng aùp duïng phöông phaùp naøy; thöù hai, ngay caû Husserl vaøo giai ñoaïn cuoái cuõng khoâng ñöa ra moät nguyeân taéc roõ raøng veà giaûn hoaù, hay giaûm tröø, hay truy nghuyeân; thöù ba, ngay caû nhöõng ngöôøi coâng khai tuyeân boá aùp duïng phöông phaùp giaûm tröø, cuõng ít khi xöû duïng noù; vaø thöù tö, chöa coù moät ñònh nghóa roõ reät veà phöông phaùp giaûm tröø, giaûn hoùa hay truy nguyeân.

Nhö chuùng toâi ñaõ giaûi thích trong phaàn veà reduction maø chuùng toâi phaân ra laøm 3 coâng naêng, giaûm tröø, giaûn hoùa vaø truy nguyeân, nôi ñaây chuùng toâi chæ baøn theâm veà lôïi ích cuûa phöông phaùp treân maø thoâi.

Khi Husserl duøng thuaät ngöõ reduction maø oâng giaûi thích theo caùch vieát cuûa caùc nhaø toaùn hoïc: “boû vaøo trong ngoaëc” (Einklammerung), oâng muoán noùi leân söï thieát yeáu caàn phaûi “boû ra moät beân” nhöõng hieän töôïng cuûa cuoäc soáng thöôøng nhaät, töùc hieän sinh. Nhöng boû qua moät beân khoâng coù nghóa laø vaát boû, hay cho chuùng khoâng quan troïng. Ngöôïc laïi, ñoù chæ laø moät chieán thuaät giuùp ta deã nhìn ra baûn chaát cuûa söï vaät maø thoâi. Treân thöïc teá, ta vaãn giöõ laïi caùi noäi dung cuûa chuùng, caøng toaøn veïn vaø caøng thuaàn nhaát caøng hay. Ñaây laø ñieåm khaùc bieät chính yeáu giöõa Descartes vaø Husserl. Thöïc theá, boû trong ngoaëc laø chieán thuaät taïm thôøi, ñeå roài ta laïi trôû veà vôùi chính hieän sinh (hieän theå), sau khi ñaõ tìm ra baûn chaát “hieän höõu” hay “höõu sinh” cuûa chuùng, nhö caùc trieát gia Heidegger vaø Karl Jaspers, hay Gabriel Marcel, Paul Ricoeur vaø Leùvinas ñaõ laøm.

AÙp duïng chieán thuaät giaûm tröø vaø giaûn hoùa naøy, ta coù theå tìm ra coäi nguoàn (truy nguyeân), töùc caùi tình traïng nguyeân thuûy, ñôn chaát cuûa hieän sinh. Vieäc giaûm tröø mang tính chaát thöù nhaát laø hoaøi nghi, hay taïm boû nhöõng nieàm tin saün coù (suspending belief). Chính vì theá maø trong chöông thöù III cuûa taäp Logische Untersuchungen, Husserl ñaõ hieåu reduction nhö laø moät söï taïm “gaït boû moät caùch coù heä thoáng taát caû nhöõng taùc ñoäng maø qua ñoù yù thöùc ñöông caáu taïo caùc hieän töôïng.” [61] Thöïc ra, ñaây cuõng chæ laø moät loái hoaøi nghi cöïc ñoan hôn giai ñoaïn ñaàu, moät loái hoaøi nghi maø Descartes trong Suy Nieäm Thöù Ba cuûa taäp Suy Nieäm Sieâu Hình Hoïc ñaõ trình baøy. [62] Loái giaûm tröø cöïc ñoan naøy giuùp ta daùm taïm nghi ngôø ngay chính caùi maø chuùng ta voán tin laø coát loõi. Vaø nhö vaäy, noù giuùp chuùng ta thoaùt khoûi nhöõng caùi maø ta khoâng theå taùch rôøi (solid reality). Noùi caùch chung, reduction ñaët taát caû moïi hieän töôïng, khoâng phaân bieät, vaøo cuøng moät traïng thaùi, vaø nhö vaäy, baét chuùng ta phaûi ñoái xöû (nghi ngôø) vôùi chuùng nhö nhau. Noùi theo Spiegelberg, thì reduction “giuùp chuùng ta coù caùi nhìn coâng baèng vôùi taát caû moïi hieän töôïng, ñaëc bieät ñoái vôùi nhöõng hieän töôïng maø ngay töø luùc ñaàu söï hieän höõu cuûa chuùng ñaõ bò nghi hoaëc, hay coi thöôøng.” [63]

