Thoâng Dieãn Hoïc

Vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên

Gs. Traàn Vaên Ñoaøn

Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan

Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia

Chöông II

Phöông Phaùp Thoâng Dieãn

(Hermeneutical Methods)

2. Phöông Phaùp hay Ngheä Thuaät Giaûi Nghóa (Ars Explicandi)

Ñieåm raát quan troïng maø nhöõng nhaø phaân tích, ñaëc bieät phaân tích ngöõ hoïc, thöôøng queân, hay coá tình giaû boä khoâng ñeå yù, ñoù laø chuùng ta coù theå caét moät söï kieän ra thaønh nhieàu boä phaän, hay thaønh nhöõng ñôn vò cöïc nhoû hay vi moâ (nguyeân töû), nhöng chuùng ta chöa haún hieåu noù. Töông töï, ta coù theå phaân chia moät caâu noùi (sentence) ra thaønh nhieàu töø, ngöõ, nhöng chuùng ta chöa haún thaáu ñöôïc caâu noùi ñoù. Moät ñieåm khaùc maø ai cuõng bieát, ñoù laø cuøng moät caâu noùi, moãi ngöôøi nghe, raát coù theå seõ hieåu khaùc nhau. Cuøng moät caûnh caùo thì “ngöôøi coù taät giaät mình”, trong khi ngöôøi ngoaïi cuoäc thì nhö “ngöôøi ñieác nghe suùng” (laøm sao maø sôï ñöôïc), vaø ngöôøi ñaõ quen, khoâng sôï, thì ñuùng laø “nöôùc ñoå ñaàu vòt.” Noùi caùch khaùc, nôi ñaây ta thaáy, caùi yù nghóa cuûa caâu noùi, caùi haøm yù cuûa söï kieän, vaân vaân, khoâng theå bieát ñöôïc moät caùch troïn veïn neáu ta chæ döïa vaøo phaân tích maø thoâi. [37] Vaø ñieàu quan troïng nhaát maø chuùng ta thöôøng vaáp phaïm, ñoù laø sau khi ñaõ phaân caùch, chuùng ta thöôøng queân khoâng laép laïi ñöôïc, hoaëc neáu coù laép laïi, thì ña soá ñeàu sa vaøo caùi taät thích boùp meùo söï kieän, kieåu “raâu oâng caém caèm baø.” Ñaây coù leõ laø moät trong nhöõng caên nguyeân cuûa söï hoãn ñoän trong caùc loái giaûi thích vaên chöông, vaø caû söû hoïc.

Trong phaàn naøy, chuùng toâi muoán baøn theâm veà nhöõng ñieàu kieän giuùp chuùng ta hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa caâu noùi, noäi dung cuûa moät söï kieän, vaø haøm yù cuûa moät hieän töôïng, qua nhöõng ñieåm sau: (1) Vai troø cuaû cô caáu vaø quy luaät keát caáu caùc hieän töôïng, döõ kieän. (2) Lòch söû vaø quy luaät lòch söû. (3) Quaù trình bieán ñoåi, cuõng nhö nhöõng yeáu toá baát ngôø trong lòch söû.

