Thoâng Dieãn Hoïc
Vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông III
Hieän Töôïng Hoïc vaø Thoâng Dieãn Hoïc
(Phenomenology
and Hermeneutics)
1. Nguyeân Lyù Hieän Töôïng Hoïc
Hieän töôïng hoïc, theo chính Husserl, coù moät tham voïng trôû thaønh moät neàn khoa hoïc nghieâm nhaët (strenge Wissenschaft), nhöng khoâng muoán sa laày trong caùi hoá cuûa neàn khoa hoïc töï nhieân, hay chuû thuyeát duy töï nhieân (naturalism), ñieàu maø chuû thuyeát duy taâm lyù (psychologism) ñaõ vaáp phaûi. Theá neân, ñeå vöøa laø moät khoa hoïc nghieâm tuùc, vöøa khoâng phaûi chæ laø nhöõng loái suy tö baét chöôùc nhöõng maãu möïc cuûa neàn khoa hoïc thöïc nghieäm, hieän töôïng hoïc baét buoäc phaûi cuøng moät luùc giaûi quyeát ñöôïc nhöõng khoù khaên maø chuû thuyeát duy thöùc chính (positivism), duy khoa hoïc (scientism) cuõøng nhö duy taâm lyù ñaõ vaáp phaïm; nhöng cuøng moät luùc cuõng phaûi chöùng minh ñöôïc tính chaát khoa hoïc nghieâm tuùc cuûa trieát hoïc. Ñeå coù theå ñaït ñöôïc nhöõng muïc tieâu treân, hieän töôïng hoïc phaûi tìm ra nhöõng khuyeát ñieåm cuûa nhöõng chuû tröông treân, vaø ñoàng thôøi coù theå ñöa ra nhöõng nguyeân lyù ñuû vöõng ñeå laøm neàn taûng cho hieän töôïng hoïc. Theo Husserl vaø nhöõng hoïc giaû theo oâng, thì nhöõng vaán naïn cuûa neàn khoa hoïc cuõ khoâng chæ phaùt xuaát töø söï phaân caùch giöõa chuû thuyeát duy ñoái theå (khaùch quan, töùc objectivism) ñöôïc Galileo chuû tröông vaø chuû thuyeát duy chuû theå (subjectivism) ñöôïc Descartes baûo veä, maø coøn töø chính yù nghóa cuûa khoa hoïc, maø caùc nhaø khoa hoïc khoâng ñeå yù. [7] Caùi yù nghóa naøy ñaõ bò chuû thuyeát duy thöïc chöùng phaù vôõ, vaø söï töông quan giöõa khoa hoïc vaø söï soáng cuõng ñaõ bò chuû thuyeát duy töï nhieân ñaùnh gaãy. [8] Noùi moät caùch khaùc, vaø theo loái dieãn taû cuûa chính Husserl, neàn khoa hoïc thöïc chöùng (cô khí) ñaõ ñaùnh maát caùi yù nghóa cuûa cuoäc soáng (Verlust der Lebensbedeutsamkeit). [9] YÙ thöùc nhö theá, Husserl vaø hieän töôïng hoïc choáng taát caû nhöõng lyù thuyeát laøm haäu caàn cho chuû thuyeát duy thöïc chöùng (positivism), chuû thuyeát duy taâm lyù hoïc vaø chuû thuyeát duy töï nhieân (naturalism). Nhöõng lyù thuyeát naøy chuû tröông moät cuoäc giaûn hoùa toaøn dieän (total reductionism); chuùng coâng nhaän söï thoáng nhaát khoa hoïc (unity of science), vaø eùp buoäc moïi neàn khoa hoïc khaùc phaûi ñöùng xeáp haøng döôùi laù côø leänh cuûa neàn khoa hoïc töï nhieân.
Ñoàng thôøi vôùi vieäc pheâ bình nhöõng chuû tröông khoa hoïc thöïc chöùng treân, Husserl nghó, ñeå giaûi quyeát nhöõng khoù khaên cuûa neàn khoa hoïc hieän ñaïi, oâng ñeà nghò coâng vieäc kieán taïo moät neàn khoa hoïc nghieâm tuùc (rigorous science), moät söï nhaän ñònh trung thöïc veà vai troø cuûa chuû theå tính (subjectivity), [10] cuõng nhö sinh hoaït cuûa chuû theå trong söï töông hoã (inter-subjectivity) cuûa chuùng. Ñeå ñöôïc nhö vaäy, coâng vieäc trôû veà vôùi chính söï vaät, khoâi phuïc laïi tình traïng nguyeân sô cuõng nhö nhìn ra ñöôïc söï töông quan sinh hoaït giöõa caùc chuû theå laø nhöõng böôùc ñi baét buoäc.
Trong nhöõng ñoaïn sau, chuùng toâi seõ laàn löôït trình baøy, moät caùch ngaén goïn nhöng töông ñoái ñaày ñuû, nhöõng chuû tröông (hay nguyeân lyù) caên baûn cuûa neàn hieän töôïng hoïc noùi treân: phaûn ñoái chuû tröông giaûn hoaù, trôû laïi tình traïng nguyeân thuûy, trôû veà vôùi chính söï vaät, choáng laïi loái nhìn coi chaân lyù laø ñôn chaát vaø duy nhaát, vaø sau cuøng, veà nguyeân taéc cuûa giaûn hoùa, giaûm tröø vaø truy nguyeân.
1.1. Phaûn Ñoái Chuû Tröông Giaûn Hoùa (Reductionism) [11]
Nhö chuùng ta bieát, hieän töôïng hoïc chuû tröông “phaùt trieån cuõng nhö ñaøo saâu vaøo trong moïi chu vi cuûa caùi kinh nghieäm soáng” (Erlebniss, lived experiences). Kinh nghieäm soáng maø hieän töôïng hoïc noùi nôi ñaây laø moät loaïi kinh nghieäm töùc thôøi (immediate experience), hay kinh nghieäm nguyeân sô (pristine), vaø thieân chaân, töùc chöa bò boùp meùo hay oâ nhieãm (innocent), [12] hay noùi theo Giaùo sö Phan Ngoïc, chöa bò khuùc xaï... [13]
Kinh nghieäm soáng do ñoù khaùc vôùi loaïi kinh nghieäm thoâng thöôøng (Erfahrung, experience) do chuû thuyeát kinh nghieäm chuû tröông. Kinh nghieäm thoâng thöôøng laø moät loaïi kinh nghieäm ñöôïc caáu taïo theo ba nguyeân lyù maø John Locke, roài Isaac Newton vaø David Hume ñaõ töøng xaùc nhaän: (1) nguyeân lyù ñoàng nhaát (töùc nhöõng kinh nghieäm gioáng nhau), (2) nguyeân lyù (taâm lyù) veà traät töï tröôùc sau trong khoâng gian vaø thôøi gian (maø Hume goïi laø thoùi quen, vaø oâng aùp duïng noù ñeå giaûi thích caùi maø sieâu hình hoïc goïi laø nhaân quaû, vaø (3) nguyeân lyù ñôn nhaát (principle of simplicity) maø Newton aùp duïng ñeå xaây döïng caùc phöông trình. Chuùng ta ñaëc bieät ñeå yù tôùi nguyeân lyù thöù ba: nguyeân lyù ñôn nhaát chuû tröông: con ñöôøng ngaén nhaát laø con ñöôøng gaàn nhaát (hình hoïc), caùi gì ñôn chaát nhaát laø caùi chaéc chaén nhaát (nguyeân chaát trong hoùa hoïc), vaø caùi chi ít voán nhaát nhöng ñöôïc laõi nhieàu nhaát laø nguyeân lyù hay nhaát cuûa kinh teá (principle of economy and taxonomy). Nhöõng nguyeân lyù naøy daãn ñeán chuû tröông “giaûn hoùa” (reductionism). Giaûn hoùa bao goàm hai giai ñoaïn: (1) Giaûn löôïc taát caû moïi kinh nghieäm, cho duø phöùc taïp ñeán ñaâu ñi nöõa, vaøo moät kinh nghieäm duy nhaát mang tính chaát ñoàng nhaát. (2) Töø ñaây, ngöôøi ta laïi tieáp tuïc giaûn löôïc kinh nghieäm naøy vaøo moät quan nieäm (nhö thaáy trong tröôøng hôïp cuûa tröôøng phaùi thöïc chöùng, vaø chuû thuyeát thöïc chöùng logic (logical positivism). [14]
Trong kinh nghieäm soáng, ta khoâng thaáy chuùng theo nhöõng nguyeân lyù cuûa kinh nghieäm thoâng thöôøng. Thöù nhaát, khoâng theå coù moät ñoàng nhaát nôi kinh nghieäm soáng. Moãi kinh nghieäm soáng laø moät kinh nghieäm “duy nhaát” (unique), khoâng theå laäp laïi, vaø cuõng khoâng theå phoå quaùt hoùa. Kinh nghieäm yeâu laø moät thí duï. Moãi laàn yeâu laø moãi moät laàn “soáng” khaùc nhau, vaø moãi ngöôøi khi yeâu, khoâng gioáng nhau. Trong tình yeâu, ta khoâng theå tìm ra nhöõng ñaëc tính chung, coá ñònh, vöôït thôøi gian vaø khoâng gian. Chính vì vaäy, ta khoù coù theå kieám ra ñöôïc moät ñònh nghóa “chaéc chaén, khaùch quan, khoa hoïc” veà tình yeâu. Thöù hai, kinh nghieäm soáng khoâng theo moät traät töï nhaát ñònh naøo. Tình yeâu ngaøy hoâm qua (hieän ra trong oùc) raát roõ reät nhö ngaøy hoâm nay, hai chuïc naêm tröôùc vaãn hieån nhieân nhö môùi xaûy ra hoâm qua. Trong tình yeâu “hình nhö” khoâng coù thôøi gian, khoâng coù khoâng gian... Thöù ba, ta khoâng theå giaûn hoùa kinh nghieäm soáng vaøo moät ñôn vò, hay moät phaïm truø. Noùi caùch khaùc, ta khoâng theå xeáp haïng, ñaùnh giaù cao thaáp chuùng. Laøm sao ta coù theå xeáp haïng, ñaùnh gía tình yeâu chaân thaät? Chính vì nhöõng lyù do treân, yeâu khoâng phaûi laø moät quan nieäm (concept) coá ñònh vaø phoå quaùt. Ñuùng hôn yeâu chæ laø moät yù nieäm (idea), maø chæ trong chính haønh vi yeâu, chuùng ta môùi hieåu ñöôïc.