2.7. Chuyeån vaø Thoâng Dieãn Nhöõng YÙ Nghóa AÅn Daáu

(Interpreting Concealed Meanings)

Cho tôùi nay, ta thaáy hieän töôïng hoïc ñaõ tìm ñuû caùch ñeå giaûn löôïc, giaûm tröø, vaø giaûn hoùa hieän töôïng, vôùi hy voïng tìm ra nhöõng baûn chaát, nhaän ra ñöôïc söï töông quan, luaät töông quan cuûa chuùng, vaø nhaát laø thaáy ñöôïc caû moät quùa trình caáu taïo, vaø taùi caáu taïo cuûa chuùng. Noùi caùch khaùc, hieän töôïng hoïc khoâng chæ phaùt trieån phöông phaùp truy cöùu tôùi cuøng taän cuûa Socrates (radical quest), khoâng chæ ñi xa hôn caû Descartes trong phöông phaùp nghi hoaëc (methodical doubt), vaø vöôït xa Hume vôùi thaùi ñoä nghi ngôø, khoâng tin (skepticism), maø coøn noã löïc ñi tìm tính chaát chaân thaät cuûa chính söï vaät. Noùi caùch khaùc, hieän töôïng hoïc khoâng chæ baèng loøng vôùi vieäc tìm ra moät tri thöùc “roõ raøng” vaø “minh baïch” (kieåu cuûa Descartes), hay phoå quaùt vaø taát yeáu (Kant) maø thoâi. Noù ñoøi buoäc ta phaûi nhìn ra caû quùa trình, nhìn ra caùi toaøn theå, nhìn vaøo trong chính noäi “taâm” cuûa söï vaät, söï kieän. Phöông phaùp hieän töôïng hoïc ñaõ coá gaéng taïo ra nhöõng kyõ thuaät ñeå nhìn roõ, khoâng bò nhaàm laãn, coù theå nhìn ra “söï thaàm kín beân trong”, nhìn ra “toaøn theå” töùc tröïc giaùc (Anschauung, eidetic intuititon).

Ñieåm maø chuùng ta muoán noùi, ñoù laø coù phaûi caùc phöông theá hieän töôïng hoïc keå treân coù theå cho chuùng ta moät hình aûnh trung thöïc nhaát veà söï vaät, söï kieän, vaên baûn, con ngöôøi? Thöïc ra, chính caùc nhaø hieän töôïng hoïc laø nhöõng ngöôøi ñaàu tieân nhaän ra söï baát toaøn cuûa hieän töôïng hoïc. Noù khoâng theå thoûa maõn ñöôïc caâu hoûi treân. Lyù do laø, ngay caû caùi gì maø chuùng ta cho laø roõ raøng nhaát cuõng coù nhöõng tính chaát khoâng roõ raøng, moät tính chaát maø nhöõng ngöôøi nhö Giaùo sö Ferdinand Alquieù töøng pheâ bình cho laø “hoãn tính” (ambiguiteù). [64] Noùi ñuùng hôn, noù bò bao boïc bôûi nhöõng caùi maäp môø maø chuùng ta hoaëc khoâng ñeå yù, hoaëïc baét buoäc phaûi chaáp nhaän coi ñoù laø ñieàu hieån nhieân. Spiegelberg yù thöùc ñieàu naøy khi vieát: “Moät lyù do chaéc chaén phaûi chaáp nhaän ñoù laø khoâng phaûi moïi yù nghóa cuûa kinh nghieäm con ngöôøi vaø haønh vi coù theå nhaän ra ñöôïc ngay töùc khaéc. Hieän töôïng hoïc luoân yù thöùc ñöôïc ñieàu naøy vaø nhaán maïnh ñeán söï kieän, nhöõng ñieåm trong caùi hình aûnh veà theá giôùi maø chuùng ta cho laø minh baïch thöôøng bò nhöõng caùi voøng maäp môø vaø voâ ñònh bao phuû. Nhö thöôøng thaáy, moät soá nhöõng caùi voøng naøy khoâng chæ taïm thôøi hay ngaãu nhieân, maø ngöôïc laïi, raát caên cô nhö thaáy trong chính cô caáu cuûa tri thöùc.” [65]

