Thoâng Dieãn Hoïc
Vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông II
Phöông Phaùp Thoâng Dieãn
(Hermeneutical
Methods)
3. Phöông Phaùp hay Ngheä Thuaät Chuyeån Nghóa (Ars interpretandi)
Sau khi ñaõ trình baøy veà hai giai ñoaïn Giaûi thích vaø Giaûi nghóa cuûa Thoâng Dieãn Hoïc (TDH), trong phaàn naøy chuùng toâi muoán ñi saâu theâm vaøo neàn khoa hoïc thoâng dieãn, baét ñaàu vôùi coâng vieäc chuyeån yù, chuyeån nghóa. Ñoù laø coâng vieäc ñöa moät caûm giaùc naøy vaøo moät caûm giaùc giaùc nhaém taïo ra moät caûm giaùc chung, hay moät caûm giaùc môùi. Ñoù cuõng laø moät coâng vieäc gaùn yù vaø nghóa cuõ vaøo moät ñoái töôïng môùi, vaøo moät theá giôùi môùi, vaø bieán theá giôùi ñoù thaønh moät theá giôùi cuûa rieâng mình, hay moät theá giôùi cho moät nhoùm ngöôøi, vaøo moät thôøi ñaïi naøo ñoù. Vaø ñoù caøng laø moät sinh hoaït cuûa con ngöôøi ñöông taïo ra nhöõng yù nghóa môùi. Noùi caùch khaùc, chuyeån nghóa bao goàm nhieàu coâng naêng vaø muïc ñích, trong ñoù coù (1) taïo ra caûm giaùc chung, taïo ra caûm giaùc môùi; (2) tìm ra yù nghóa chung cuõng nhö theâm vaøo yù nghóa môùi; vaø (3) laøm giaàu caùi theá sinh hieän taïi baèng caùch ñöa nhöõng yeáu tính cuûa moät theá sinh khaùc (hay theá sinh ñaõ qua) hoäi nhaäp vaøo theá giôùi ñöông soáng (hic et nunc) cuûa chuùng ta. Noùi theo ngoân ngöõ cuûa Walter Benjamin, moät trieát gia coù aûnh höôûng saâu ñaäm tôùi ngheä thuaät pheâ bình vaên hoïc, caùi hieän thôøi (Jetzzeit hay nunc-time) khoâng phaûi chæ hieän dieän trong moät thôøi gian nhaát ñònh, nhöng noù ñöông noùi leân caùi yù thöùc cuûa moät söï chuyeån nghóa khoâng ngöøng trong cuoäc soáng, töùc moät söï toång hôïp cuûa caùc yù nghóa, cuûa caùc thôøi gian moät caùch raát bieän chöùng. [56]
Ñeå ñoäc giaû hieåu theâm veà nhöõng coâng naêng cuûa söï chuyeån nghóa, vaø cuûa haønh vi chuyeån nghóa, ñoaïn sau ñaây seõ trình baøy moät caùch ngaén goïn nhöõng coâng naêng treân.
3.1. Nguyeân Lyù Chuyeån Nghóa
Nhö ñoäc giaû ñaõ nhaän ra moät caùch deã daøng, neáu theá giôùi cuûa chuùng ta chæ bao goàm theá giôùi töï nhieân, töùc moät theá giôùi ngoaïi taïi vaø (xem ra) baát bieán, thì vieäc chuùng ta chæ aùp duïng giaûi thích vaø giaûi nghóa ñeå hieåu noù, xem ra coù theå ñöôïc coi laø taïm ñuû, vaø nhöõng ngöôøi chuû tröông tính chaát khaùch quan khoa hoïc cuûa TDH nhö Dilthey, vaø Betti coù leõ coù lyù. Nhöng neáu theá giôùi maø chuùng ta ñöông soáng khoâng chæ laø moät theá giôùi töï nhieân, maø laø moät theá giôùi con ngöôøi mang tính chaát raát phöùc taïp, ña taïp, thieân bieán vaïn hoùa; vaø neáu ñoái töôïng cuûa TDH chính laø moät söï hieåu bieát veà con ngöôøi, moät con ngöôøi lòch söû, vaên hoùa, toân giaùo, tình caûm, xaõ hoäi, vaân vaân; vaø neáu söï hieåu bieát ñoù laïi do chính con ngöôøi hieän theá - hieän theá theo nghóa hieän theå (Da-sein), töùc söï bieåu hieän cuûa höõu theå qua moät theå naøo ñoù trong khoâng gian (hic) vaø trong thôøi gian hieän taïi (nunc) -, thì haønh ñoäng giaûi thích vaø giaûi nghóa khoù coù theå ñaày ñuû giuùp ta hieåu moät theá giôùi sinh ñoäng con ngöôøi. Chuùng caøng khoâng theå giuùp ta hieåu chính caùi con ngöôøi (chuû theå) ñöông ñi tìm hieåu theá giôùi nhö vaäy. Bôûi leõ, söï hieåu bieát khoâng ñoàng nghóa vôùi tri thöùc, vaø moät söï thoâng hieåu laïi caøng khoâng phaûi chæ laø moät môù kieán thöùc coäng laïi. Moät söï thoâng hieåu thaät söï do ñoù khoâng chæ bao goàm tri thöùc, nhaän thöùc hay kieán thöùc, maø hôn theá nöõa phaûi laø moät giaùc ngoä, moät söï thaáu hieåu ñeán cuøng taän... Maø moät söï thoâng hieåu nhö vaäy ñoøi hoûi: (1) söï töï thöùc cuûa moãi chuû theå (Hegel, Husserl), (2) söï nhaän thöùc cuûa chuû theå qua nhaän thöùc nhöõng chuû theå khaùc (lyù thuyeát cuûa Husserl, Ricoeur), (3) söï nhaän thöùc cuûa chuû theå trong theá giôùi soáng (Heidegger), (4) trong lòch söû (Dilthey), (5) söï nhaän thöùc qua töï giaùc, pheâ bình vaø nhaát ra yù thöùc ñöôïc hieän traïng dò hoùa (alienation) cuûa chuû theå (Habermas), (4) yù thöùc ñöôïc söï hình thaûnh cuûa chính yù thöùc trong caû moät quaù trình lòch söû, töùc trong truyeàn thoáng vaên hoùa, ngoân ngöõ, tình caûm (Gadamer)..., vaø (7) nhaát laø, thoâng hieåu chính laø moät haønh ñoäng ñöông tham döï moät caùch ñaày yù thöùc vaøo chính cuoäc soáng, vaøo caùi theá giôùi ñöông soáng.