Nhö vaäy, ta coù theå hieåu ñöôïc lyù do taïi sao hieän töôïng hoïc chuû tröông choáng laïi thuyeát giaûn hoùa (reductionism) ñaõ töøng ñöôïc ñaïi ña soá giôùi khoa hoïc töï nhieân, nhaát laø caùc nhaø toaùn hoïc, logic hoïc, vaø gaàn thôøi Husserl nhaát laø taâm lyù hoïc thöôøng aùp duïng. Hieän töôïng hoïc ñoøi hoûi chuùng ta phaûi coi söï vaät nhö chính söï vaät, chöù khoâng chæ laø moät bieåu töôïng, moät maõ soá, hay moät quan nieäm tröøu töôïng. Do ñoù, hieän töôïng hoïc baét ta phaûi trôû veà vôùi chính söï vaät (zu den Sachen selbst), töùc söï vaät ôû trong tình traïng nguyeân thuûy. Hieän töôïng hoïc cuõng phaûi laøm cho theá giôùi xuaát hieän nhö chính caùi theá giôùi voán theá, töùc trôû laïi caùi kinh nghieäm töùc thôøi (immediate), kinh nghieäm soáng (Erlebniss) trung thöïc trong caùi theá giôùi soáng (life-world) maø chuùng toâi ñaõ trình baày ôû phaàn treân. [15]
1.2. Trôû Veà Vôùi Chính Söï Vaät (Zu den Sachen selbst)
Ñeå trôû laïi chính söï vaät, ta khoâng ñöôïc pheùp giaûn löôïc kinh nghieäm vaøo moät döõ kieän (a fact), hay moät loaït nhöõng döõ kieän (a series of fact), hay nhöõng döõ kieän ñoàng tính (homogeneity), ñoàng traïng thaùi (uniformity), vaân vaân. Locke, Hume vaø nhöõng ngöôøi chuû tröông thuyeát kinh nghieäm ñaõ ñoàng nghóa söï vaät vôùi nhöõng döõ kieän, vaø roài, nhöõng döõ kieän vôùi söï vaät. Moät loái nhìn nhö vaäy phaïm vaøo nhieàu loãi khoâng theå tha thöù. Loãi naëng nhaát ñoù laø caùc nhaø chuû tröông duy kinh nghieäm khoâng phaân bieät ñöôïc giöõa döõ kieän töï thaân (thing in-itself, fact-in-se), döõ kieän cho chuùng ta (given to us, nhö Kant thích duøng), vaø nhaän thöùc veà döõ kieän (knowledge about fact). Ta bieát, kinh nghieäm töï thaân khoâng theå coù, bôûi leõ kinh nghieäm chæ ñöôïc goïi laø kinh nghieäm neáu moät söï vaät xuaát hieän cho chuùng ta, ñöôïc chuùng ta yù thöùc, vaø nhaát laø ñöôïc chuùng ta aùp duïng vaøo trong nhöõng tröôøng hôïp töông töï. Moät kinh nghieäm thieáu nhöõng ñieàu kieän treân chæ laø nhöõng döõ kieän voâ nghóa. Ñaây laø lyù do taïi sao Kant chuû tröông tính chaát baát khaû tri cuûa söï vaät töï thaân. [16] Hieän töôïng hoïc khi chuû tröông trôû laïi vôùi chính söï vaät, ñaõ nhaän ra ñöôïïc raèng, söï xuaát hieän (appearance, phenomenon) cuûa söï vaät khoâng coù ñoàng nghóa vôùi chính söï vaät, vaø nhöõng hieän töôïng (töùc nhöõng caùch theá xuaát hieän) khoâng theå caáu thaønh loaïi tri thöùc chaéc chaén veà söï vaät. Ta chæ coù theå noùi, söï vaät töï noù coù theå ñöôïc bieát qua nhöõng söï xuaát hieän cuûa noù. Hay noùi theo Kant, khi söï vaät xuaát hieän cho (gegeben, given, donneùe) chuùng ta, vaø khi ta yù thöùc ñöôïc noù, thì luùc ñoù ta môùi coù caùi goïi laø kinh nghieäm. Nhöng kinh nghieäm naøy khoâng bò haïn heïp vaøo trong döõ kieän, hay söï vaät, bôûi leõ söï kieän khoâng coù laäp laïi trong nhöõng thôøi gian vaø khoâng gian khaùc nhau - nhôù laø chuùng ta khoâng theå coù cuøng moät thôøi gian hay khoâng gian trong neàn khoa hoïc coå ñieån vaø cuûa Newton - Ñieàu ñoù coù nghóa laø, kinh nghieäm khoâng ñoàng nhaát hay baát bieán (nhö Locke vaø Hume töøng chuû tröông). Noù tieáp tuïc, phaùt trieån, môû roäng khoâng ngöøng. Theá neân, ta coù theå noùi, khoâng theå coù moät kinh nghieäm naøo ñuû ñeå noùi leân söï vaät moät caùch hoaøn toaøn. Veà ñieåm naøy, Gadamer ñaõ giaûi thích söï phong phuù cuûa kinh nghieäm qua moät quùa trình ñöông kinh nghieäm; moät quùa trình gioáng nhö quùa trình chuùng ta tieáp thu chaân trôøi môùi (Horizonsvermelchung, fusion of horizons). Tôùi moät chaân trôøi môùi, ta khoâng chæ nhaän ra ñieàu môùi, maø coøn tích luõy kieán thöùc cuõ vaø ñöa vaøo ñeå nhaän bieát chaân trôøi môùi. [17] Tôùi chaân trôøi môùi, ta khoâng chæ nhaän bieát chaân trôøi môùi, maø coøn nhìn thaáy ñöôïc nhöõng chaân trôøi keá tieáp ñöông ñeán. [18] Noùi caùch khaùc, kinh nghieäm soáng luoân phong phuù hôn moãi khi ta tieáp xuùc vôùi moät theá giôùi môùi trong cuoäc soáng thöôøng nhaät cuûa chuùng ta. Kinh nghieäm nhö vaäy khoâng chæ coù leä thuoäc vaøo quùa khöù, maø noù phaûi laø moät daáu chæ, cho chuùng ta bieát höôùng ñi, loái xuaát hieän cuûa töông lai (töùc chaân trôøi môùi).
1.3. Trôû Laïi Tình Traïng Nguyeân Thuûy
Chính vì vaäy, trôû laïi vôùi chính söï vaät töùc laø trôû veà vôùi caùi tình traïng nguyeân thuûy cuûa söï vaät, vaø ñeå cho söï vaät xuaát hieän cho chuùng ta theo caùi baûn tính nguyeân sô (original nature) cuûa noù. Nhö chuùng ta thöôøng thaáy, cuøng moät söï vaät, khi xuaát hieän cho moãi ngöôøi, noù ñeàu khoâng gioáng nhau. Roài ngay khi cho chính cuøng moät ngöôøi, noù cuõng xuaát hieän khaùc nhau neáu vaøo nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau. Neáu vaäy, caùi tình traïng nguyeân thuûy cuõng coù theå laø nguyeân chaát, laø chính söï vaät, laø caùi maø ta goïi laø nhöõng baûn chaát taát yeáu (essences), töùc laø nhöõng ñaëc tính maø söï vaät neáu thieáu, noù seõ khoâng coøn laø noù; maø neáu khoâng nhaän ra chuùng, ta cuõng khoâng theå hieåu söï vaät ñoù. Thí duï, thaân xaùc laø baûn chaát cuûa con ngöôøi, vì neáu thieáu thaân xaùc, thì khoâng phaûi laø ngöôøi nöõa. Töông töï, neáu thieáu trí khoân (hay linh hoàn) thì con ngöôøi chæ coøn laø moät söï vaät (hay ngöôøi khoâng ra ngöôøi, ngôïm khoâng ra ngôïm). Theá neân, trí khoân cuõng laø baûn chaát cuûa con ngöôøi. [19] Vaäy thì, baûn chaát phaûi ñöôïc hieåu nhö moät ñaëc tính maø neáu thieáu thì söï vaät khoâng theå xuaát hieän nhö chính noù. Nhöng khaùc vôùi neàn trieát hoïc kinh vieän chuû tröông baûn chaát baát bieán, hieän töôïng hoïc coi baûn chaát khoâng “vónh cöûu,” vaø khoâng theå bieát ñöôïc tröôùc kinh nghieäm. Baûn chaát chæ coù theå thaáy trong chính cuoäc soáng, hay theá giôùi soáng. Noù ñöôïc caáu taïo (constituted) trong yù thöùc. Moät thí duï cuï theå veà baûn chaát cuûa con ngöôøi Vieät hieän ñaïi. Ñeå bieát con ngöôøi Vieät hieän ñaïi, caàn phaûi bieát (1) hoï sinh, soáng ôû ñaâu; (2) lòch söû (quùa khöù) cuûa hoï theá naøo; (3) hoï ñöôïc ñaøo taïo ra sao,(4) hoï theo toân giaùo, ñaûng phaùi, hay khuynh höôùng chính trò naøo; (5) hoï coù döï phoùng gì, muïc ñích naøo; (6) hoï duøng ngoân ngöõ gì, vaø nhöõng caâu hoûi töông töï. Moãi moät ñieàu kieän (hay moãi ñaëc ñieåm) coù theå taïo ra moät baûn chaát. Nhöõng ngöôøi cuøng ñieàu kieän, cuøng theá giôùi soáng, cuøng ngoân ngöõ... coù nhöõng baûn chaát chung hay gaàn vôùi nhau. Ta chæ hieåu nhöõng baûn chaát naøy thì môùi hieåu ñöôïc hoï. Nhö vaäy thì moät ngöôøi Vieät neáu sinh ñeû, soáng ôû nhöõng nôi khaùc nhau khoâng nhaát thieát gioáng nhau. Töông töï, neáu ngoân ngöõ khaùc bieät thì cuõng khoù maø gioáng nhau. Vaø cöù nhö theá, ta coù theå ñi ñeán moät keát luaän: caøng nhieàu baûn chaát gioáng nhau, thì nhöõng ngöôøi ñoù caøng gaàn nhau. Nhìn moät ngöôøi xa laï, nghe gioïng noùi, caùch noùi, loái cö xöû, thoùi quen... cuûa oâng (baø) ta, trong oùc ta lieàn xuaát hieän (constituted) ngay moät “yù nghó” (thöïc ra laø moät phaùn ñoaùn), oâng (baø) ta phaûi laø ngöôøi Hueá, ngöôøi Haø Noäi hay ngöôøi Saøi Goøn, vaân vaân. Bôûi leõ, gioïng noùi, caùch noùi, loái cö xöû, thoùi quen... laø nhöõng ñaëc tính chung (baûn tính) cuûa ngöôøi Hueá, Haø Noäi hay Saøi Goøn. Töø nhöõng thí duï treân, ta thaáy baûn chaát do ñoù khoâng phaûi laø baûn theå (substance). Baûn chaát khoâng coù thuaàn tuùy tieân thieân, nhöng ñöôïc caáu taïo trong cuoäc soáng, vaø ñöôïc bieát qua nhöõng kinh nghieäm. Ñeå coù theå nhaän ra, ta caàn nhöõng kieán thöùc tieân nghieäm (trascendental knowledge- gaàn gioáng Kant).