2.1. Naém Vöõng Quy Luaät Keát Caáu, Cô Caáu vaø Heä Thoáng cuûa Theá Sinh

Leõ dó nhieân laø phaân tích, moå seû giuùp chuùng ta “bieát” ñöôïc taát caû nhöõng boä phaän cuûa söï vaät, nhöng khoâng theå baûo ñaûm ñöôïc laø chuùng ta “hieåu” ñöôïc söï vaät. Töông töï, ta coù theå beû gaãy moät caâu vaên, hay moät vaên baûn thaønh töøng chöõ, thaønh caâu, hay thaønh nhöõng nhöõng ñôn vò nguyeân töû cuûa ngöõ aâm, hay bieåu töôïng, nhöng chuùng ta vaãn chöa hieåu noåi caâu noùi, hay ñoaïn vaên maø chuùng ta ñoïc hay nghe. Neáu noùi theo Roman Jakobson, hieåu ngoân ngöõ khoâng phaûi laø nhìn thaáy moãi töø, moãi ngöõ, hay nghe aâm thanh nhöng laø hieåu ñöôïc caùi yù nghóa cuûa töø, cuûa aâm vaø cuûa daáu (kyù) hieäu. Nhöng ñeå hieåu daáu hieäu ta laïi caàn phaûi nhôø ñeán nhöõng daáu hieäu khaùc. Noùi caùch khaùc, caùi yù nghóa cuûa ngoân ngöõ laø do moät heä thoáng lieân quan giöõa caùc bieåu thò (daáu hieäu, kyù hieäu) maø khoâng caàn naïi ñeán chính söï vaät maø ngoân ngöõ muoán bieåu taû. [38] Vaäy neân theo Jakobson, hieåu ngoân ngöõ töùc hieåu ñöôïc söï töông quan giöõa caùc daáu hieäu, vaø nhaát laø naém vöõng ñöôïc caùi quy luaät cuûa daáu hieäu. Nhöng noùi nhö vaäy vaãn chöa ñuû, bôûi vì daáu hieäu (sign) tröôùc heát laø moät kyù hieäu (signified), vaø laø moät tín hieäu (signifiant) [39] ñöông phaùt sinh ra nhöõng thoâng tin (neáu ta theo neàn ngöõ hoïc cuûa Ferdinand de Saussure (1857-1913) maø caùc nhaø thoâng dieãn hoïc Phaùp nhö Paul Ricoeur (1913-), Jacques Lacan (1908-1981), Jacques Derrida (1930), vaân vaân, töøng theo vaø aùp duïng). [40] Chính vì vaäy maø luaät cuûa daáu hieäu khoâng phaûi töï nhieân nhöng ñöôïc caáu taïo trong moät theá giôùi soáng naøo ñoù vaø chæ mang yù nghóa cho nhöõng ngöôøi coù moät cuoäc soáng töông töï nhö theá. Thí duï, hình chim boà caâu trong caùc cô sôû Lieân Hieäp Quoác laø bieåu hieäu quoác teá mang nghóa hoøa bình (cho nhöõng ngöôøi khao khaùt hoøa bình, choáng baïo löïc); trong caùc giaùo ñöôøng, con chim boà caâu laø bieåu töôïng (toân giaùo) cuûa Thaùnh Linh (cho nhöõng ngöôøi tín höõu Thieân Chuùa giaùo), trong khi trong moät quaùn aên Taàu hay Vieät laø bieåu hieäu trong thöïc ñôn chæ moät moùn aên (moùn chim boà caâu, maø nhöõng khaùch haøng saønh ñieäu hieåu ngay), vaân vaân. Bieåu hieäu, bieåu töôïng, kyù hieäu maø chuùng ta thaáy nôi ñaây, taát caû laø kyù hieäu (signified). Chuùng bieán thaønh tín hieäu (significant) chæ cho nhöõng ngöôøi tin hay chaáp nhaän chuùng, bôûi vì chæ ñoái vôùi hoï vaø trong moät theá giôùi cuûa nhöõng ngöôøi cuøng nieàm tin maø moät kyù hieäu môùi phaùt sinh ra yù nghóa (tín hieäu). Noùi caùch khaùc, söï bieán ñoåi khoâng ngöøng giöõa kyù hieäu vaø tín hieäu laø moät tính chaát ñaëc thuø cuûa ngoân ngöõ con ngöôøi. Chính söï bieán ñoåi cuûa kyù hieäu vaø tín hieäu naøy taïo ra yù nghóa môùi cuûa ngoân ngöõ: chim boà caâu laø bieåu hieäu hoøa bình, laø bieåu töôïng Thaùnh Linh, laø bieåu hieäu (daáu hieäu) cuûa moät moùn aên. [41] Theá neân luaät cuûa ngoân ngöõ khoâng phaûi laø nhöõng quy luaät giöõa caùc daáu hieäu ñaõ coù saün, hay ñaõ ñöôïc quy öôùc (trong tröôøng hôïp naøy, bieåu hieäu, bieåu töôïng laø nhöõng kyù hieäu) maø thoâi. Luaät cuûa ngoân ngöõ phaûn aùnh caùi quy luaät cuûa cuoäc soáng con ngöôøi, cuûa moái giao tieáp giöõa con ngöôøi vôùi nhau, giöõa con ngöôøi vôùi vaïn vaät, vaân vaân. Theá neân, daáu hieäu coù theå cuøng moät luùc laø kyù hieäu vaø tín hieäu, cuøng moät luùc laø moät bieåu hieäu (hay bieåu töôïng, hay aán hieäu (icon), aán tín (stamp), aán vaät) vaø laø daáu hieäu. Bôûi leõ, cho tôùi cuøng, moãi ngoân, moãi ngöõ, moãi töø, moãi töï, hay moãi daáu hieäu ñeàu chæ ra moät haønh ñoäng, moät thaùi ñoä, moät taâm tình hay moät caùch soáng naøo ñoù. Noùi toùm laïi, ñeå hieåu ñöôïc caâu vaên, ta phaûi naém vöõng ñöôïc theá giôùi soáng cuûa caâu noùi ñoù, vaø ñeå bieát ñöôïc caùi theá giôùi soáng ñoù, ta chæ coù theå döïa vaøo nhöõng cô caáu, kieán caáu... maø ta thaáy trong ngöõ hoïc, trong huyeàn hoaïi, trong loái toå chöùc, trong caùch theá suy tö (logic), trong caùc boä moân khoa hoïc, ñaëc bieät trong toaùn hoïc, hình hoïc, vaân vaân. [42]