Töø ñaây, ta thaáy ngheä thuaät chuyeån nghóa bao goàm ba giai ñoaïn: con ngöôøi thu nhaän (qua töï thöùc, yù thöùc veà lòch söû, truyeàn thoáng, giaù trò... cuûa mình), con ngöôøi töï thích öùng (tieâu hoùa nhöõng giaù trò cuûa theá giôùi ñaõ soáng vaø ñöông soáng) vaø con ngöôøi tìm caùch theá dieãn taû taát caû nhöõng neàn giaù trò cuûa nhöõng theá giôùi ñaõ soáng theo caùch soáng hieän taïi cuûa hoï.
Moãi giai ñoaïn ñeàu baét ñaàu vôùi yù thöùc veà chính mình, yù thöùc veà con ngöôøi trong theá giôùi (vaán naïn, giaûi quyeát vaán naïn), trong xaõ hoäi, veà nhöõng phöông theá bieán ñoåi theá giôùi, con ngöôøi ñeå coù theå thích öùng, hay giaûi quyeát vaán naïn, vaø leõ dó nhieân, bieát caùch dieãn taû mình. Giai ñoaïn seõ höôùng veà theá giôùi hieän taïi qua haønh vi töï thöùc veà vai troø, yù nghóa cuõng nhö giaù trò cuûa mình trong caùi theá giôùi ñöông soáng.
3.2. Giai Ñoaïn Thu Nhaän
Trong giai ñoaïn thu nhaän, chuùng ta khoâng thu nhaän taát caû nhöõng gì xaåy ra chung quanh chuùng ta, maø chæ thu nhaän nhöõng gì lieân quan tôùi chuùng ta. Söï thu nhaän naøy baét ñaàu vôùi taùc ñoäng chuù yù, töùc söï kieän giaùc quan cuûa chuùng ta töï ñoäng höôùng veà moät ñoái töôïng (ngöôøi, söï vaät, aâm thanh, maøu saéc, vaân vaân) naøo ñoù. Ta chæ nhìn thaáy, nghe thaáy, ngöûi thaáy vaø caûm thaáy nhöõng gì lieân quan tôùi chuùng ta, moät caùch raát töï nhieân, vaø xem ra moät caùch raát “voâ thöùc.” Thöïc, noùi laø töï nhieân, hay töï ñoäng, hay voâ thöùc khoâng hoaøn toaøn ñuùng. Khi phaûn tö veà moät caûm giaùc nhö vaäy, vaø thaáy raèng, haønh vi chuù yù töï noù ñaõ qua caû moät quùa trình raát phöùc taïp. Ta chæ chuù yù ñeán caùi gì maø chuùng ta thích, maø chuùng ta caûm thaáy (hay bieát) lieân quan tröïc tieáp tôùi chuùng ta, maø chuùng ta (qua phaûn tænh môùi) bieát noù gaén lieàn vôùi cuoäc soáng, hay vôùi theá giôùi soáng (tieàn theá giôùi, theá giôùi hieän thôøi vaø theá giôùi döï phoùng), maø chuùng ta choïn löïa (moät caùch yù thöùc, hay voâ thöùc). Thí duï, hieän töôïng “tieáng seùt aùi tình” khoâng phaûi muø quaùng nhö chuùng ta ngaây thô nhaän ñònh. Noù chaúng muø quaùng tí naøo caû, vaø neáu coù muø quaùng thì phaûi nhö laø con dôi vaøo ban ñeâm, nghóa laø raát saùng suoát. Toác ñoä chôùp nhoaùng cuûa tình yeâu khoâng coù nhanh nhö ñieän chôùp, maø laø keát quûa tích luõy cuûa caû moät theá giôùi soáng, cuûa caû moät lòch söû cuûa ngöôøi “bò cuù seùt aùi tình”. Theo lyù thuyeát cuûa Freud, vaø quûa thaät Freud coù lyù, caùi caûm giaùc chæ laø söï xuaát hieän cuûa moät caûm tình töøng ñöôïc hình thaønh trong caû moät lòch söû cuûa ngöôøi ñoù. Ngöôøi bò cuù seùt aùi tình, thöïc ra nhaän ra trong ngöôøi anh (coâ) ta yeâu, caùi hình aûnh (toång hôïp) cuûa caû caùi theá giôùi quùa khöù, hieän ñaïi vaø caùi döï phoùng cuûa mình.