Neáu nhö vaäy, thì saùu phöông theá hieän töôïng hoïc maø chuùng ta ñaõ baøn ñeán ôû treân cuõng khoâng theå giuùp ñi cho tôùi coäi nguoàn. Töø ñaây ta thaáy vai troø cuûa thoâng dieãn, töùc laøm theá naøo ñeå laøm cho nhöõng caùi maäp môø, nhöõng caùi voâ ñònh xuaát hieän ra nhö chuùng phaûi xuaát hieän vaø seõ xuaát hieän cho chuùng ta. Laøm sao ñeå caùi yù nghóa cuûa chuùng “daõi baøy” tröôùc maët chuùng ta. Ñaây laø giai ñoaïn thöù baûy cuûa phöông phaùp hieän töôïng hoïc. Trong giai ñoaïn thöù baûy naøy, nhaø hieän töôïng hoïc tìm caùch ñaøo bôùi nhöõng yù nghóa, nhöõng caûm giaùc voán tieàm aån, hay bò che khuaát, ñeø neùn, hay bò doàn eùp vaøo trong tieàm thöùc, khieán chuùng ta khoâng theå nhaän ra. Noùi moät caùch khaùc, giai ñoaïn thöù baåy töùc thoâng dieãn hoïc (TDH) nhaém khaùm phaù ra nhöõng yù nghóa maø ta khoâng theå thaáy ngay ñöôïc nhôø vaøo tröïc giaùc, phaân tích vaø mieâu taû (phöông theá 1, 2, 3). Töø loái nhìn nhö vaäy, ta thaáy thoâng dieãn hieän töôïng coù theå theo ba khuynh höôùng: (1) ñeå söï vaät töï noùi, töï dieãn taû, töùc töï phaùt hieän nhöõng baûn chaát cuûa noù; (2) ñeå söï vaät noùi, dieãn taû, phaùt hieän cho chuùng ta; vaø (3) ñeå söï vaät môû, veùn (reveal, offenbaren) nhöõng hieän töôïng bao phuû khieán ta khoâng nhìn ra baûn chaát. Theo khuynh höôùng thöù nhaát ta thaáy nhöõng nhaø thoâng dieãn nhö Emilio Betti. Theo khuynh höôùng thöù hai, ta thaáy nhöõng nhaø xaõ hoäi hoïc, taâm lyù hoïc vaø giôùi trieát gia Phaùp nhö Raymond Aron, Aron Gurwitsch, Alain de Touraine, Peter Berger, Thomas Lukmann, vaân vaân. Theo khuynh höôùng thöù ba, ta laïi nhaän ra hai phöông höôùng: phöông höôùng thöù nhaát aùp duïng lyù thuyeát taâm lyù chieàu saâu cuûa Freud, ñeå phaùt hieän nhöõng gì thaàm kín, hay ñeå nhöõng thaàm kín töï noùi ra (thí duï qua giaác mô). Phöông höôùng thöù nhaát naøy ñöôïc goïi laø neàn thoâng dieãn hoïc chieàu saâu (depth hermeneutics) vôùi nhöõng ñaïi bieåu nhö Paul Ricoeur, Emmanuel Leùvinas, Michel Foucault cuûa Phaùp, vaø nhöõng ñaïi bieåu ngöôøi Ñöùc nhö Karl Jaspers... Phöông höôùng thöù hai do Heidegger phaùt ñoäng, nhaém ñeán vai troø saùng taïo cuûa chuû theå, vaø cuûa caû ñoái töôïng. Ñoái töôïng töï khai môû, hay töï toû mình ra, y heät nhö chuû theã töï “maëc khaûi” chính mình cho ngöôøi khaùc. “Maëc khaûi” khoâng coù nghóa laø chæ ra caùi maø chuùng ta ñaõ bieát, nhöng caùi maø chuùng ta khoâng bieát, chöa bieát, vaø seõ khoâng theå bieát (neáu khoâng coù maëc khaûi). Ñieàu naøy coù nghóa laø, hieän töôïng hoïc coù tham voïng giuùp chuùng ta nhaän ra ñöôïc söï kieän laø söï vaät ñöông maëc khaûi cho chuùng ta. Moät thí duï ñieån hình veà tình yeâu hay haän thuø: chæ qua aùnh maét, chæ qua gioïng noùi, chæ qua moät nuï cöôøi ta coù theå bieát ñöôïc yeâu hay gheùt, giaän hay doãi, ñuaø hay hôøn, vaân vaân. [66]