Wittgenstein laø moät trong nhöõng trieát gia nhaän ra söï lieân heä maät thieát giöõa ngoân ngöõ vaø cuoäc soáng, giöõa luaän lyù (logic) vaø ngoân ngöõ. Theá neân, oâng daùm caû quyeát laø baát cöù söï hieåu bieát naøo cuõng noùi leân haønh vi theo luaät, giöõ luaät; vaø baát cöù ngoân töø naøo cuõng chæ coù theå hieåu ñöôïc trong caùi maïch nguoàn cuûa moät cuoäc chôi ngoân ngöõ; maø cuoäc chôi naøo cuõng phaûi coù quy luaät. Noùi caùch khaùc, hieåu ngoân ngöõ töùc hieåu quy luaät (vaên phaïm), vaø thoâng thaïo ngoân ngöõ töùc bieát aùp duïng vaên phaïm ngoân ngöõ ñoù moät caùch thoâng thaïo. [43] Neáu nhö theá thì hieåu bieát cuõng ñoàng nghóa vôùi naém vöõng ñöôïc quy luaät ngoân ngöõ (vaên phaïm), quy luaät soáng (phaùp luaät, ñaïo ñöùc, phong tuïc, taäp quaùn), vaø nhaát laø quy luaät cuûa theá giôùi soáng. Nhöng ñeå naém ñöôïc quy luaät cuûa theá giôùi soáng (theá sinh), ta phaûi thaáu ñaùo caùi cô caáu (organ, töï nhieân), keát caáu (structure, do chuùng ta taïo ra), heä thoáng (system, do toå chöùc hay xeáp ñaët) cuûa caùi theá giôùi maø ta ñöông soáng, maø toå tieân chuùng ta ñaõ soáng, maø chuùng ta mong ñôïi (expect) trong töông lai. [44] Töø ñaây, ta hieåu ñöôïc giaûi nghóa khoâng chæ ñoàng nghóa vôùi giaûi thích töùc (1) giaõi baøy (ex-planation) caùi gì voán coù saün (cô caáu, keát caáu, heä thoáng), maø coøn phaûi (2) naém vöõng ñöôïc quy luaät xaùc ñònh, taïo ra, cuõng nhö baûo toàn cô caáu (luaät töï nhieân), keát caáu (luaät xaõ hoäi), hay heä thoáng (luaät logic) nhöõng hieän töôïng, hay nhöõng döõ kieän, hay nhöõng sinh hoaït lòch söû; vaø (3) döï ñoaùn ñöôïc nhöõng ñieàu gì phaûi xaåy ra trong caùi theá giôùi soáng cuûa chuùng ta. Noùi toùm laïi, giaûi nghóa ñoøi hoûi moät caùi nhìn, hay moät loái hieåu bieát mang tính chaát toaøn dieän hôn laø giaûi thích.

Trong ñoaïn sau, chuùng toâi baøn theâm veà söï kieän laø vieäc hieåu bieát cuûa con ngöôøi khoâng theå taùch rôøi khoûi boái caûnh (background), hieän caûnh (situation), vaên caûnh (context) töùc nhöõng moâi tröôøng sinh soáng bao quanh chuùng ta (medium, milieu, environment) maø con ngöôøi ñöông soáng trong ñoù, töøng ñöôïc nuoâi döôõng bôûi ñoù, vaø nhaát laø caû moät yù höôùng (hay döï phoùng, projection) cuûa hoï cuõng baét nguoàn töø ñoù, vaø muïc ñích cuûa hoï chæ coù theå coù neáu ta hieåu ñöôïc xaõ hoäi, vaên hoùa, nhöõng vaán naïn cuûa hoï, vaân vaân. Taát caû nhöõng ñieàu kieän ñoù caáu taïo thaønh caùi lòch söû tính (Geschichlichkeit) cuûa con ngöôøi. Lòch söû tính noùi leân khoâng nhöõng lòch söû cuûa chuû theå, maø coøn caû caùi lòch söû cuûa xaõ hoäi, cuûa con ngöôøi trong xaõ hoäi. Noùi caùch khaùc, lòch söû cuûa con ngöôøi, vaên hoaù cuûa hoï, ngoân ngöõ cuûa moãi saéc toäc, roài phong tuïc, taäp quaùn cuûa moãi nhoùm, moãi giai caáp, roài toân giaùo cuûa hoï, vaân vaân, taát caû caáu taïo thaønh moät caùi maø ta goïi laø lòch söû tính cuûa con ngöôøi (historicity, hay Geschichtlichkeit, noùi theo ngoân ngöõ cuûa Heidegger vaø nhaø thaàn hoïc Rudolph Karl Bultmann (1884-1976). [45]