Neáu chuùng ta hieåu hieän töôïng chuù yù theo nghóa naøy, thì ta cuõng coù theå noùi, caûm giaùc caøng maïnh, thì söï lieân quan caøng maät thieát. Caûm giaùc caøng nhanh, thì söï thieát yeáu caøng khaån tröông. Vaäy thì, ñieåm maø chuùng ta muoán noùi, ñoù laø ta haønh vi thu nhaän, tieáp nhaän hay töø choái luoân lieân heä chaët cheõ tôùi nhöõng gì lieân quan, hay khoâng lieân quan tôùi cuoäc soáng cuûa chuùng ta. Caøng maät thieát, caøng deã tieáp nhaän. Caøng thieát yeáu, söï tieáp nhaän caøng khaån tröông. Caøng caên baûn, söï tieáp nhaän caøng laâu daøi. Ngöôïc laïi, caøng xa caùch, caøng mô hoà, vaø khoâng coù aán töôïng.Taùc ñoäng thu nhaän do ñoù khoâng coù muø quaùng, nhöng mang tính chaát choïn löa theo quy luaät cuûa caûm giaùc, cuûa muïc ñích, töùc cuûa lyù trí. Nhö vaäy, chuùng ta coù theå quaû quyeát laø kinh nghieäm khoâng phaûi töø nhöõng söï kieän hay döõ kieän khoâng lieân quan, maø töø chính nhöõng gì xaûy ra vôùi chuùng ta vaø aûnh höôûng tôùi cuoäc soáng cuûa chuùng ta. Vaäy thì, ta coù theå noùi, kinh nghieäm kieåu cuûa Locke khoù coù theå coù, bôûi leõ moät kinh nghieäm ñích thöïc phaûi laø kinh nghieäm ñaõ soáng (Lebenserfahrung, hay Erlebniss). Trong ngay nhöõng kinh nghieäm naøy, ta ñaõ thaáy ñöôïc yù nghóa cuûa cuoäc soáng, hay nhöõng phaùn ñoaùn giaù trò, ñaïo ñöùc cuûa chuùng ta: kinh nghieäm yeâu, kinh nghieäm ñau khoå, kinh nghieäm sai laàm, vaân vaân. Töø moät phaân tích veà caùch theá cuõng nhö lyù do, vaø hình aûnh löu laïi taïo thaønh kinh nghieäm soáng, chuùng ta coù theå noùi, chính kinh nghieäm soáng ñaõ phaûn aùnh caû moät quùa trình chuyeån bieán yù nghóa cuûa nhöõng gì chuùng ta ñaõ thu nhaän.
3.3. Giai Ñoaïn Thích ÖÙng
Neáu ngay trong quùa trình thu nhaän, chuùng ta ñaõ nhaän ra ñöôïc moät söï chuyeån bieán, vaø söï caáu taïo moät yù nghóa môùi, thì ôû giai ñoaïn thích öùng, chuùng ta caøng thaáy moät caùch roõ raøng hôn, söï bieán ñoåi cuûa yù nghóa naøy. Cuøng moät kinh nghieäm, ta thaáy yù nghóa cuûa noù luoân bieán ñoåi, moät caùch saâu hôn, roäng hôn, chín chaén hôn. Trong tình caûm, chuùng ta cho laø “thaám thía” hôn. Moät ngöôøi thaát tình seõ caûm thaáy caùi ñau “thaám thía” hôn laø nhöõng ngöôøi chæ bieát veà thaát tình qua kinh nghieäm ngöôøi khaùc. Töông töï, cuøng moät söï kieän, ta nhìn thaáy ñöôïc nhieàu khía caïnh hôn, hay toaøn dieän hôn, taêng theâm vôùi thôøi gian, kinh nghieäm, vaø nhaát laø kinh nghieäm soáng cuûa chính mình. Noùi moät caùch chung, qua chính kinh nghieäm soáng, qua chính cuoäc soáng, chuùng ta bieát ñöôïc nhieàu hôn, thaáy roäng hôn, nhìn xa hôn. Vaø töø ñaây, ta nhaäy caûm hôn, deå daøng nhaän bieát hôn. Noùi theo Popper, thích öùng noùi leân söï kieän laø chuùng ta luoân ôû trong moät quùa trình hoïc hoûi nhöõng caùi môùi, töø chính kinh nghieäm cuõ, nhaát laø nhöõng kinh nghieäm veà cuoäc soáng, nhöõng kinh nghieäm veà thaát baïi. Con ngöôøi hoïc ñöoïc töø nhöõng thaát baïi cuûa mình.[57] Chæ trong giai ñoaïn thích öùng naøy maø chuùng ta môùi hieåu ñöôïc caâu noùi “thaát baïi laø meï cuûa thaønh coâng.” Vaø cuõng chæ trong giai ñoaïn thích öùng naøy maø ta môùi hieåu ñöôïc nhöõng caâu pheâ bình nhö “ngoä chöõ” daønh cho nhöõng ngöôøi “bieát roäng” nhöng thieáu hay khoâng coù khaû naêng thích öùng. Quan nieäm “tri haønh hieäp nhaát” cuûa Nho gia (ñaëc bieät cuûa Vöông Döông Minh), moät quan nieäm aûnh höôûng saâu roäng tôùi nho gia Vieät nhö Nguyeãn Traõi, Nguyeãn Coâng Tröù, Nguyeãn Tröôøng Toä, thöïc ra noùi leân taàm quan troïng cuûa giai ñoaïn thích öùng trong söï hieåu bieát cuûa con ngöôøi.