Trong neàn trieát hoïc tröôùc hieän töôïng hoïc, trieát gia hoaëc baét söï vaät phaûi xuaát hieän theo moät kieåu caùch maø hoï quy ñònh (chuû thuyeát kinh nghieäm, hay duy khaùch theå), hoaëc chæ nhìn noù xuaát hieän theo moät laêng kính nhaát ñònh (trieát hoïc döïa treân chuû theå töø Descartes). Kant tuy tieán boä hôn, nhöng oâng laïi chuû tröông ta khoâng theå bieát chi veà vaät töï thaân. Ñieàu maø chuû theå phaûi laøm, vaø coù theå laøm ñöôïc, ñoù laø “baét” caùc hieän töôïng (söï vaät) phaûi tuaân theo nhöõng quy luaät voán coù saün maø thoâi (moät phöông theá maø trieát gia ngöôøi Phoå naøy töï haøo laø “caùch maïng Copernig.” Ñi xa hôn Kant, hieän töôïng hoïc seõ hoûi laø taïi sao coù nhöõng quy luaät nhö vaäy? Coù phaûi laø nhöõng quy luaät naøy vöôït khoûi thôøi gian vaø khoâng gian, hay chuùng chæ noùi leân nhöõng baûn chaát cuûa söï vaät? Neáu nhöõng quy luaät naøy mang tính chaát tieân nghieäm (transcendental) - nhö Kant phaùn ñoaùn raát ñuùng -, thì caùi kinh nghieäm ñi tröôùc (tieân nghieäm) coù theå ñöùng ngoaøi thôøi gian, vaø khoâng gian, hay noùi cho xaùc ñaùng hôn, coù theå naèm beân ngoaøi chính caùi theá giôùi soáng (hay theá sinh, töùc life-world) cuûa chuùng ta hay khoâng? Chính vì vaäy maø hieän töôïng hoïc nhìn ra vaø môùi ñaët caâu hoûi, taïi sao söï vaät ôû vaøo nhöõng thôøi gian vaø khoâng gian khaùc nhau laïi xuaát hieän moät caùch raát ö khaùc bieät cho moãi ngöôøi chuùng ta? Caâu hoûi naøy Kant ñaõ khoâng theå giaûi thích, bôûi leõ oâng cho raèng nhöõng quy luaät tö duy, gioáng nhö nhöõng quy luaät töï nhieân cuûa Newton, laø nhöõng quy luaät hoaøn toaøn khoâng leä thuoäc vaøo nhöõng yeáu toá khoâng gian vaø thôøi gian, caøng khoâng leä thuoäc vaøo caùc nhaân toá. Noùi caùch khaùc, quy luaät tö duy, ñeå xöùng ñaùng coù tính chaát khoa hoïc, phaûi hoaøn toaøn trung laäp, phi lòch söû, phi xaõ hoäi. Moät caâu traû lôøi nhö vaäy khoâng thoûa maõn ai ñöôïc, goàm ngay chính caû trieát gia cuûa thò traán Koønigsberg.
Ta bieát, Kant ñaõ boû qua moät ñieåm toái ö quan troïng, ñoù laø nhöõng phaïm truø tö duy maø oâng ñöa ra chæ coù theå aùp duïng vaøo nhöõng söï vaät baát bieán, moät chuû theå baát ñoäng. Nhöõng phaïm truø naøy ñöôïc caáu taïo theo loái nhìn duy lyù (theo ñoù, moïi söï vaät xuaát hieän theo ñònh luaät cuûa lyù trí, maø lyù trí voán sieâu nghieäm, vöôït khoûi thôøi gian vaø khoâng gian). Treân thöïc teá, laøm sao maø coù theå coù moät theá giôùi baát ñoäng nhö vaäy. Hegel tröôùc, roài Marx sau, ñaõ chöùng minh söï thieáu soùt cuûa loái nhìn tieân nghieäm, sieâu lòch söû cuûa Kant. Söï thaät laø chuùng ta khoâng theå quy ñònh söï vaät vaøo trong moät phaïm truø naøo, hay trong moät khaùi nieäm naøo, hay trong moät loái hieåu bieát nhaát ñònh naøo. Neáu nhìn theo nhöõng khaùm phaù taân tieán nhaát cuûa sinh vaät hoïc, vaø vuõ truï hoïc, ta khoù coù theå chöùng minh ra ñöôïc söï hieän höõu cuûa caùi goïi laø baát bieán (unchangeable), baát di baát dòch (immutable). [20] Baát bieán chæ laø quan nieäm khoa hoïc thoâ sô töøng ñöôïc caùc trieát gia (maø ña soá laø caùc nhaø toaùn hoïc) töø thôøi Parmenides phaùt trieån, roài vôùi ngöôøi ñoà ñeä Zeno cuûa oâng töøng chöùng minh moät caùch raát ngöôïc ngaïo, nhöng laïi ñöôïc Plato phaùt trieån moät caùch tinh vi, khieán giôùi khoa hoïc vaø trieát hoïc nhö Kant baùm vaøo. [21] Ñieåm maø chuùng ta coù theå laøm ñöôïc ñoù laø khaùm phaù ra (qua loái phaân tích, giaûi phaãu...) nhöõng baûn chaát (essences) cuûa chính söï vaät. Nhöng söï vaät xuaát hieän theá naøo, theo quy luaät naøo, ñoù laø moät vaán ñeà khaùc nan giaûi hôn nhieàu. Theo loái nhìn coå ñieån cuûa Newton, khaùm phaù ra quy luaät cuûa söï vaät, töùc khaùm phaù, vaø xaùc ñònh ñöôïc söï xuaát hieän cuûa noù. [22] Nhöng theo loái nhìn môùi cuûa Heidegger, söï vaät töï phaùt hieän cho chuùng ta. [23] Ñieåm quan troïng laø chuùng ta coù ôû trong caùi tö theá ñeå nhaän ra noù hay khoâng. Noùi moät caùch chung, söï vaät xuaát hieän khoâng nhaát thieát theo quy luaät baát bieán cuûa theá giôùi cô khí, maø theo loái töông quan giöõa söï vaät vaø chuû theå. Ñieàu ñoù coù nghóa laø, loái xuaát hieän naøy theo quy luaät cuûa höõu sinh (Sein, Being hay höõu theå) vaø cuûa ñoái töôïng (object), töùc söï vaät (thing), hieän töôïng (phenomenon) nhö laø moät hieän theå (Sein als Seinendes) chöù khoâng chæ laø vaät theå (Ding, thing).
1.4. Choáng Laïi Loái Nhìn Coi Chaân Lyù Nhö Laø Ñôn Theå vaø Duy Nhaát
Neáu söï vaät xuaát hieän khaùc bieät vaøo nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau, ta coù theå ñöa ra hai giaû thuyeát. Giaû thuyeát thöù nhaát laø söï vaät töï noù luoân bieán ñoäng, vaø giaû thuyeát thöù hai, laø chuû theå nhìn ra söï khaùc bieät cuûa söï vaät, bôûi vì ñöùng töø nhöõng goùc ñoä khaùc nhau. Hai giaû thuyeát naøy hoaøn toaøn sai laàm nhö chuùng toâi ñaõ baøn ôû treân. Bôûi leõ, neáu moãi söï vaät bao goàm nhöõng baûn chaát baát bieán, thì laøm sao maø noù bieán ñöôïc. Ñaøng khaùc, neáu söï vaät luoân bieán ñoäng, thì ít ra chuùng ta cuõng coù theå bieát ñöôïc caùch theá bieán ñoäng, phöông höôùng bieán ñoäng... neáu chuùng ta naém ñöôïc quy luaät bieán hoùa cuûa chuùng. Vaäy thì, khoâng theå coù baûn chaát baát bieán, maø chæ coù quy luaät baát bieán. Loái nhìn sau cuõng khoâng vöõng laém, vì ngöôøi ta seõ döïa theo loái nhìn cuûa Newton ñeå caõi raèng, neáu quy luaät baát bieán, thì söï vaät bieán ñoåi theo quy luaät cuõng phaûi baát bieán. Nhö vaäy laø töï maâu thuaãn. Giaû thuyeát thöù hai cho raèng, söï vaät khoâng khaùc bieät. Caùi khaùc bieät laø töø goùc ñoä nhìn cuûa chuû theå. Loái nhìn naøy khoù coù theå chaáp nhaän ñöôïc. Lyù do laø, neáu nhìn töø goùc ñoä khaùc nhau coù theå thaáy ñöôïc nhöõng chaân lyù khaùc bieät, thì laøm sao ta coù theå giaûi thích ñöôïc söï kieän laø, duø nhìn töø baát cöù goùc ñoä naøo cuûa moät hình vuoâng, ta vaãn coù theå hình dung ra caùi toaøn theå, vaø bieát chaéc laø hình vuoâng laø hình vuoâng. Ta ñaâu coù caàn cuøng moät luùc nhìn ra taát caû moïi goùc ñoä cuûa noù, môùi bieát noù laø hình vuoâng.