Caùi khoù maø lyù thuyeát taâm lyù haønh vi khoâng thaønh coâng, vaø coù leõ, lyù do khieán hieän töôïng hoïc coù choã ñöùng, ñoù chính laø, hieän töôïng hoïc nhaän ra ñöôïc baûn chaát “maëc khaûi” cho, “töï toû mình” cuûa söï vaät, vaø cuûa moãi chuû theå. Do vaäy, ta cuõng coù theå noùi, baûn tính con ngöôøi vaø cuûa söï vaät laø luoân “phaùt trieån”, töùc luoân “bieán ñoåi”, töùc luoân “toû mình” ra moät caùch khoâng ñoàng nhaát ôû trong nhöõng thôøi gian vaø khoâng gian, trong nhöõng töông quan vaø nhöõng keát caáu khaùc nhau. Noùi theo loái suy tö Ñoâng phöông, theo loái dieãn taû cuûa Kinh Dòch “sinh sinh baát töùc”, baûn tính cuûa con ngöôøi chính laø “höõu sinh” (Being), töùc khoâng ngöøng sinh, töùc luoân phaùt ñoäng caùi baûn tính naøy; ñoù chính laø caùi yù nghóa cuûa “maëc khaûi” hay “töï toû mình.”. Ñaây laø lyù do Heidegger cho raèng, caâu hoûi quan troïng nhaát cuûa Sieâu hình hoïc, vaãn laø caâu hoûi veà Höõu sinh. [67] Heidegger coù lyù khi nghó nhö vaäy, bôûi leõ taát caû neàn trieát hoïc Taây phöông thöïc ra laø moät quaù trình ñi tìm hieåu Höõu sinh, nhö Aristotle nhaän ñònh khi ñaët caâu hoûi Ti to on (ti to on), [68] nhö Thaùnh Thomas Aquinas khi hieåu Esse naèm trong chính coäi nguoàn cuûa noù, töùc Summum Ens. [69] Theá nhöng, daãu raèng Höõu sinh luoân bieán hoùa, noù khoâng bieán hoùa theo moät quy luaät coù tính chaát maùy moùc, nhö Newton vaø caùc nhaø trieát hoïc duy thöïc vaø duy nghieäm töøng nhaän ñònh. Ngöôïc laïi, Höõu sinh do baûn chaát cuûa noù voán laø töï do, [70] neân noù phaùt hieän khoâng theo quy luaät cuûa ngoaïi theá, maø do chính noù. Töø ñaây phaùt sinh moät neàn thoâng dieãn maø ta coù theå goïi laø thoâng dieãn saùng taïo (creative hermeneutics), theo nghóa, moãi moät laàn phaùt hieän hay xuaát hieän cho moät ai, hieän töôïng töï noù bieåu taû cho moãi ngöôøi chuùng ta theo nhö baûn chaát cuûa noù. Thí duï, con dao xuaát hieän cho ngöôøi laøm beáp nhö laø moät coâng cuï beáp nuùc; cho boïn saùt nhaân nhö laø moät voõ khí; cho ngöôøi tieàu phu nhö laø moät keá sinh nhai, vaân vaân. Khuynh höôùng thoâng dieãn saùng taïo naøy ñöôïc giôùi ngheä thuaät, toân giaùo vaø taâm lyù ñoùn nhaän ñeå chuyeån caùi yù nghóa maø chæ hoï môùi nhìn ra, hay noùi ñuùng hôn, maø hieän töôïng xuaát hieän cho hoï nhö theá. AÙp duïng loái thoâng dieãn hieän töôïng moät caùch raát saùng taïo naøy chính laø Heidegger vaø nhöõng ngöôøi theo oâng, bao goàm Hans-Georg Gadamer, moät phaàn naøo ñoù, Sartre vaø Derrida, vaø nhaát laø nhöõng thaàn hoïc gia cuûa giaùo phaùi Tin Laønh. Ta bieát, khi “phaân tích” hieän theå (Dasein), Heidegger ñi xa hôn chính Husserl, oâng muoán tìm ra caùi maø ta goïi laø “keát caáu” cuûa con ngöôøi naáp döôùi nhöõng hieän theå naøy, chöù khoâng chæ “trôû veà vôùi chính söï vaät maø thoâi. Hieän theå coù theå laø moät söï vaät, moät söï kieän, hay moät con ngöôøi xuaát hieän trong moät thôøi gian, moät khoâng gian nhaát ñònh naøo ñoù (hic et nunc) maø oâng duøng thuaät ngöõ Seiendes ñeå dieãn ñaït. Vaäy thì ôû beân trong, ôû beân döôùi nhöõng hieän theå, phaûi coù moät cô caáu hay keát caáu naøo ñoù. Caùi cô caáu hay keát caáu naøy naèm saâu trong trong caûm tính, thaùi ñoä (mood), hay ngoân ngöõ cuûa con ngöôøi. Noù ñöôïc bieåu hieän qua nhöõng caûm giaùc, nhöõng thaùi ñoä, nhöõng ngoân ngöõ. Noùi roõ hôn, chính nhöõng caûm giaùc, thaùi ñoä, ngoân ngöõ naøy ñöông che ñaäy moät caùi keát caáu thaâm saâu hôn. Vaäy thì, ñieàu phaûi tìm, ñoù laø caùi cô caáu naøy khoâng phaûi laø caùi gì nhöng quan troïng hôn, caùi keát caáu naøy töï xuaát hieän nhö theá naøo, taïi sao laïi xuaát hieän nhö vaäy. Theo Heidegger, noù xuaát hieän thöôøng tröïc nhö laø moät noãi quan taâm, hay moät noãi aâu lo (Sorge) veà chính Höõu sinh (Being, Sein), veà sinh ñeå cheát (Sein-zum-Tode). Noù xuaát hieän theo moãi ngöôøi vaø cho moãi ngöôøi.