3.4. Giai Ñoaïn Töï Dieãn Taû Chính Mình
Trong trieát hoïc Ñoâng phöông, chuùng ta thöôøng hay nghe tôùi khaùi nieäm “minh trieát”. Theo nhieàu hoïc giaû nhö Kim Ñònh, Cao Xuaân Huy, vaø phaàn ñoâng caùc ñaïo gia, thì minh trieát vöôït khoûi trieát hoïc. Toâi khoâng nghó laø hoï sai, nhöng toâi cho raèng hoï ñöông laãn loän moät soá phaïm truø khaùc nhau. [58] Theo thieån kieán cuûa chuùng toâi, trieát hoïc noùi chung laø moät heä thoáng, hay moät moân hoïc mang tính chaát khaùch quan veà caùc luoàng tö töôûng, caùc heä trieát hoïc, caùc phöông phaùp trieát hoïc, vaø leõ dó nhieân bao goàm caû tö töôûng laãn thöïc haønh. Moät neàn trieát hoïc naøo ñoù, thí duï trieát hoïc Descartes, luoân nhaém tôùi vieäc giaûi quyeát moät vaán naïn naøo ñoù (thí duï vaán naïn nhaän thöùc, nhö thaáy nôi Descartes), vaø ñeå coù theå giaûi quyeát vaán naïn naøy, hay ñeå thuyeát phuïc nhöõng ngöôøi khaùc, trieát gia thöôøng phaûi khaùm phaù ra moät phöông phaùp hieäu quûa, vaø ñöa ra nhöõng luaän chöùng ñuû ñeå thuyeát phuïc nhöõng ngöôøi nghi ngôø. Tuy nhieân, moät heä thoáng trieát hoïc khoâng haún coù theå giuùp chuùng ta thaáu hieåu ñöôïc chính mình, caøng khoù coù theå laø moät vieân tieân ñan (thuoác tieân) vaïn naêng coù theå chöõa trò taát caû nhöõng vaán naïn cuï theå, hay nhöõng caên beänh cuûa thôøi ñaïi, ñaëc bieät laø vaán naïn hieän thöïc cuûa moãi con ngöôøi. Nhieàu neàn trieát hoïc töï haïn heïp mình trong caùi coâng naêng khoa hoïc “laøm cho theá giôùi xuaát hieän nhö chính noù ñöông xuaát hieän”. Khaùc vôùi trieát hoïc, vai troø cuûa minh trieát coù leõ (toâi ñoaùn theá) coù theå ñöôïc hieåu theo khía caïnh con ngöôøi yù thöùc ñöôïc taàm quan troïng cuûa noù ñöông aûnh höôûng moät caùch quyeát ñònh tôùi cuoäc soáng rieâng tö cuûa hoï, hay cuoäc soáng cuûa moät daân toäc. Nhöõng ngöôøi “minh trieát” laø nhöõng ngöôøi ñöông töï dieãn taû chính hoï cuõng nhö theá giôùi soáng cuûa hoï theo nguyeân lyù minh trieát. Chính vì vaäy, ít khi thaáy coù ai baét buoäc moïi ngöôøi, hay caû theá giôùi phaûi theo quy luaät, hay soáng theo caùi nhaõn quan cuûa hoï. Nhö vaäy minh trieát khoâng haún chuù troïng tôùi moät söï hieåu bieát theo nghóa “minh baïch, saùng suûa” (Descartes), hay tôùi moät phöông phaùp khoa hoïc coá ñònh. Minh trieát Ñoâng phöông coù leõ khaùc vôùi caùc tröôøng phaùi trieát hoïc Taây phöông ôû ñieåm naøy.
Trong phaïm vi TDH, chuùng toâi muoán noùi laø, giai ñoaïn töï dieãn taû chính mình khoâng nhaát thieát theo nguyeân lyù khaùch quan hay khoa hoïc cuûa caùc neàn trieát hoïc duy lyù. Ngöôïc laïi, raát coù theå laø noù theo chính caùi loái soáng caù bieät (hay logic caù bieät) cuûa cuoäc soáng cuûa mình. Noù ñöôïc chính caùi muïc ñích soáng cuûa mình höôùng daãn. Nhö theá, giai ñoaïn töï dieãn taû naøy gaàn vôùi minh trieát hôn laø neàn trieát hoïc phaân tích, hay luaän lyù hình thöùc, hay loái moå seû cuûa trieát hoïc Taây phöông. TDH, theo ñuùng nghóa, laø moät söï thoâng hieåu, moät söï thoâng hieåu baét ñaàu vôùi töï thöùc, roái tôùi yù thöùc veà chính mình trong theá giôùi töông quan (kieán thöùc), vaø sau nöõa môùi tôùi moät yù thöùc veà vaïn vaät (tri thöùc). Nhö vaäy, TDH khoâng ñöôïc pheùp ngöøng laïi vôùi loái giaûi thích maùy moùc (thuaàn tuùy tri thöùc), hay loái giaûi nghóa theo nhöõng quy luaät khoa hoïc, hay theo moät vaên phaïm, hay theo kinh nghieäm (kieán thöùc). Noù phaûi vöôït xa hôn nhaém tôùi moät söï thoâng hieåu veà chính mình, töùc tìm ra chính mình trong tieàm thöùc, [59] hay trong tieàn thöùc, [60] hay beân sau caùi böùc maøn bao phuû cuûa xaõ hoäi, yù heä, taäp tuïc, vaân vaân. [61] Söï töï dieãn taû mình moät caùch trung thöïc chæ coù theå neáu chuû theå thöùc tænh, khoâng coøn bò caùc nhaân toá, yeáu toá hay thaønh toá bao boïc, töùc khi chuû theå tìm laïi ñöôïc töï thöùc (self-consciousness).
3.5. Thoâng Dòch vaø Thoâng Ngoân
Qua ba giai ñoaïn treân, ta thaáy trong moãi giai ñoaïn ñeàu coù moät söï chuyeån nghóa lòch söû (historical interpretation), moät söï chuyeån nghóa caû hình thaùi vaø kyõ thuaät (technical-morphological interpretation), vaø nhaát laø moät söï taùi chuyeån nghóa qua chính cuoäc soáng (reproductive interpretation) cuõng nhö söï kieán caáu bieåu töôïïng, giai thoaïi, bao goàm nhaân thoaïi, thaàn thoaïi, vaân vaân (epics, symbol, myth). Söï taùi chuyeån nghóa cuõng coù theå ñöôïc goïi laø thoâng dòch, töùc bieán ñoåi töø moät ngoân ngöõ naøy sang moät ngoân ngöõ khaùc, nhöng vaãn coù theå laøm cho ngöôøi nghe thoâng hieåu caùi yù voán coù cuûa baûn vaên, cuûa caâu noùi.