Theá neân, ta phaûi ñi ñeán giaû thuyeát thöù ba, ñoù laø söï vaät khi töông quan vôùi moät söï vaät khaùc, nhöõng yeáu tính cuûa chuùng ñan keát vôùi nhau taïo ra moät baûn chaát môùi. Noùi caùch khaùc, söï vaät xuaát hieän khaùc nhau khi noù coù moät töông quan môùi, vaø nhö vaäy noù mang moät yù nghóa khaùc bieät. Töông quan naøy coù theå chuû ñoäng hay thuï ñoäng. Tröôøng hôïp thuï ñoäng, thí duï, con dao trong beáp chæ laø moät coâng cuï beáp nuùc, nhöng trong luùc ñaùnh nhau, noù bieán thaønh moät vuõ khí, vaân vaân. Vaäy thì, con dao laø moät coâng cuï beáp nuùc bieán thaønh moät vuõ khí, khi noù ñöôïc duøng vaøo trong moâi tröôøng khaùc nhau, cho muïc ñích khaùc nhau. Trong tröôøng hôïp chuû ñoäng, söï töông quan naøy phöùc taïp hôn nhieàu. [24] Con ngöôøi, do nhu caàu, seõ töï ñoäng ñi tìm nhöõng ñoái töôïng ñeå thoûa maõn nhu caàu ñoù. Nhöng khi ñi tìm söï vaät (hay con ngöôøi), coù theå haén seõ phaùt hieän nhöõng muïc ñích môùi, roài nhöõng nhu caàu môùi, vaø cöù nhö theá tieáp tuïc. Trong tröôøng hôïp thöù hai naøy, ta thaáy söï töông quan vöøa mang tính chaát thuï ñoäng, vöøa chuû ñoäng. Maø chuû ñoäng laïi nhieàu hôn. Con ngöôøi, ñeå thoûa maõn nhu caàu tình caûm, khaùm phaù ra tình yeâu. Roài vôùi tình yeâu, haén phaùt hieän yù nghóa, cuoäc soáng hoân nhaân, vaân vaân. Noùi caùch chung, duø chuû ñoäng hay thuï ñoäng, baûn chaát cuûa moät söï vaät (ñöôïc dieãn taû, hay bieåu taû qua moät quan nieäm) luoân phaùt trieån roäng ra, lôùn hôn, xa hôn, xaâu hôn vaø sieâu vieät hôn. [25] Nhö vaäy, chuùng ta coù theå noùi, baûn chaát cuûa söï vaät khoâng coù baát di baát dòch, hay baát ñoäng, kieåu baûn theå trong trieát hoïc coå ñieån vaø Kinh vieän.
Neáu caùi chaân lyù cuûa söï vaät (hay cuûa theá giôùi con ngöôøi) xuaát hieän theo nhöõng töông quan môùi, maø nhöõng töông quan môùi laïi ñöôïc caáu taïo töø nhöõng sinh hoaït tìm kieám ñoái töôïng... ñeå thoûa maõn nhu caàu cuûa con ngöôøi, thì ta coù theå noùi caùi chaân lyù cuûa söï vaät (hieän töôïng) khoâng phaûi laø moät, nhöng xuaát hieän theo töông quan cuûa noù. Moät ngöôøi ñaøn oâng xuaát hieän trong ñoâi maét cuûa ngöôøi ñaøn baø nhö laø moät “ngöôøi döng nöôùc laõ” khoâng quen bieát, ngöôøi baïn, keû thuø, ngöôøi yeâu, hay ngöôøi choàng, vaân vaân, tuøy theo töông quan giöõa hai ngöôøi, maø töông quan naøy laïi bò ñònh ñoaït bôûi nhu caàu, bôûi nhöõng ñieàu kieän thôøi gian, khoâng gian vaø xaõ hoäi. Noùi nhö theá coù nghóa laø, ngöôøi ñaøn oâng trong aùnh maét cuûa ngöôøi ñaøn baø mang nhieàu boä maët hay tính chaát hieän thöïc: baïn, thuø, ngöôøi laï, ngöôøi choàng, vaân vaân. Nhöng cho duø coù thieân bieán vaïn hoùa, söï vaät cuõng khoâng theå vöôït khoûi baûn chaát cuûa mình, ngöôøi ñaøn oâng khoâng theå ñaùnh maát caùi baûn chaát “nam tính” cuûa haén. Con dao coù theå töø moät coâng cuï bieán thaønh khí cuï, nhöng khoâng theå bieán thaønh löông thöïc, nhö chieác baùnh, baùt côm, bôûi leõ baûn chaát cuûa noù laø coâng cuï. Vaø ngay caû khi laø moät duïng cuï, noù cuõng chæ bieán thaønh nhöõng duïng cuï cuøng moät baûn chaát nhö nhau, töùc coâng cuï duøng vaøo nhöõng söï vaät cöùng, ñaëc, hieän dieän trong khoâng gian. Thí duï dao duøng ñeå caét, ñeå chaët, ñeå ñaâm, ñeå cheùm, ñeå baêm, ñeå vaèm... nhöng khoâng theå ñeå laøm thöïc phaåm nhö gaïo, nöôùc, vaân vaân. Noù coù theå caét thòt, caét goã nhöng khoâng theå caét khoâng khí, caét ñoà loaõng. Töông töï, ngöôøi ñaøn oâng coù theå laø ngöôøi choàng, ngöôøi boá, keû saùt nhaân, ngöôøi thieän taâm, oâng quan, keû boài, vaân vaân. Song le, haén khoâng theå trôû thaønh moät toøa nhaø, moät chieác xe, moät caùi baøn, vaân vaân. Lyù do laø baûn chaát cuûa con ngöôøi khaùc vôùi baûn chaát cuûa söï vaät. Baûn chaát nôi ñaây mang tính chaát tieân nghieäm (hôn laø tieân thieân), bôûi leõ, chuùng ta chæ nhaän ra nhöõng baûn chaát naøy moät khi coù töông quan, hay sinh hoaït töông quan, hay moät yù thöùc veà töông quan. Ta chæ nhaän ra baûn chaát cuûa ngöôøi ñaøn oâng laø ngöôøi choàng trong töông quan hoân nhaân, laø oâng quan trong moät toå chöùc xaõ hoäi ñaúng caáp, laø moät ngöôøi boài baøn qua sinh hoaït phuïc vuï trong quaùn aên, vaân vaân. Hôn nöõa, ngay caû giöõa con ngöôøi, söï töông quan khoâng nhaát thieát taïo ra nhöõng baûn chaát gioáng nhau. Ngay caû qua taùc ñoäng giao caáu (intercourse), ngöôøi ñaøn oâng khoâng theå trôû thaønh ngöôøi meï, trong khi ngöôøi ñaøn baø cuõng khoâng theå trôû thaønh ngöôøi cha. Ngöôøi ñaøn oâng chæ coù theå laø ngöôøi choàng, hay ngöôøi cha (khi coù con), vaø ngöôøi ñaøn baø thaønh ngöôøi vôï, hay nguôøi meï (khi sinh, döôõng ñöùa con aáy). Noùi caùch khaùc, hoï chæ coù theå bieán “caùi coù saün” (töùc tieàm naêng, in potentia, trong thuyeát cuûa Aristotle vaø Thaùnh Thomas) thaønh moät thöïc theå, töùc hieän thöïc hoaù baûn tính voán coù cuûa hoï (in actu), chöù khoâng theå thay ñoåi ñöôïc chuùngï. Söï khaùc bieät giöõa ngöôøi cha, ngöôøi meï khoâng phaûi chæ thaáy trong töông quan, ñieàu kieän xaõ hoäi, maø coøn caû nôi nhöõng ñieàu kieän tieân thieân (a priori conditions) nhö nam tính, nöõ tính, vaân vaân, töùc nôi tieàm naêng, nôi cô caáu (organ). Chuùng ta coù theå thay ñoåi quan nieäm veà gia ñình, nhöng khoâng theå thay ñoåi ñöôïc baûn tính cuûa ngöôøi ñaøn oâng hay ngöôøi ñaøn baø. Chuùng ta coù theå traùo ñoåi taàm quan troïng cuûa moãi thaønh vieân (thí duï troïng nam khinh nöõ trong theå cheá phong kieán, hay troïng ngöôøi con caû trong xaõ hoäi AÙ ñoâng), nhöng khoâng theå baét ngöôøi ñaøn oâng bieán thaønh ngöôøi ñaøn baø, hay ngöôïc laïi.