Chuù Thích:

[33] Spiegelberg, ctr. 681-714.

[34] Tuy vaäy, caàn phaûi noùi laø caùc nhaø taâm lyù hoïc hình thaùi (Gestaltists) tuy raát gaàn guõi vôùi tröôøng phaùi hieän töôïng hoïc, chæ chaáp nhaän phaàn dieãn taû hieän töôïng, nhöng laïi boû qua phaàn truy cöùu caùc baûn chaát cuûa hieän töôïng (Spiegelberg, tr. 682). Ngay caû Husserl cuõng khoâng phaùt trieån heát taát caû 7 phöông theá. Ngöôøi coù tham voïng ñi heát caû baåy chaëng ñöôøng laø Heidegger. Taùc phaåm Höõu Tính vaø Thôøi Gian cuûa oâng khoâng chæ laø moät taäp saùch caên baûn cuûa Sieâu Hình Hoïc, maø coøn laø taäp saùch kinh ñieån cuûa Hieän Töôïng Hoïc vaø Thoâng Dieãn Hoïc.

[35] Spiegelberg, tr. 682.

[36] Xin tham khaûo J. B. Thompson, Critical Hermeneutics, sñd., ctr. 82 vtth.

[37] Loái nhìn naøy veà tröïc giaùc thaáy nôi G.E. Moore (Principia ethica, Cambridege: Cambridge University Press, 1903). Theo Moore, tröïc giaùc laø moät khaû naêng giuùp ta nhaän ra söï vaät hay moät söï kieän ngay laäp töùc, maø khoâng caàn döïa vaøo suy dieãn hay quy naïp, töùc vaøo quùa trình tö duy lyù trí. Chính vì theá maø Moore cho raèng, trong neán ñaïo ñöùc con ngöôøi coù khaû naêng nhaän ra moät caùch tröïc tieáp nhöõng söï kieän hay nhöõng ñaëc tính ñaïo ñöùc maø ta khoâng caàn phaûi minh chöùng.

[38] Phaùt trieån töø lyù thuyeát cuûa Brouwer, caùc nhaø luaän lyù hoïc (logicians) nhö A. Heyting, roài Tarski, Kripke ñaõ phaùt trieån caùc caáp baäc cuûa caùc maãu hình cho logic tröïc giaùc (formal intuitionistic logic). Kurt Goedel chöùng minh trong luaän vaên Dialectica laø neàn toaùn ñaïi hình (ñaïi soá), hình thöùc tröïc giaùc thöïc ra chæ laø moät loái tính toaùn coù coâng naêng ôû moät traät töï cao hôn.

[39] Loái nhìn naøy töông ñoái phoå quaùt nôi moïi ngöôøi. Ngay vaøo thôøi nay, chuùng ta vaãn coøn hieåu thieân taøi laø nhöõng ngöôøi thieân baåm, tö chaát khaùc thöôøng vöôït khoûi nhöõng ngöôøi thöôøng. Chuùng ta thöôøng haïn cheá thieân taøi vaøo trong moät vaøi laõnh vöïc nhö toaùn hoïc, ngoân ngöõ, ngheä thuaät, vaø gaàn ñaây, theå thao.