Moät caùch chung, söï thaønh coâng trong thoâng dòch phaûi laø moät ngheä thuaät chuyeån ñöôïc caùi yù nghóa voán coù sang moät ngoân ngöõ khaùc, vaøo moät theá giôùi khaùc, trong moät thôøi ñaïi khaùc. Söï thoâng dòch naøy thöôøng qua caùc giai ñoaïn, hay döôùi nhöõng hình thöùc (1) chuyeån aâm vaø chuyeån ngoân, (2) chuyeån yù, (3) chuyeån vò (töø nhaân vaät naøy tôùi nhaân vaät khaùc, töø vò trí naøy tôùi vò trí khaùc, nhö thaáy trong vaên phaïm), (4) chuyeån theå töø theå caùch naøy tôùi theå caùch noï nhö ta thöôøng thaáy nôi vai troø cuaû ngheä só dieãn xuaát, hay söï bieán ñoåi cuûa kòch ngheä, aâm nhaïc, maàu saéc (thí duï kòch ngheä (theater), bi kòch (drama), haøi kòch (comedy), phim aûnh (cinema), ca kòch (opera), vuõ kòch (ballet), vaân vaân), vaø nhaát laø (5) chuyeån theá töø theá giôùi naøy sang theá giôùi khaùc, töø theá giôùi ñaõ qua sang theá giôùi soáng. Chuyeån theá roõ raøng trong trong ngheä thuaät saùng taùc, taïo ra moät theá giôùi môùi töø chính caùi theá giôùi cuõ, hay theá giôùi ñöông soáng, trong thoâng dòch, vaø trong söï thích öùng.
Nhöng ñeå chuyeãn ngöõ, chuyeån ngoân cho trung thöïc, ñeå chuyeån vò moät caùch linh ñoäng, vaø coù theå phaùt sinh ra nhöõng yù nghóa môùi, ta caàn moät phöông phaùp thoâng dieãn sieâu ñaúng. Phöông phaùp naøy baét buoäc phaûi coù nhöõng hieäu naêng sau ñaây: (1) Thöù nhaát, noù phaûi giuùp ta nhaän ra ñöôïc caùi goïi laø baûn chaát thieát yeáu nhaát caáu taïo moät söï vaät, hay moät söï kieän, hay moät söï tích lòch söû... Noùi moät caùch ñôn giaûn hôn, baûn chaát laø nhöõng yeáu tính, maø thieáu chuùng, hay moät trong nhöõng yeáu tính cuûa chuùng, thì ta khoâng theå hieåu ñöôïc söï vaät, söï kieän, hay söï tích ñoù. Thí duï, neáu nhìn moät ngöôøi maø khoâng coù thaân xaùc, thì ñoù khoâng phaûi laø ngöôøi. Thaân xaùc laø moät trong nhöõng yeáu tính, töùc baûn chaát, quan troïng caáu taïo con ngöôøi. Khoâng nhìn qua thaân xaùc, chuùng ta khoâng theå nhaän ra, ñöøng noùi laø coù theå hieåu ñöôïc con ngöôøi. (2) Thöù tôùi, phöông phaùp naøy giuùp chuùng ta coù theå nhaän ra söï lieân quan giöõa caùc yeáu tính, vaø nhaát laø thaáy ñöôïc quy luaät noái keát chuùng vôùi nhau, taïo thaønh söï vaät, söï kieän hay söï tích. Thí duï, con ngöôøi goàm nhieàu baûn chaát (töùc yeáu tính) nhö thaân xaùc, taâm linh, caûm giaùc, trí tueä... Chuùng ta chæ coù theå hieåu ñöôïc con ngöôøi neáu naém ñöôïc moái lieân keát hay quy luaät lieân keát nhöõng yeáu tính treân. Thöù ba, thoâng dòch khoâng phaûi laø tìm ra nhöõng aâm thanh khaùc nhau, nhöng tìm ra söï töông xöùng giöõa caùc baûn chaát cuûa hai theá giôùi maø ngoân ngöõ voán laø bieåu töôïng cuûa chuùng. Noùi caùch khaùc, thoâng dòch ñoøi buoäc phaûi tìm ra söï töông xöùng giöõa vaên phaïm, kieán caáu, cuõng nhö yù höôùng, ñoái töôïng cuûa hai ngoân ngöõ khaùc nhau. Moät baûn dòch Thaùnh Kinh thaät hay, khoâng phaûi chæ laø söï chuyeån ngöõ hay töø, thí duï töø tieáng Hi Baù Lai (hay Hy Laïp) sang Vieät ngöõ, maø quan troïng hôn, ñoù chính laø vieäc tìm ra söï töông xöùng giöõa hai theá giôùi soáng, giöõa theá giôùi cuûa 3 ngaøn naêm tröôùc (Cöïu Öôùc) hay hai ngaøn naêm tröôùc (Taân Öôùc) vôùi theá giôùi cuûa ngöôøi Vieät hieän nay, giöõa nhöõng loái suy tö cuûa Do Thaùi vaø cuûa Vieät Nam, giöõa nhöõng caùch bieåu taû cuûa hai ngoân ngöõ, vaân vaân. Töông töï, moät baûn dòch thaønh coâng cuûa Töù Thö khoâng phaûi chæ laø phieân aâm töø Haùn töï sang Haùn Vieät, maø baét buoäc phaûi laø söï chuyeån theá giôùi cuûa thôøi Xuaân Thu vaøo trong theá giôùi hieän ñaïi cuûa chuùng ta. Laøm sao maø con em cuûa chuùng ta hieåu ñöôïc nhöõng caâu chuyeän trong Hieáu Kinh, neáu baûn dòch chæ laø chuyeån aâm, vaø neáu nhöõng chuù giaûi chæ laø nhöõng loái phaân tích chöõ (trieát töï). Trong moät thôøi ñaïi troïng lyù tính vaø khoa hoïc, nhöõng caâu chuyeän trong Thaùnh Kinh hay trong Hieáu Kinh, hay trong caùc saùch truyeän veà Phaät phaùp seõ mang tính chaát hoaëc huyeàn bí, hoaëc phi lí, hoaëc ngoä ngónh töùc cöôøi, neáu chuùng ta khoâng naém ñöôïc caùi theá giôùi soáng cuûa hai ngaøn naêm tröôùc, cuûa ngöôøi Hoa, ngöôøi Do Thaùi, ngöôøi AÁn Ñoä, vaân vaân. [62]