1.5. Giaûm Tröø (Reduction), Giaûn Hoùa Baûn Chaát (Eidetic Reduction) vaø Truy Nguyeân Hieän Töôïng (Phenomenological Reduction)
Reduction töùc Giaûm tröø, Giaûn hoaù vaø Truy nguyeân thöïc ra vöøa laø nguyeân lyù, cuõng vöøa laø phöông phaùp hieän töôïng. [26] Nguyeân lyù reduction voán khoâng coù gì môùi laï trong khoa hoïc. Noù ñaõ töøng ñöôïc aùp duïng ngay thôøi coå ñaïi Hy laïp, vaø trong toaùn hoïc, vaø ñöôïc phaùt trieån trong logic hoïc. Russell töøng phaùt trieån moät ñònh luaät veà tính giaûm tröø (axiom of reducibility) ñeå giaûi quyeát caùi maâu thuaãn cuûa voøng luaån quaån trong logic (vicious-circle fallacies). Nguyeân lyù naøy ñoøi buoäc hai loaïi phaân bieät veà nhöõng coâng naêng cuûa caâu noùi. Loaïi thöù nhaát, taát caû coâng naêng ñöôïc saép xeáp theo thöù töï cuûa luaän chöùng maø ta coâng nhaän. Thí duï, neáu veà luaän cöù treân caù nhaân, thì truôùc heát chuùng chæ laø coâng naêng cuûa caùc caù nhaân, roài tôùi coâng naêng cuûa coâng naêng caù nhaân, vaân vaân. Loaïi thöù hai, ta coù theå chaáp nhaän moät loaïi luaän cöù ñaëc bieät vaø xeáp ñaët chuùng theo loái dieãn taû naøy. [27] Veà loaïi thöù hai, khi aùp duïng vaøo toaùn hoïc, ta coù theå laáy luaän cöù “chaáp nhaäïn hay phuû ñònh” laø luaän cöù maø ta theo ñeå laøm khoa hoïc - thí duï, ta chaáp nhaän hay choái boû luaän cöù cuûa Goldbach: “Baát cöù con soá baèng naøo lôùn hôn soá 2 ñeàu laø toång soá cuûa hai soá ñôn” -. [28] Loái giaûn hoùa naøy thöïc ra coù theå taïm thôøi traùnh khoûi caùi loãi cuûa loái “giaûn löôïc tôùi ñoä hoang ñöôøng” (reductio ad absurdum), hay loái “giaûn hoùa tôùi ñoä baát khaû” (reductio ad impossibile), töùc moät loái lyù luaän cho raèng, baát cöù moät söï phuû ñònh naøo cuõng ñaõ mang tính chaát maâu thuaãn; bôûi leõ moät söï maâu thuaãn khoâng theå coù thaät, neân noäi dung cuûa noù cuõng khoâng theå thaät. [29] Trong neàn trieát hoïc cuûa Descartes vaø David Hume, ta cuõng thaáy coù nhöõng ñöôøng höôùng giaûm tröø töông töï, thí duï loái hoaøi nghi coù phöông phaùp cuûa Descartes (methodic doubt), hay loái hoaøi nghi sieâu hình cuûa Hume (skepticism). Theo nhöõng loái hoaøi nghi naøy, chæ coø gì maø ta khoâng coù theå nghi ngôø (Descartes), maø ta coù theå chöùng minh qua chính kinh nhieäm (Hume) môùi coù theå coù thöïc.
Trong hieän töôïng hoïc, reduction mang moät yù nghóa môùi, vaø phong phuù hôn nhöõng loái giaûm tröø, hay giaûn hoùa treân. Nhaän ra raèng tröïc giaùc giuùp chuùng ta nhaän ra söï vaät, nhöng khoù coù theå giuùp chuùng ta giaûi thích, giaûi nghóa hieän töôïng ñoù. Lyù do laø quùa trình tröïc giaùc thöïc ra cuõng ñoøi hoûi moät söï phaân tích raát tæ mæ, tuy chôùp nhoaùng. Phaân tích töùc laø moät loaïi giaûi thích söï vaät, trong khi phaân tích ngoân ngöõ laø moät loaïi giaûi nghóa (Xin xem chöông hai veà Phöông Phaùp Thoâng Dieãn Hoïc). Maø ñeå giaûi thích, giaûi nghóa ñöôïc moät söï vaät hay moät caâu noùi, chuùng ta caàn phaûi nhaän ra nhöõng baûn chaát chung, nhöõng baûn chaát rieâng, nhöõng coâng naêng, nhöõng moái töông quan vaø quy luaät xuaát hieän hay vaên phaïm cuûa noù. Noùi caùch khaùc, coâng vieäc khaùm phaù ra nhöõng caùi chung, vaø nhöõng caùi rieâng laø nhöõng coâng vieäc quyeát ñònh trong söï hieåu bieát cuûa con ngöôøi. Reduction nhaém vaøo caùi muïc ñích naøy.
Coâng vieäc khaùm phaù vaø phaân bieät bao goàm ba gia ñoaïn: giai ñoaïn thöù nhaát ñöôïc goïi laø giaûm tröø, hay giaûn löôïc trieát hoïc (philosophical reduction), giai ñoaïn thöù hai ñöôïc goïi laø giaûn hoùa thaønh quan nieäm, hay giaûn hoaù baûn chat (eidetic reduction), vaø giai ñoaïn thöù ba chính laø truy nguyeân hieän töôïng (phenomenological reduction). Veà nhöõng coâng naêng naøy, Merleau-Ponty ñaõ baøn moät caùch khaù roõ raøng. Chuùng toâi xin trích moät ñoaïn veà phöông phaùp giaûm tröø (truy nguyeân hieän töôïng) ñöôïc Giaùo sö Traàn Thaùi Ñænh trích daãn trong taäp saùch Hieän Töôïng Hoïc Laø Gì. [30] Merleau-Ponty vieát:
“Trong moät thôøi gian laâu, vaø cho ñeán nhöõng baûn vaên gaàn ñaây, coâng vieäc Giaûm tröø ñöôïc trình baøy nhö laø söï trôû veà vôùi yù thöùc sieâu nghieäm: ñaøng tröôùc yù thöùc naøy, theá giôùi ñöôïc traûi ra moät caùch tuyeät ñoái trong suoát, taát caû caùc phaàn cuûa noù ñeàu ñöôïc haønh ñoäng bôûi nhöõng thoâng giaùc: trieát gia coù nhieäm vuï döïa vaøo nhöõng keát quûa cuûa caùc thoâng giaùc ñoù ñeå taùi thieát chuùng. Nhö vaäy caûm giaùc cuûa toâi veà maàu ñoû seõ ñöôïc “thoâng giaùc” nhö bieåu loä cuûa moät saéc ñoû naøo ñoù ñöôïc toâi caûm hoï, roài caùi naøy laïi laø bieåu loä cuûa moät beà maët ñoû, beà maët ñoû laïi laø bieåu loä cuûa moät taám caùc-toâng (carton) ñoû, vaø sau cuøng taám caùc-toâng ñoû laø söï bieåu loä, töùc traéc dieän cuûa moät söï vaät ñoû, töùc quyeån saùch naøy. Phaûi chaêng nhö theá laø ta laõnh hoäi ñöôïc moät hyle (chaát theå), coi hyle naøy nhö bieåu hieäu cho moät hieän töôïng ôû caáp cao hôn; phaûi chaêng ñoù laø Sinngebung (söï gaùn nghóa), haønh vi chuû ñoäng gaùn nghóa maø ngöôøi ta vaãn coi laø baûn chaát cuûa taâm thöùc; vaø phaûi chaêng theá giôùi khoâng phaûi laø gì khaùc ngoaøi caùi “yù nghóa theá giôùi” naøy? Neáu quûa theá, Giaûm tröø hieän töôïng hoïc cuõng seõ duy taâm nhö moät chuû nghóa duy taâm sieâu nghieäm, töùc laø chuû thuyeát coi theá giôùi nhö moät söï ñaùnh giaù baát khaû phaân giöõa AÁt vaø Giaùp: trong söï nhaát theå naøy, caùc höôùng nhìn cuûa Giaùp vaø cuûa AÁt phuø hôïp nhau, laøm cho taâm thöùc cuûa Giaùp lieân thoâng vôùi taâm thöùc cuûa AÁt, bôûi vì vieäc Giaùp tri giaùc theá giôùi khoâng phaûi laø vieäc rieâng cuûa Giaùp, cuõng nhö vieäc AÁt tri giaùc theá giôùi khoâng phaûi laø vieäc rieâng cuûa AÁt, vì ôû nôi hai ngöôøi chæ coù söï kieän nhöõng taâm thöùc tieàn nhaân vò (consciences preùpersonnelles), vaø nhöõng taâm thöùc naøy giao thoâng vôùi nhau khoâng chuùt khoù khaên, vì hoï quan nieäm caùc taâm thöùc phaûi coù moái lieân thoâng ñoù, vaø ñònh nghóa cuûa hoï veà yù nghóa cuõng nhö veà chaân lyù cuõng ñoøi hoûi nhö vaäy. Xeùt nhö toâi laø taâm thöùc, nghóa laø xeùt nhö moät söï vaät coù yù nghóa cho toâi, thì toâi khoâng ôû ñaây vaø cuõng khoâng ôû ñoù, khoâng laø Giaùp vaø cuõng khoâng laø AÁt, toâi khoâng coù gì khaùc vôùi yù thöùc moät tha nhaân, bôûi vì chuùng ta ñeàu laø nhöõng hieän dieän tröïc tieáp vôùi theá giôùi, vaø, theo ñònh nghóa, thì theá giôùi laø theá giôùi duy nhaát vaø ñöôïc coi laø heä thoáng caùc chaân lyù. Muoán hôïp lyù vôùi mình, chuû nghóa duy taâm sieâu nghieäm seõ goät maát cuûa theá giôùi taát caû nhöõng gì laø daày daëc vaø sieâu vieät: hoï cho raèng theá giôùi laø caùi chuùng ta quan nieäm, vaø chuùng ta ñaây khoâng phaûi laø nhöõng con ngöôøi hoaëc nhöõng chuû theå thöôøng nghieäm, nhöng laø moät aùnh saùng duy nhaát vaø chuùng ta thoâng phaàn vaøo Nhaát theå maø khoâng coù laøm phaân taùn Nhaát theå. [31]
Ñoaïn vaên treân khaù toái taêm, vaø nhö chuùng ta thaáy, Merleau-Ponty khoâng phaân bieät moät caùch roõ raøng ba coâng naêng, hay ba loái reduction khaùc nhau. Ñieåm quan troïng maø chuùng ta chuù yù, ñoù laø Merleau-Ponty hieåu reduction theo nghóa trôû veà hay truy nguyeân, töùc loái truy nguyeân hieän töôïng (phenomenological reduction). Ta bieát, loái phaân tích cuûa Merleau-Ponty khoâng hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi loái nhìn cuûa Husserl. Theá neân, ñeå trung thöïc vôùi Husserl, chuùng toâi xin trình baøy ba khía caïnh (giaûn löôïc, giaûn hoùa vaø truy nguyeân) cuûa quùa trình truy nguyeân nhö sau:
Giaûn löôïc (giaûn löôïc trieát hoïc) thöïc ra khoâng phaûi laø phöông theá cuûa Husserl, maø cuûa Descartes. Nhö chuùng toâi ñaõ trình baøy trong phaàn nguyeân lyù hieän töôïng hoïc, Husserl choáng laïi baát cöù loái giaûn löôïc (theo nghóa cuûa Descartes, Hume vaø trieát hoïc phaân tích) naøo. Theá neân khi duøng thuaät ngöõ reduction, ñaëc bieät sau taùc phaåm Logische Untersuchengen, Husserl hieåu theo moät nghóa môùi. Reduction maø chuùng toâi taïm dòch laø giaûn löôïc (Giaùo sö Traàn Thaùi Ñænh dòch laø giaûm tröø) muoán noùi leân moät loái trôû laïi caùi nguoàn goác uyeân nguyeân maø cuoäc soáng thöôøng ngaøy voäi vaõ cuûa chuùng ta ñaõ laøm bieán theå. Trong Ideen, Husserl hieåu reduction theo nghóa laø moät quùa trình noã löïc tìm ra nhöõng hieän töôïng thuaàn tuùy, chöa bò bieán ñoåi, nhöng khoâng mang nghóa ñôn sô hay aáu tró. Nôi ñaây ta thaáy Husserl tìm thaáy nôi trieát hoïc Descartes moät caùi goái töïa ñaàu: laøm theá naøo ñeå khoâng coøn hoà nghi. Maëc duø Husserl maïnh meõ choái boû söï töông ñoàng giöõa thuaät ngöõ reduction cuûa oâng vôùi söï nghi ngôø cuûa Descartes, chuùng ta nhaän thaáy caùi boùng ma cuûa Descartes trong reduction cuûa Husserl. Vaäy neân giaûn löôïc trieát hoïc coù nghóa laø loät boû taát caû nhöõng caùi voû beân ngoaøi ñeå tìm ra caùi coát loõi, y heät nhö vieäc Descartes cöù nghi ngôø cho ñeán khi khoâng coøn coù theå nghi ngôø ñöôïc nöõa vaäy. Noùi caùch khaùc Descartes ñaõ aùp duïng ba phöông theá nghi ngôø: nghi ngôø moät caùch phöông phaùp (methodic doubt), nghi ngôø moät caùch cöïc ñoan (radical doubt), nghi ngôø baûn theå (ontological doubt).