[40] Xin tkh. theâm: A. Heyting, Intuitionism: An Introduction (Amsterdam, 1956); Michael A.E. Dummett, Elements of Intuitionism (Oxford: Clarendon Press, 1977).

[41] Immanuel Kant, Kritik der Urteilskraft (1790), trong phaàn baøn veà thieân taøi, ñònh nghóa thieân taøi nhö “moät taøi naêng coù theå taïo ra moät caùi gì maø tröôùc ñaây khoâng töøng coù quy luaät” (ñoaïn 46). Noùi caùch khaùc, thieân taøi laø ngöôøi coù ñöôïc tính chaát töï saùng taïo (originality).

[42] Spiegelberg dieãn taû raát hay: “phenomenological Intuiting means opening his eyes, keeping them open, not getting blinded, looking and listening” (tröïc giaùc hieän töôïng coù nghóa laø phaûi döông maét ra, luoân thöùc tænh, ñöøng coù muø quaùng, vaø nhôù luoân nhìn xeùt vaø nghe ngoùng).

[43] Trong ngoân ngöõ Vieät, caùi löïc hay söùc naøy ñöôïc bieåu taû qua caûm giaùc: ñau ñieáng, ñau buoát, ñau sô sô, ñau nheï, ñau naëng, ñau thaáy meï, ñau thaáy moà, ñau boû meï, ñau cheát ñi ñöôïc, vaân vaân.

[44] Treân thöïc teá, ta khoâng deã taùch bieät tröïc giaùc hieän töôïng, ñaëc bieät söï dieãn taû hieän töôïng ra khoûi phaân tích hieän töôïng. Tuy vaäy, ta caàn phaûi laøm roõ vaán ñeà, vì noù lieân quan ñeán thoâng dieãn hoïc, vaø nhaát laø ñeå hieåu söï lieân quan giöõa hieän töôïng hoïc vaø söï phaân tích logic vaø trieát hoïc. Theo Spiegelberg (tr. 690), söï phaân tích logic vaø trieát hoïc nhaém ñeán vieäc kieán taïo nhöõng bieåu taû ngoân ngöõ môi, hôn laø vieäc tìm kieám nhöõng boä phaän caáu thaønh cuûa nhöõng bieåu taû ngoân ngöõ cuõ.

[45] Treân thöïc teá, moät söï phaân tích hieän töôïng gaàn nhö ñoàng nghóa vôùi moät söï phaân tích ngoân ngöõ khi aùp duïng vaøo thoâng dieãn hoïc. Tuy nhieân, caàn phaûi noùi laø, trong hieän töôïng hoïc, phaân tích hieän töôïng khoâng coù chuù troïng moät caùch ñaëc bieät tôùi nhöõng bieåu taû ngoân ngöõ, nhöng vôùi vieäc phaân tích chính ñoái töôïng (phenomenological analysis is analysis of the phenomena themselves).

[46] Trong taäp Philosophie der Arithmetik, Husserl hieåu noesis nhö laø chính tö duy, trong khi noema nhö laø noäi dung cuûa tö duy. Trong Logische Untersuchungen, oâng coi noema (noematic form) vaø noesis (noetic act) theo nghóa cuûa söï töông hoã giöõa tö duy vaø ñoái töôïng tö duy. Chæ trong Ideen, Husserl môùi phaân bieät roõ raøng, coi ñoái töôïng ñöôïc yù thöùc nhôø vaøo caùi hình thöùc cuûa ñoái töôïng (noematic object) khaùc vôùi söï töông hoã. Vaø töø ñaây, hieän töôïng hoïc trôû thaønh hieän töôïng hoïc veà naêng löïc tö duy vaø hình thaùi tö duy (noetic and noematic phenomenolohy). Spiegelberg, ctr. 92-94.

[47] Xin tkh. Traàn Vaên Ñoaøn, “The Social Noesis” in Husserliana (1994). Baûn Hoa ngöõ trong Trieát Hoïc Taïp Chí (Ñaøi Baéc, 1998).

[48] Xin tkh. Eugen Fink, “Die phaenomenologische Philosophie Edmund Husserls in der gegenwaertigen Kritik”, trong Kantsstudien, 38 (1933).

[49] Spiegelberg, tr. 693.