Veà thoâng dòch thì ñaõ phaûi nhö vaäy, nhöng veà thoâng ngoân, ta caàn phaûi hôn theá nöõa. Thoâng ngoân khoâng phaûi chæ laø moät söï chuyeån aâm, hay chuyeån ngoân ñôn thuaàn, maø coøn laø moät söï chuyeån dòch mang tính chaát toaøn dieän. Thoâng ngoân ñoøi ta phaûi chuyeån yù, chuyeån nghóa, chuyeån thaùi ñoä, chuyeån tình caûm, vaø laøm cho ngöôøi nghe khoâng chæ thaáu hieãu yù nghóa, maø coøn phaûi “rung ñoäng”, töùc caûm ñoäng. Noùi caùch khaùc, thoâng ngoân nhaém vaøo moät söï hieåu bieát nhöng vôùi moät taùc duïng cuï theå vaø soáng ñoäng hôn. Ngöôøi nghe caûm thaáy nhö ñaõ tìm ra chính mình qua ngoân ngöõ cuûa ngöôøi khaùc.
Ñaây chính laø lyù do taïi sao TDH nguyeân thuûy raát chuù troïng ñeán vai troø, coâng naêng cuûa taùc ñoäng “noùi” (to say). [63] Maø quûa theá, truyeàn thoáng TDH laø moät truyeàn thoáng phaùt xuaát töø vai troø cuûa nhöõng ngöôøi thoâng ngoân. Coâng naêng cuûa thaàn Hermes töùc laø coâng vieäc chuyeån ngoân, chuyeån caùi yù maø Zeus muoán noùi cho ngöôøi con cuûa Odysseus. Coâng vieäc cuûa caùc tö teá taïi ñeàn thôø Delphi bao goàm “dieãn taû” (hay giaûi thích, to explain), bieåu taû (to express), coâng boá (to announce), vaø xaùc quyeát (to assert) nhöõng thaàn linh ñaõ phaùn, truyeàn laïi cho thaàn daân. Töông töï, coâng vieäc cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo (ñaïo) khoâng chæ naèm trong vieäc dieãn giaûi Thaùnh Kinh, maø coøn phaûi coâng boá, xaùc quyeát, laøm cho ngöôøi nghe caûm ñoäng, caûm thoâng, vaø chaáp nhaän. [64] Nôi ñaây ta thaáy vai troø cuûa caùc vò tö teá, cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo, hay cuûa caùc caùn boä “tuyeân truyeàn” laø moät vai troø “thoâng ngoân”, theo nghóa laø qua ngoân ngöõ ngöôøi thoâng ngoân ñöùng giöõa (go-between) hai ngöôøi nghe vaø noùi, hai theá heä, hai theá giôi, hai truyeàn thoáng, hai vaên hoùa, vaân vaân. Ñöùng giöõa ôû ñaây coù nghóa laø moät chieác caàu noái keát giöõa hai bôø, coù nghóa chính laø caùi moâi sinh (milieu) maø chæ qua ñoù thaàn linh môùi gaëp ñöôïc con ngöôøi, con ngöôøi môùi ñeán ñöôïc vôùi thaàn linh. Chæ trong yù nghóa naøy ta môùi thaáy ñöôïc taàm quan troïng cuûa ngoân ngöõ. [65]
Taïm Keát
Chöông thöù hai naøy ñaõ baøn moät caùch khaùi quaùt veà phöông phaùp hay ngheä thuaät thoâng dieãn. Nhö ñoäc giaû ñaõ nhaän ra, phöông phaùp thoâng dieãn khoâng phaûi chæ laø moân giaûi thích hoïc, hay giaûi nghóa hoïc, hay chuù thích hoïc maø thoâi. TDH laø moân nghieân cöùu veà chính söï hieåu bieát (understanding), veà ngoä tính hay veà khaû naêng hieåu bieát cuûa con ngöôøi, veà töông thoâng (communication) giöõa con ngöôøi trong nhöõng theá giôùi khaùc nhau, trong nhöõng lòch söû khaùc bieät, trong nhöõng sinh hoaït phöùc taïp, vaø qua nhöõng truyeàn thoáng, yù heä maø chuùng ta khoâng theå gaït boû ñöôïc. Noùi moät caùch khaùc, TDH ñoøi hoûi moät söï hieåu bieát töông ñoái toaøn theå, moät söï daán thaân vaøo trong chính theá giôùi maø hoï ñöông ñi vaøo (nhö trong tröôøng hôïp thoâng dòch), moät thaùi ñoä luoân môû roäng. Ñaây chính laø lyù do taïi sao chuùng toâi chuû tröông TDH bao goàm ba khía caïnh, hay ba sinh hoaït cuûa con ngöôøi: giaûi thích (lyù giaûi theo quy luaät khoa hoïc), giaûi nghóa (lyù giaûi theo quy luaät cuûa khoa hoïc xaõ hoäi), vaø chuyeån nghóa (lyù giaûi theo chính cuoäc soáng).