Nhöng khaùc vôùi Descartes - ñieàu maø Husserl töøng coâng khai tuyeân boá, nhaát laø trong Meùditations carteùsiennes (1929) - giaûn löôïc cuõng mang nghóa giaûn hoùa, töùc truy caäp trong hieän töôïng yeáu tính (baûn chaát) hay nhöõng yeáu tính chung (general essences). Loái giaûn hoùa naøy oâng goïi laø giaûn hoùa yù nieäm (eidetic reduction). Nhö vaäy, giaûn hoùa ñoøi buoäc chuùng ta phaûi boû vaøo trong ngoaëc ñôn (Einklammerung) nhöõng caùi gì mang tính chaát caù bieät (particular) hay ñôn tính (individual). Thöïc ra loái giaûn hoùa yù nieäm chæ laø moät giai ñoaïn taát yeáu ñeå ñi tôùi caùi coát loõi hieän töôïng voán tinh tuyeàn, nguyeân sô, töùc tôùi caùi maø Husserl goïi laø nhöõng baûn chaát (Wesen, essenses) maø thoâi. Noùi moät caùch deã hieåu, giaûn hoùa yù nieäm laø moät quùa trình hieåu söï vaät (hieän töôïng) baèng caùch goäp taát caû moïi yeáu tính chung cuûa söï vaät (hieän töôïng) vaøo moät yù nieäm tröøu töôïng. Thí duï, yù nieäm “töï do” coù theå bao goàm taát caû nhöõng baûn chaát chung cuûa nhöõng hieän töôïng nhö khoâng bò ngaên caûn, khoâng coù giôùi haïn, töï phaùt, töï quyeát ñònh, vaân vaân.
YÙ nghóa quan troïng nhaát cuûa reduction theo Husserl, coù leõ phaûi laø moät loaïi truy nguyeân hieän töôïng (phenomenological reduction proper). Muïc ñích cuûa moät söï truy nguyeân hieän töôïng nhö vaäy nhaém vaøo (1) loaïi boû taát caû nhöõng chaát lieäu phi hieän töôïng (töùc tö töôûng hoaøn toaøn tröøu töôïng khoâng phaùt xuaát töø kinh nghieäm) hay vöôït khoûi hieän töôïng (töùc tö töôûng khoâng theå chöùng minh), vaø (2) cho chuùng ta caùi “döõ kieän” (ñöôïc cho, given) baát khaû nghi, töùc tuyeät ñoái.
Cuõng caàn phaûi noùi theâm veà loái hieåu reduction cuûa giôùi trieát gia Vieät. Trong taäp Hieän Töôïng Hoïc vaø Chuû Nghóa Duy Vaät Bieän Chöùng, Traàn Ñöùc Thaûo ñaõ nhaän ra moät caùch raát roõ raøng vai troø cuûa reduction. Tuy nhieân, oâng vaãn hieåu noù theo nghóa giaûm tröø cuûa Descartes. Vaø nhö vaäy, oâng lyù giaûi reduction nhö laø moät chuû thuyeát pheâ phaùn, gaàn gioáng vôùi loái nhìn cuûa Kant. OÂng vieát:
“Nhö vaäy, loái giaûm tröø hieän töôïng hoïc chæ xaùc ñònh caùi yù nghóa cuûa laõnh vöïc maø caùi “toâi suy tö cuûa Descartes” töøng ñaët ra. Caùi böôùc tieán cuoái cuøng naøy töï noù ñaõ bò moät söï giaûm tröø thöù nhaát daãn tröôùc, moät söï giaûm tröø rieâng bieät cho lyù thuyeát cuûa nhaän thöùc. Ba vaän ñoäng noái tieáp nhau khoâng cho ta thaáy ñöôïc moät caùch roõ raøng söï lieân keát giöõa chuùng. Vieäc loaïi tröø nhöõng ñoái töôïng cuûa theá giôùi - ñoù laø “söï giaûm tröø lyù thuyeát kieán thöùc” - chæ ra chuû tröông pheâ phaùn.” [32]
Töông töï, ta cuõng thaáy nôi Traàn Thaùi Ñænh khi oâng dòch reduction sang Vieät ngöõ laø giaûm tröø. Ñieàu naøy deã hieåu, vì ñöôïc giaùo duïc trong caùi noâi cuûa Descartes, vaø nhaát laø nhò vò coù loái nhìn töông töï nhö giôùi trieát hoïc Phaùp. Ta bieát, sau khi baûn dòch Meùditations carteùsiennes ñöôïc xuaát baûn (xuaát baûn tröôùc caû baûn Ñöùc ngöõ), hoï ñaõ coi hieän töôïng hoïc nhö laø moät chuû thuyeát Taân Ñeà-caùc (Neo-carteùsianisme)
Chuù Thích:
[7] Gaàn vôùi chuû tröông cuûa Husserl, North Alfred Whitehead, nhaø toaùn hoïc vaø sieâu hình hoïc Anh, töøng vieát veà nguoàn goác cuûa söï khuûng hoaûng khoa hoïc: “Nhöõng neàn taûng vöõng beàn cuûa neàn vaät lyù ñaõ bò phaù vôõ... Nhöõng neàn taûng cuõ cuûa tö duy khoa hoïc trôû leân khoù hieåu... Neáu khoa hoïc khoâng töï tha hoùa thaønh moät môù nhöõng giaû thuyeát tuøy tieän (töùc thôøi), noù baét buoäc phaûi coù tính chaát trieát hoïc vaø phaûi chaáp nhaän vieäc pheâ phaùn tôùi nôi tôùi choán chính caùi neàn taûng cuûa mình.” (The stable foundations of physics have broken up... The old foundations of scientific thought are becoming unintelligible. (Time, space, matter, material, ether, electricity, mechanism, organism, configuration, structure, pattern, function, all require reinterpretation. What is the sense of talking about a mechanical explanation when you do not know what you mean by mechanics?...) If science is not to degenerate into a medley of ad hoc hypotheses, it must become philosophical and must enter upon a thorough criticism of its own foundations.” Trích töø Spiegelberg, 73. Lôøi caûnh caùo “Neáu khoa hoïc khoâng töï tha hoùa thaønh moät môù nhöõng giaû thuyeát tuøy tieän (ad hoc coù nghóa laø tröïc tieáp, töùc thôøi), thì noù baét buoäc phaûi coù tính chaát trieát hoïc, vaø phaûi chaáp nhaän söï pheâ phaùn tôùi nôi tôùi choán chính caùi neàn taûng cuûa mình” thaät chí lyù sau theá chieán thöù hai. Caùc nhaø laõnh tuï ñaõ laïm duïng khoa hoïc bieán noù thaønh moät coâng cuï ñeå taøn saùt nhaân loaïi.
[8] Husserl pheâ bình neàn khoa hoïc hieän ñaïi veà nhöõng loãi sau: (1) noù khieán khoa hoïc thoaùi boä thaønh moät moân nghieân cöùu thieáu tính chaát trieát hoïc veà nhöõng döõ kieän thuaàn tuùy (nhö neàn khoa hoïc thöc chöùng chuû tröông). Söï thoaùi boä cuûa khoa hoïc laø nguyeân nhaân laøm noù maát caùi yù nghóa saâu xa cho cuoäc soáng con ngöôøi noùi chung, vaø maát nhöõng muïc tieâu gaàn, caùch rieâng. (2) Chuû tröông duy töï nhieân (naturalism) cuûa neàn khoa hoïc hieän ñaïi khieán khoa hoïc trôû thaønh baát löïc khoâng theå hieåu nhöõng vaán ñeà cuûa neàn chaân lyù tuyeät ñoái vaø höõu hieäu tính cuûa chaân lyù. Xin tkh. Ed. Husserl, Die Krisis der europaeischen Wissenschaften und die transzendentale Phaenomenologie (1935) in Husserliana VI (1954 by Walter Biemel), chöông 1; Ngoaøi ra, Spiegelberg, 74.