[50] Trong Thoâng Dieãn Hoïc, caùi kinh nghieäm tieân nghieäm (tieàn tieân ñoaùn) naøy ñöôïc Gadamer ñaëc bieät chuù troïng khi trieát gia ñi dieãn ta “truyeàn thoáng”, “giaù trò”. Gadamer chöùng minh caùi maø chuùng ta gaït boû cho laø thaønh kieán hay thieân kieán (prejudice) thöïc ra khoâng theå thieáu trong söï hieåu bieát. Thaønh kieán quan troïng khoâng keùm nhöõng kinh nghieäm maø chuùng ta cho laø trung thöïc. Truth and Method, ctr. 269-77. Heidegger xeáp thaønh kieán vaøo trong caùi maø oâng goïi laø “Tieàn Caáu truùc” (Fore-Structure). Sein und Zeit, tr. 312 ff.

[51] Wahrheit und Methode, tr. ; Truth and Method, tr. 267.

[52] John Stuart Mill töøng vieát veà coâng vieäc dieãn taû trong khoa hoïc nhö sau: “dieãn taû töùc laø xaùc quyeát moät söï töông quan giöõa moät söï vaät vôùi taát caû nhöõng söï vaät khaùc, ñöôïc bieåu taû hay ñöôïc lieân nghóa bôûi moät thuaät ngöõ (hay quan nieäm) thöôøng duøng.” John Stuart Mill, System of Logic, sñd., ñoaïn 3. Spiegelberg, tr. 693.

[53] Spiegelber, tr. 694: “Description by negation is usually the simplest way to act at least indicate the uniqueness and irreducibility of such phenomena.”

[54] Loái dieãn taû naøy thöôøng thaáy trong ngoân ngöõ Vieät, hay trong vaên hoïc Vieät. Thí duï, khi dieãn taû caùi ñau ñôùn, ta coù theå duøng duï ngoân, hay tæ loaïi nhö: ruoät ñau nhö caét (ñoaïn tröôøng), ñau ñôùn, ñau khoå, ñau thöông, ñau nhö hoaïn, ñau thaáy moà, ñau boû meï, ñaàu ñau nhö buùa boå, ñau cheát ñi döôïc, vaân vaân.

[55] Spiegelberg, tr. 694.

[56] Phaàn naøy chuùng toâi döïa theo Spiegelberg, sñd., ctr. 699-703. Veà töông quan, phaïm truø töông quan cuõng nhö quy luaät töông quan, chuùng toâi ñaõ phaùt trieån trong nhieàu baøi vieát khaùc trong thaäp nieân qua. Xin tham khaûo nhöõng luaän vaên cuûa chuùng toâi: Traàn Vaên Ñoaøn, “Fusion cutturelle et Fusion des horizons” (Institut supeùrieur de philosophie, Universiteù catholique de Louvain, 1955); Traàn Vaên Ñoaøn, The Category of Relation in the Social Sciences (Taipei: National Science Council, 1997); Traàn Vaên Ñoaøn, “La logique de relation” trong Paul Servais, eùd. Rencontres Orient - Occident (Louvain-la-neuve: Academia Bruylant, 2000).

[57] Spiegelberg, tr. 702. Chuù yù laø töø thôøi Kant, hai phöông phaùp phaân tích vaø toång hôïp ñaõ gaây ra nhieàu tranh caõi. Nhöõng ngöôøi nhö Descartes chuû tröông moät tri thöùc chaân thaät chæ coù theå khaùm phaù ra ñöôïc nhôø phaân tích. Ngöôïc laïi, nhöõng ngöôøi phaûn ñoái cho raèng, phöông phaùp phaân tích khoâng theå giuùp ta coù ñöôïc nhöõng kieán thöùc môùi. Kant laø ngöôøi chuû tröông phöông phaùp tieân nghieäm, trong ñoù coù caû phaân tích laãn toång hôïp, maø oâng ñaët cho moät caùi teân raát ngöôïc ngaïo “synthetic a priori”, töùc tieân thieân toång hôïp. Chuù yù tieân thieân ñoøi phaûi phaân tích, trong khi toång hôïp ñoøi haäu nghieäm, hay kinh nghieäm.

[58] Ta bieát, thaùi ñoä nghi hoaëc cuûa Descartes nhaém tôùi loaïi boû nhöõng khaùc bieät, vaø chæ giöõ laïi caùi gì “roõ raøng, minh baïch” nhaát, töùc caùi gì “phoå bieán vaø taát yeáu nhaát”, töùc nhöõng baûn chaát taát yeáu vaø phoå bieán. Trong Meùditations carteùsiennes (1931) (baûn dòch Phaùp ngöõ cuûa J. Peiffer vaø E. Leùvinas xuaát baûn tröôùc baûn Ñöùc ngöõ Cartesianische Meditationen, 1950), Husserl ñi ngöôïc laïi. Chính nhöõng söï khaùc bieät môùi giuùp chuùng ta nhaän ra nhöõng baûn chaát chung. Veà ñieåm naøy, ta thaáy neàn trieát hoïc cuûa Jacques Derrida mang naëng tính chaát hieän töôïng hoïc cuûa Husserl.