Leõ taát nhieân, taát caû ba phuông phaùp (ngheä thuaät) giaûi thích, giaûi nghóa cuõng nhö chuyeån nghóa ñaõ ñöôïc trình baøy moät caùch ngaén goïn, nhöng chöa ñaày ñuû, vaø caøng khoâng haún coù theå hieåu ñöôïc moät caùch deã daøng. Chuùng toâi yù thöùc ñöôïc tính chaát phöùc taïp vaø quaûng ñaïi cuûa TDH lieân quan ñeán nhieàu moân khoa hoïc hieän ñaïi, ñaëc bieät ngöõ hoïc, taâm lyù hoïc, toân giaùo hoïc, cuõng nhö nhieàu phöông phaùp khoa hoïc nhö phaân taâm, pheâ phaùn vaø ñaëc bieät hieän töôïng hoïc. Ñeå giuùp ñoäc giaû ñi saâu hôn vaøo thoâng dieãn, chuùng toâi ñaõ baøn sô qua veà ngöõ hoïc. Rieâng trong chöông sau, chuùng toâi seõ baøn kyõ hôn veà phöông phaùp hieän töôïng hoïc. Lyù do laø TDH hieän ñaïi, hay noùi ñuùng hôn neàn trieát hoïc thoâng dieãn xuaát phaùt tröïc tieáp töø hieän töôïng hoïc. Nhöõng ngöôøi chuû tröông thoâng dieãn thöôøng laø nhöõng trieát gia chuyeân veà hieän töôïng hoïc, thí duï Heidegger, Gadamer, Merleau-Ponty, Ricoeur, Leùvinas, vaø nhieàu vò khaùc. Rieâng trong chöông thöù naêm vaø thöù saùu giôùi thieäu caùc tröôøng phaùi thoâng dieãn, chuùng toâi seõ baøn theâm veà nhöõng phöông phaùp khaùc lieân quan vôùi hay boå tuùc cho TDH, thí duï phöông phaùp pheâ phaùn cuûa Habermas, phöông phaùp kieán caáu cuûa Foucault, phöông phaùp “vaïch traàn” thaàn thoaïi cuûa Ricoeur, phöông phaùp phaân taâm cuûa Lacan, vaân vaân...
Chuù Thích:
[56] Walter Benjamin, Illuminations
[57] Karl Popper, Conjectures and Refutations, sñd., Preface, tr. vii,: “...we can learn from our mistakes.”
[58] Xin tkh. Traàn Vaên Ñoaøn, “Vaøi Suy Tö Veà Vieäc Bieân Soaïn Boä Lòch Söû Tö Töôûng Trieát Hoïc Vieät Nam”, trong Tö Töôûng, soá 23 & 24 (Australia, 9. 2003), ctr. 1-8.
[59] Loái hieåu bieát naøy taïo ra moät neàn TDH theo chieàu saâu (Depth Hermeneutics), nhö thaáy trong neàn thoâng dieãn cuûa Paul Riceour, vaø cuûa Jacques Lacan. Caùc trieát gia naøy chuû tröông, chæ khi ñaøo bôùi leân ñöôïc caùi yù thöùc bò choân vuøi trong tieàm thöùc (do bò ñeøn eùp, hay coá tình töï queân laõng), ta môùi hieåu ñuôïc chính mình. Ta thaáy, ñaây laø moät neàn TDH döïa phaàn naøo vaøo lyù thuyeát phaân taâm cuûa Sigmund Freud.
[60] Gadamer ñaõ phaàn naøo nhaän ra vai troø quan troïng cuûa tieàn thöùc (vaø tieân kieán, prejudices) trong quùa trình hieåu bieát. OÂng chuû tröông, ta khoâng theå taùch rôøi khoûi nhöõng tieân kieán, vaø ta caøng khoâng theå khoâng bò aûnh höôûng cuûa tieàn thöùc. Loái TDH naøy cuõng thaáy nôi nhaø trieát hoïc Phaùp, Giaùo sö Emmanuel Leùvinas, vaø caû Ricoeur.
[61] Lyù thuyeát TD pheâ phaùn (Critical Hermeneutics) cuûa Habermas vaø nhöõng ngöôøi theo tröôøng phaùi Frankfurt. Theo hoï, ñeå hieåu ñöôïc chính mình, tröôùc heát phaûi phaù boû nhöõng ñieàu kieän hay nhöõng trôû ngaïi khieán ta khoâng theå nhaän ra ñöôïc chính mình. Do ñoù, theo Karl Marx, hoï chuû tröông pheâ phaùn xaõ hoäi, yù heä, ngay caû loái suy tö tö saûn (bourgeois) nhö laø ñieàu kieän tieân quyeát ñeå coù theå coù ñöôïc moät söï thoâng hieåu chaân thaät.