[9] Die Krisis der europaeischen Wissenschaften, ctr. 3-6.
[10] Vì seõ khoâng baøn ñeán chuû theå tính trong phaàn giôùi thieäu chính trong baøi, neân nôi ñaây, chuùng toâi xin giaûi thích moät caùch ñôn giaûn chuû tröông veà chuû theå tính cuûa Husserl. Ñoái vôùi Husserl, chuû theå tính môùi laø moät “pheùp laï” cuûa moïi pheùp laï (wonder of all wonders). Duøng töø pheùp laï (trong toân giaùo) ñeå dòch töø wonder vì: Wonder khoâng chæ noùi leân thaùi ñoä, hay taâm linh “ngôõ ngaøng”, “chieâm ngöôõng” maø coøn laø “coäi nguoàn” cuûa moïi söï khaùm phaù. Neáu hieåu wonder nhö laø coäi nguoàn cuûa moïi söï hieåu bieát, chieâm ngöôõng, thì caùi coäi nguoàn cuûa moïi coäi nguoàn naøy phaûi laø “caùi thuaàn ngaõ” (the pure ego) vaø “caùi thuaàn yù thöùc” (the pure consciousness). Ñoái vôùi Husserl, söï huyeàn nhieäm chính yeáu khoâng phaûi laø Höõu theå töï thaân (Being as such) (Chuù yù, chuùng toâi dòch Being (Sein) theo Heidegger laø Höõu sinh, trong khi theo Husserl vaø caùc nhaø trieát hoïc Kinh vieän laø Höõu theå). Söï huyeàn nhieäm nhaát phaûi laø söï kieän veà “moät caùi gì hieän höõu trong theá giôùi ñöông yù thöùc ñöôïc veà chính söï hieän höõu cuûa noù cuõng nhö cuûa nhöõng söï vaät (ngöôøi) khaùc.” Caùi thuaàn ngaõ, thuaàn yù thöùc ñöôïc Husserl goïi laø chuû theå tính. Xin tkh. Edmund Husserl, Ideen III (Husserliana V, 75), cuõng nhö baøi Thuyeát Trình taïi Luaân Ñoân naêm 1922: “The wonder of all wonders is the pure ego and pure subjectivity.” Spiegelberg, tr. 81. Ngöôøi ta seõ nhaän ra söï töông quan giöõa chuû tröông veà caùi chuû theå (subject) cuûa Descartes, veà tính chaát tieân nghieäm cuûa chuû theå trong trieát hoïc cuûa Kant (transcendental ego), vaø chuû theá tính cuûa Husserl. Tuy coù töông quan, nhöng chuû theå tính cuûa Husserl khaùc vôùi chuû theå cuûa Descartes maø Husserl töøng pheâ bình laø “duy ngaõ ñoäc vò” (solipsism). OÂng vieát: “Bôûi vì ñoái vôùi boïn treû trieát hoïc (töùc chöa suy nghó chính chaén) thì chuû theå coù theå laø caùi goùc ñoä toái taém bò caùi boùng “duy ngaõ ñoäc vò”, hay laø bò ngay caû caùi boùng ma cuûa chuû thuyeát duy taâm lyù hoïc vaø chuû thuyeát töông ñoái aùm aûnh. Moät nhaø trieát hoïc thöïc söï, thay vì troán laùnh, thích laøm cho caùi goùc ñoä toái taêm naøy saùng ra.” Xin tkh. Edmund Husserl, Formale und transzendentale Logik, muïc 95; cuõng nhö Die Krisis der europaeischen Wissenschaften, trong Husserliana VI, tr. 81; Spiegelberg, tr. 82.
[11] Thuaät ngöõ Reduction mang nhieàu nghóa khaùc nhau, nhieàu khi traùi ngöôïc nhau, tuøy theo söï söû duïng cuûa caùc trieát gia, hay caùc tröôøng phaùi khaùc nhau. Ñaây laø lyù do taïi sao chuùng toâi dòch reduction theo nhieàu nghóa, tuøy theo maïch vaên, tuøy theo trieát gia hay tröôøng phaùi. Trong Vieät ngöõ, reduction ñöôïc dòch laø quy keát, giaûm tröø, giaûn löôïc, quy nguyeân (Traàn Vaên Hieán Minh, Töø Ñieån Trieát Hoïc, Saøi Goøn, 1966, töø reùduction, reductive). Thöïc ra, neáu trong trieát hoïc Kinh vieän, reduction mang nghóa taùi quy (re-ductio) khaùc vôùi quaûng dieãn (de-ductio, töùc daãn ra, suy dieãn) vaø quy naïp (in-ductio, töùc daãn vaøo, quy veà), thì trong taâm lyù hoïc, reduction mang nghóa quy keát. Caùc nhaø taâm lyù thöôøng aùp duïng phöông phaùp quy keát (reductive method), töùc nhìn töø moät nguyeân lyù phoå quaùt vaø höõu hieäu ñeå quan saùt hay toång keát kinh nghieäm soáng (E. G. Boring, A History of Experimental Psychology, New York, 1950). Trong trieát hoïc khoa hoïc vaø luaän lyù (logic), reduction coù theå hieåu nhö laø giaûn löôïc. Theo nghóa naøy, giaûn löôïc töùc laø moät quùa trình maø moät laõnh vöïc (hay moät theá giôùi, hay moät cuïm) caùc hieän töôïng (ñoái töôïng, söï kieän, ngoân ngöõ, lyù luaän...) coù theå giaûn hoùa vaø bieán thaønh moät phaàn cuûa moät laõnh vöïc (hay moät theá giôùi) khaùc. Loái nhìn naøy laøm neàn taûng cho chuû tröông veà söï thoáng nhaát caùc neàn khoa hoïc (unity of science). (Xin tkh. R. L. Causey, Unity of Science (Dordrecht: Leiden,1977). Veà Giaøm tröø, giaûn hoaù vaø truy nguyeân trong Hieän töôïng hoïc, xin xem ñoaïn 2.5 trong phaàn naøy.
[12] Spiegelberg, tr. 680: “Coâng naêng phuû ñònh cuûa hieän töôïng hoïc coá gaéng phaù vôõ hieäu quaû do nhöõng loái suy tö quen thuoäc taïo ra, vaø trôû veà caùi tình traïng nguyeân sô trong saùng cuûa caùi nhìn ban ñaàu.” (It takes a determined effort to undo the effect of habitual patterns of thought and to return to the pristine innocence of first seeing).
[13] Chuù yù laø khaùi nieäm khuùc xaï maø Phan Ngoïc söû duïng vaãn chöa loät ñöôïc heát taát caû quaù trình taïo ra kinh nghieäm, cuõng nhö kinh nghieäm bieán ñoåi, vaø nhaát laø söï hình thaønh cuûa yù thöùc. Phan Ngoïc, Moät Caùch Tieáp Caän Vaên Hoùa (Haø Noäi: Nxb Thanh Nieân, 2000), ctr. 141 vtth. Lyù do, khoâng phaûi tia saùng “oai” (hay bò khuùc xaï) trong nöôùc, trong khi thaúng trong khoâng khí, nhöng moät phaàn laø do nhaõn quan cuûa chuùng ta.
[14] Thöïc ra, chuû tröông giaûn löôïc hoùa phaùt trieån qua 4 thôøi kyø. Thôøi kyø thöù nhaát vôùi Plato khi oâng cho raèng yù nieäm (eidos, idea) noùi leân hoaëc moät söï vaät (hieän töôïng), hoaëc moät loaït nhöõng söï vaät nhö nhau (gioáng, loaïi). YÙ nieäm, do ñoù laø baûn chaát (essence), cuûa nhöõng söï vaät cuøng gioáng, cuøng loaïi. (2) Thôøi Trung coå, nhaø trieát hoïc Kinh vieän (hay coøn goïi laø Só Laâm) ngöôøi Toâ Caùch Lan, Tu só William Occam ñöa ra moät nguyeân lyù, maø ta coøn goïi theo töø ngöõ cuûa thôï caét toùc, ñoù laø nguyeân lyù dao caïo (Occam's razor) “ta khoâng neân phöùc taïp hoùa vaán ñeà neáu khoâng coù chi caàn thieát”. (3) Thôøi kyø thöù ba töùc thôøi trieát hoïc taân ñaïi (modern philosophy) vôùi Locke, Newton vaø Hume, nhö ñaõ trình baøy treân, vaø (4) Thôøi kyø gaàn ñaây vôùi lyù thuyeát thöïc chöùng (positivism) vaø taân thöïc chöùng (neo-positivism). Theo nguyeân lyù thöïc chöùng, quan nieäm ñoàng nhaát vôùi söï vaät (kinh nghieäm), vaø nhö vaäy noù chuû tröông moät loái giaûn hoùa cöïc ñoan. Ñoái vôùi Hieän töôïng hoïc, moät chuû tröông giaûn hoùa chöa ñuû maø coøn raát nguy hieåm. Chính vì vaäy maø Husserl tuy duøng töø reduction, hay eidetic reduction, oâng hieåu theo nghóa nguyeân thuûy cuûa epoch, töùc truy nguyeân. Truy nguyeân töùc tìm ra baûn chaát cuûa hieän töôïng baèng caùch loät voû, hay boùc traàn, hay taïm boû nhöõng hieän töôïng vaøo trong ngoaëc ñôn (to put in parenthesis). Noùi theo Spiegelberg, noù ñoøi ta phaûi “boùc da loïc thòt cho tôùi khi loøi caû xöông ra” (...to strip the phenomena to the bare bones or to scrape off their skins along with the stubbles.” Spiegelberg, tr. 680.