[59] Edmund Husserl, Formale und transzendentale Logik (1929). Trong taùc phaåm naøy, Husserl hieåu “constitution” nhö laø moät “söï phaùt sinh” (genetic phenomenology) xaåy ra trong moät quùa trình maø nhöõng taùc ñoäng ñöôïc “caáu taïo” döïa treân nhöõng taùc ñoäng khaùc, vaø hình thaønh yù nieäm trong yù thöùc. Xin tkh. Robert Sokolowski, The Formation of Husserl's Concept of Constitution (The Hague: Martinus Nijhoff, 1964). Spiegelberg, ctr. 130-131, 706.

[60] Spiegelberg, tr. 130: “Vaø baây giôø Husserl aùp duïng thuaät ngöõ “caáu taïo” nhö laø moät loái dieãn taû coù tính caùch chuyeån tieáp, nhaán maïnh cho raèng chính caùi töï thöùc yù höôùng cuûa chuùng ta môùi taùc ñoäng hoaøn thaønh “caáu taïo.” (Yet increasingly Husserl uses “constitution” as a transitivie expression, implying that it is our intentional consciousness which actively “achieves” the constitution).

[61] Spiegelberg, tr. 710.

[62] Reneù Descartes, Nhöõng Suy Nieäm Sieâu Hình Hoïc, Traàn Thaùi Ñænh dòch, sñd., “Suy Nieäm Thöù Ba”.

[63] Spiegelberg, tr. 710: “The reduction will help us to do justice to all of them, especially to those which are under the handicap of initial suspicion as to their existential claims.”

[64] Xin tkh. Alphonse de Waehlens, Une philosophie de l'ambiguiteù: L'existentialisme de M. Merleau-Ponty (Louvain, 1951). Trong taäp saùch naøy, de Waehlens ñaõ laáy laïi lôøi pheâ bình cuûa F. Alquieù (1947) cho neàn trieát hoïc cuûa Merleau-Ponty laø moät neàn trieát hoïc khoâng roõ raøng (ambigue), vaø phaùt trieån theo moät nghóa toát hôn maø chuùng toâi dòch laø “hoãn tính.”

[65] Spiegelberg, tr. 714.

[66] Neàn taâm lyù haønh vi ñaõ tìm caùch giaûi thích yù nghóa cuûa nuï cöôøi, hay aùnh maét qua nhöõng phaûn öùng maùy moùc, daây chuyeàn, nhöng ñaõ khoâng thaønh coâng. Bôûi leõ, cuøng moät nuï cöôøi, tuøy theo moãi ngöôøi, moãi neàn vaên hoùa, moãi hoaøn caûnh, noù seõ mang nhöõng yù nghóa khaùc nhau. Tieáng Vieät raát phong phuù vaø ña daïng maø lyù thuyeát haønh vi khoâng theå giaûi thích ñöôïc: cöôøi vui, cöôøi buoàn, cöôøi ruoài, cöôøi nhaït, cöôøi nuï, cöôøi töôi, cöôøi hoâ hoá, cöôøi muõi... Roài veà tieáng “aên” ta coù aên uoáng, aên chôi, aên tuïc, aên naèm, aên vaï, aên naên, aên noùi, aên baäy aên baï, vaân vaân.

[67] Martin Heidegger, Zur Seinsfrage (Frankfurt: Klostermann, 1957), ctr. 21, 25-31...; Sein und Zeit, ctr., ctr. 17, 19, 27 vtth.

[68] Aristotle, Metaphysics, Z1, 1028 b 2 sqq; Martin Heidegger, Was ist die Philosophie?, tr. 52.

[69] Thomas Aquinas, Commentary on Aristotle's Metaphysics, Introduction.

[70] Martin Heidegger, Sein und Zeit, Ñoaïn 40: “Das Dasein ist die Moeglichkeit des Freiseins fuer das eigensten Seinskoennen.”

Traàn Vaên Ñoaøn

ÑH Khoa Hoïc Kyõ Thuaät Hoa Trung,

Vuõ Haùn, Trung Quoác, 07. 2004

Back to Vietnamese Missionaries in Asia Home Page