[62] Nhieàu nhaø pheâ bình toân giaùo ñaõ boû qua söï khaùc bieät naøy. Chính vì vaäy nhöõng pheâ bình cuûa hoï mang tính caùch moät chieàu, vaø “giaùo ñieàu.” Lyù do chính khieán chuùng ta khoâng theå pheâ bình toân giaùo, hay nhöõng theá giôùi thaàn thoaïi ñöôïc, ñoù laø söï khaùc bieät quùa saâu, quùa roäng giöõa theá giôùi cuûa chuùng ta vaø theá giôùi cuûa toân giaùo, thaàn thoaïi. Laøm sao ta coù theå pheâ bình ñöôïc khi chöa thaáu hieåu, thoâng hieåu ñieàu (hay ngöôøi) maø chuùng ta pheâ bình. Laøm sao maø ta pheâ bình ñöôïc khi ngay caû ngoân ngöõ hieän ñaïi, ñöøng noùi ñeán coå ñieån cuûa hoï, chuùng ta vaãn chöa naém ñöôïc. Laøm sao maø chuùng ta coù theå cheâ bai hoï ñöôïc, khi taát caû dieãn bieán lòch söû cuûa hoï, vaø cuûa nhaân loaïi vaãn coøn moâng lung trong ñaàu oùc chuùng ta? Moät phaàn lôùn caùc “hoïc giaû” Vieät thöôøng hay phaïm vaøo caùi loãi laàm naøy khi pheâ phaùn nhöõng ñieàu hoï chöa thaáu hieåu. Toâi töøng ñoïc nhöõng caâu pheâ bình Thieân Chuùa Giaùo raát “noùng”, raát “giaät gaân” cuûa moät nhoùm ngöôøi töï xöng laø “trí thöùc” Phaät töû, vaø caûm thaáy thaät tieác cho taøi naêng cuûa hoï. Xin tkh. Nhoùm Giao Ñieåm, Ñoái Thoaïi vôùi Giaùo Hoaøng John-Paul II (California: 1996). Toâi thaáy laø laï khi quùy vò theo quan ñieåm duy lyù, duy khoa hoïc (ôû thôøi hieän ñaïi) ñeå cheá nhaïo tín lyù cuûa Thieân Chuùa Giaùo nhö “Thieân Chuùa Ba Ngoâi”, “Toäi Nguyeân Toå”, vaân vaân, cho chuùng laø “phi lyù”, “buoàn cöôøi”, vaân vaân. Nhöng roài quùy vò vui veû chaáp nhaäïn nhöõng ñieàu töông töï (cuõng khoâng theå chöùng minh ñöôïc) trong Phaät giaùo nhö “luaân hoài”, “nieát baøn”, coi ñoù laø “khoa hoïc”, “höõu lyù”... Thay vì hoaønh döông Phaät phaùp, hoï ñaõ khieán nhöõng ngöôøi “ngoaïi giaùo” (khoâng phaûi laø Phaät töû) maát caû höùng ñeå tìm hieåu theâm veà Phaät phaùp. Maø noùi cho ñuùng, hoï cuõng chæ laäp laïi caùi sai laàm cuûa nhöõng ngöôøi Taây hoïc töøng pheâ bình choáng Ñoâng phöông. Caùc hoïc giaû Taây phöông nöûa vôøi, vaø caùc hoïc giaû Vieät töøng bò caùi hoïc cuûa Taây phöông laøm muø quaùng cuõng ñaõ töøng vung vít chöûi bôùi trieát Ñoâng, toân giaùo Ñoâng phöông, cho chuùng laø nhaûm nhí, dò ñoan, man ri moïi rôï.
Thöïc ra, chuùng ta queân ñi söï khaùc bieät giöõa caùc theá giôùi soáng, giöõa caùc thôøi ñaïi, giöõa caùc neàn vaên hoùa. “Thieân Chuùa Ba Ngoâi” chæ coù theå hieåu ñöôïc trong neàn vaên hoùa Hi Baù Lai. Töông töï, chæ coù moät neàn vaên hoùa coå xöa AÁn Ñoä môùi coù theå phaùt sinh ra quan nieäm “luaân hoài.”
[63] Palmer, tr. 14: “Caí chieàu höôùng caên baûn nhaát trong yù nghóa cuûa töø hermeneuein ñoù laø “dieãn taû, hay bieåu taû” (to express), “xaùc quyeát” (to assert), hay laø “noùi” (to say). Ñieàu naøy lieân quan tôùi coâng naêng “coâng boá” (announcing) cuûa thaàn Hermes.”
[64] Xin tkh. James M. Robinson, A New Quest of the Historical Jesus (London: SCM Press, 1959), tr. 128 vtth.; Palmer, 14.
[65] Trong neàn thaàn hoïc Thieân Chuùa Giaùo, vai troø cuûa homiletics (ngheä thuaät rao giaûng) raát quan troïng. Thaùnh Phaoloâ Toâng ñoà (St. Paul the Apostle), roài nhaø caûi caùch toân giaùo, Linh muïc Luther, töøng raát chuù yù ñeán ngheä thuaät noùi, hay rao giaûng: “chæ qua rao giaûng môùi coù cöùu roãi.” Caùc thö cuûa Thaùnh Phaoloâ thöôøng ñöôïc lôùn gioïng ñoïc trong caùc hoäi ñöôøng. Thaùnh Augustine töøng nhaán maïnh laø “neàn thaàn hoïc Kitoâ giaùo” phaûi laø “moät neàn thaàn hoïc cuûa Thaùnh Ngoân”, maø “thaùnh Ngoân” nôi ñaây khoâng phaûi laø ngoân töï, maø laø ngoân thoaïi, töùc ngoân ngöõ qua aâm thanh, aâm ñieäu vaø aâm höôûng, töùc ngoân töø ta ñöông noùi ra. Ñoái vôùi nhaø thaàn hoïc Bultmann, Thaùnh Kinh phaûi laø kerygma, töùc loan baùo söù ñieäp. Trong ngöõ hoïc hieän ñaïi, John Austin ñaõ ñaëc bieät phaân bieät ngoân thoaïi (speech) vaø haønh vi noùi , hay hoaït thoaïi (speech act) khoûi ngoân ngöõ (language).
Traàn Vaên Ñoaøn
Khoa Trieát Hoïc, ÑH Quoác Gia Haø Noäi, 2004