[15] Traàn Thaùi Ñænh ñònh nghóa hieän töôïng hoïc, sñd., tr. 16: “Hieân töôïng hoïc laø khoa hoïc nghieân cöùu veà nhöõng baûn chaát, vaø ñoái vôùi khoa hoïc naøy thì taát caû moïi vaán ñeà ñeàu quy veà vieäc xaùc ñònh nhöõng baûn chaát... Nhöng Hieän töôïng hoïc cuõng laø moät trieát hoïc ñaët caùc baûn chaát laïi nôi hieän höõu, vaø noù quyeát raèng chuùng ta khoâng theå hieåu ñöôïc con ngöôøi vaø theá giôùi, neáu khoâng khôûi söï töø nhöõng kieän tính cuûa chuùng ta.”
[16] Immanuel Kant, Kritik der reinen Vernunft, sñd., ctr. Lôùi Noùi Ñaàu, XX, XXVI, XXVIII, 42-45, 49-72, vaân vaân.
[17] Hans-Georg Gadamer, Wahrheit und Method, sñd., tr. 289; Truth and Method, tr. 302: “A person who has an horizon knows the relative significance of everything within this horizon, whether it is near or far, great or small.”
[18] Truth and Method, tr. 302: “On the other hand, “to have a horizon” means not being limited to what is nearby but being able to see beyond it.”
[19] Theo nghóa naøy, baûn chaát (essentia, Wesen, essence) thöôøng bò hieåu (nhaàm) nhö laø baûn theå (substantia, substance). Nhö chuùng toâi seõ giaûi thích, theo hieän töôïng hoïc, coù hai loaïi baûn chaát: loaïi thöù nhaát tuy raát gaàn baûn theå (thí duï cuûa con ngöôøi bao goàm thaân xaùc, vaø trí khoân), nhöng khoâng phaûi laø chuû tröông cuûa hieän töôïng hoïc. Loaïi naøy thuoäc veà sieâu hình hoïc (maø Descartes ñaõ phaùt trieån). Loaïi thöù hai maø chuùng toâi trình baøy trong caùc ñoaïn sau, ñoù laø baûn tính (baûn chaát) khoâng vónh cöûu, nhöng xuaát hieän vôùi cuoäc soáng. Noù taát yeáu, nhöng taát yeáu tính cuûa noù gaén lieàn vôùi taát yeáu tính cuûa cuoäc soáng. Thí duï, baûn chaát cuûa Vieät kieàu taïi Myõ khaùc vôùi baûn chaát ngöôøi Vieät taïi quoác noäi, baûn chaát ngöôøi Baéc khaùc ngöôøi Nam, baûn tính cuûa ngöôøi Ngheä khaùc vôùi ngöôøi Thanh, ngöôøi thaønh thò khaùc vôùi ngöôøi noâng thoân, vaân vaân. Loái nhìn sau veà baûn chaát môùi thuoäc veà hieän töôïng hoïc. Theo Husserl, Heidegger vaø caùc nhaø hieän töôïng hoïc, baûn chaát bao goàm: (1) vieäc bieåu taû tính chaát (whatness) chöù khoâng phaûi taùc ñoäng dieãn taû caùi hieän theå (thatness) cuûa söï vaät; (2) theá neân baûn chaát cuõng mang tính chaát tieân nghieäm, caên baûn, phoå quaùt; (3) tuy vaät, baûn chaát hieän töôïng ñöôïc nhaän thöùc moät caùch tieân nghieäm vaø töø moãi caù nhaân. (Spiegelberg, 743).
[20] Ñoäc giaû coù theå kieåm chöùng qua caùc caùc taùc phaåm cuûa giôùi khoa hoïc nhö Ilya Prigogine (Nobel Vaät lyù 1977 veà lyù thuyeát “thermodynamics of non equilibrium systems”) (vieát chung vôùi Isabelle Stengers, Order out of Chaos - Man's New Dialogue with Nature (Toronto - New Yrok - London - Sydney: Bantam Books, 1984) hay nhaø vaät lyù hoïc cuûa ÑH Cambridge, Stephen W. Hawking vôùi taùc phaåm A Brief History of Time - From The Big Bang to Black Holes (Toronto -New York - London - Sydney - Auckland: Bantam Books, 1988)
[21] Ta bieát, Kant bò aûnh höôûng cuûa Kopernig, Galileo vaø Newton moät caùch raát saâu ñaäm. Theo Newton, khoa hoïc laø moät loái sinh hoaït.
[22] Isaac Newton, Philosophiae naturalis principia mathematica (1687). Trong taäp saùch kinh ñieån naøy, Newton ñöa ra (1) lyù thuyeát veà söï bieán ñoäng (motion) cuûa vaät theå trong khoâng gian vaø thôøi gian (nhöng khoâng gian vaø thôøi gian mang tính chaát tuyeät ñoái), vaø töø ñaây nhaø baùc hoïc phaùt trieån moät neàn toaùn hoïc khaù phöùc taïp ñeå phaân tích nhöõng bieán ñoäng naøy; lyù thuyeát veà söï haáp daãn cuûa vaïn vaät (gravity), theo ñoù moãi vaät theå trong vuõ truï ñeàu bò haáp löïc cuûa moät vaät theå khaùc, maø caùi löïc cuûa noù tuøy theo khoái dieän (mass, massive) cuûa vaät theå, vaø tuøy theo quaõng caùch (xa hay gaàn) giöõa hai vaät theå. Chính caùi löïc naøy khieán moïi vaät rôi “xuoáng” ñaát. (3) Döïa theo luaät haáp daãn naøy, Newton ñaõ coù theå giaûi quyeát ñöôïc söï vaän chuyeån cuûa maët traêng trong quõy ñaïo cuûa traùi ñaát, traùi ñaát trong quõy ñaïo cuûa maët trôøi. S. Hawking, A Brief History of Time, ctr. 4-5; M. Capek, The Philosophical Impact of Contemporary Physics (New Jersey: D. van Nostrand, 1961), tr. 61, 36; Fritz of Capra, The Tao of Physics (Flamingo, 1982), chöông 1 phaàn 4.
[23] Martin Heidegger, Vom Wesen der Wahrheit, ctr. 1, 3, 5 vaø tth.
[24] Chuùng toâi ñaõ phaùt trieån luaän ñeà veà töông quan trong moät taùc phaåm khaùc. Xin tkh. Traàn Vaên Ñoaøn, The Category of Relation in the Social Sciences (Max-Planck Institut, 1997; Taipei: National Science Council, 1998).
[25] Chính vì hieåu nhö vaäy maø Heidegger ñaõ ñònh nghóa Höõu sinh (Sein / Being) nhö laø caùi gì saâu nhaát nhöng cuõng noâng nhaát, xa nhaát nhöng cuõng gaàn nhaát, roäng nhaát nhöng cuõng heïp nhaát, sieâu vieät nhöng laïi tieàm aån... Xin tkh. Martin Heidegger, Was ist Metaphysik? (Neske: Pfullingen)
[26] Husserl ñaõ daønh khaù nhieàu buùt möïc ñeå baøn veà reduction, maø oâng coi nhö laø moät thaønh töïu ñaùng giaù cuûa mình. Trong Ideen I, oâng daønh moät ñoaïn raát daøi baøn veà “Eidetic Reduction.” Baûn Anh ngöõ : Ideas: General Introduction to Phenomenology, do W. R. Royce dòch (London: George Allen and Unwin. Ltd., 1931), ctr. 67-71. Nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc sô qua, reduction ñöôc dòch sang Vieät ngöõ khoâng ñoàng nhaát. Ngoaïi tröø thuaät ngöõ giaûm tröø (Traàn Thaùi Ñænh), ta coøn thaáy thuaät ngöõ “daãn thoaùi” ñöôïc Cao Xuaân Huy söû duïng (Tö Töôûng Phöông Ñoâng Gôïi Nhöõng Ñieåm Tham Chieáu, sñd., tr. 153). Loái dòch sau cuûa cuï Huy sai laàm, vaø ngöoïc laïi vôùi tö töôûng cuûa Husserl. Chuù thích (tr. 173) cuûa ngöôøi chuû bieân (Nguyeãn Hueä Chi) coøn “quaùi ñaûn” hôn nöõa. Ngöôøi chuû bieân vieát: “Daãn thoaùi (reduktion, reùduction): söï bieán ñoåi, chuyeån hoùa cuûa söï vaät sang nhöõng hình thaùi keùm hôn, thaáp hôn.”
[27] B. Russell and N. A. Whitehead, Principia Mathematica (Cambrige, 1910), chöông 2.
[28] Xin tkh. H. Putnam, Realism and Reason (Cambridge: Harvard University Press, 1983).
[29] R. B. Masses, Elementary Logic (Oxford: Oxford University Press, 1972).
[30] Chuù yù laø Giaùo sö Traàn Thaùi Ñænh khoâng phaân bieät 3 thuaät ngöõ moät caùch roõ raøng. OÂng duøng thuaät ngöõ giaûm tröø moät caùch chung ñeå chæ caû ba coâng naêng noùi treân. Nhö chuùng toâi thaáy, chính Merleau-Ponty cuõng khoâng phaân bieät ba coâng naêng treân moät caùch phaân minh.
[31] Maurice Merlaeu-Ponty, Pheùnomeùnologie de la perception, sñd. tr.; Traàn Thaùi Ñænh dòch trong Hieän Töôïng Hoïc laø Gì? sñd. ctr. 62-64. Chuùng toâi coù söûa laïi moät soá thuaät ngöõ cho phuø hôïp vôùi baøi vieát.
[32] Traàn Ñöùc Thaûo, tr. 54: “Ainsi la reùduction pheùnomeùnologique ne fait que preùciser le sens du domaine theùmatiseù au preùalable par le cogito carteùsien. Cette dernieøre deùmarche est elle-meâme preùceùdeùe d'une premieøre reùduction propre aø la theùorie de la connaissance. Les trois mouvements se succeødent sans qu'on en voie clairement le lien intime. L'exclusion des objets du monde - la “erkenntnis-theoretische Reduktion” - se reùfeøre au criticism.”
Traàn Vaên Ñoaøn
ÑH Khoa Hoïc Kyõ Thuaät Hoa Trung,
Vuõ Haùn, Trung Quoác, 07. 2004