2.2. Naém Vöõng Boái Caûnh (Lòch Söû) vaø Luaät cuûa Lòch Söû

Ñieåm maø chuùng ta caàn phaûi nhaán maïnh, ñoù laø naém vöõng ñöôïc quy luaät cuûa ngoân ngöõ, chöa haún ñaõ laø naém vöõng ñöôïc theá sinh (töùc caùi theá giôùi maø chuùng ta ñöông soáng, life-world), vaø naém vöõng ñöôïc theá sinh hoâm nay chöa haún baûo ñaûm laø chuùng ta hieåu ñöôïc caùi theá giôùi ñaõ qua, caùi theá giôùi seõ tôùi, vaø nhöõng theá giôùi cuûa ngöôøi khaùc. Nhö ñaõ noùi raát thoaùng qua nôi treân, chuùng toâi ñoàng yù vôùi chuû tröông cho raèng hieåu bieát töùc naém vöõng ñöôïc cô caáu, keát caáu, vaø heä thoáng cuûa theá giôùi. Nhöng chuùng toâi cuõng nhaän ñònh, moät chuû tröông nhö vaäy raát coù theå gaây ra nhieàu ngoä nhaän, vaø phaïm vaøo caùi loãi cuûa nhöõng nhaø keát caáu hoïc nhö Claude Leùvi-Strauss (1908-), [46] vaø ngay caû Ferdinand de Saussure nöõa. Theá neân, nôi ñaây chuùng toâi xin ñöôïc pheùp boå tuùc theâm veà chuû tröông maø chuùng toâi ñaõ löôùt qua ôû phaàn treân.

Chuùng toâi nhaän ñònh laøø keát caáu, heä thoáng, vaø ngay caû cô caáu khoâng coù baát bieán nhö nhöõng nhaø keát caáu hoïc, hay nhöõng sieâu hình hoïc gia cuûa tröôøng phaùi Plato vaø Descartes, vaø caû nhöõng nhaø khoa hoïc xaõ hoäi nhö Max Weber, hay Vilfredo Pareto töøng tin töôûng. Tröôùc heát, ta thaáy ngay caû cô caáu vaø baûn tính cuûa söï vaät (nhaát laø sinh vaät) ñeàu bieán ñoåi, khi nhanh (nhö tröôøng hôïp coân truøng), khi chaäm (nhö tröôøng hôïp caùc ñoäng vaät vaø nhaát laø con ngöôøi), coù khi voâ cuøng chaäm ñeán noãi chuùng ta khoù maø nhaän ra ñöôïc. Söï khoâng nhaän ra, hay chöa nhaän ra laø do, hoaëc vì söï baát tuùc cuûa trí thöùc, hoaëc vì söï haïn cheá cuûa nguõ quan, hoaëc vì bò nhöõng leà thoùi cuõ, hay nhöõng quan nieäm cuõ troùi buoäc. Ñieån hình laø tröôøng hôïp cuûa vaät theå (thí duï, hoøn ñaù) maø chuùng ta nhaàm laãn cho laø baát ñoäng vaät, hay tröôøng hôïp vi truøng, vi khuaån vaø nhaát laø DNA maø nhöõng ñoâi maét thöôøng khoâng theå nhaän ra. Chæ coù theå nhaän ra chuùng ñöôïc nhôø nhöõng phaùt minh taân tieán nhö kính hieån vi, aùnh saùng laser, vaân vaân. Noùi caùch khaùc, cô caáu cuûa baát cöù moät vaät chaát naøo cuõng ñeàu bieán ñoåi, chæ coù chaäm hay nhanh, deã daøng hay khoù maø nhaän ra ñöôïc maø thoâi. Neáu aùp duïng vaøo xaõ hoäi con ngöôøi, ta thaáy cô caáu cuûa chính con ngöôøi (physical body), roài cô caáu cuûa xaõ hoäi (social organ)... cuõng ñöông bieán ñoåi. Vaø cuøng vôùi cô caáu, caùc keát caáu cuõng bieán ñoåi, laïi coù veû nhanh hôn, vaø taùo baïo. Thí duï, keát caáu gia ñình ngöôøi Vieät ngaøy nay ñaõ khoâng nhaát thieát gioáng y heät keát caáu gia ñình cuûa ta vaøo ñaàu theá kyû thöù 20; keát caáu gia ñình cuûa Vieät kieàu Myõ khoâng haún gioáng keát caáu gia ñình cuûa ngöôøi Vieät taïi Nhaät hay taïi Trung Hoa. Töông töï, keát caáu (toå chöùc) chính trò ngaøy nay cuõng khaùc vôùi keát caáu chính trò tröôùc thôøi Ñoåi Môùi; vaø haún laø khoâng gioáng vôùi neàn chính trò tröôùc naêm ñaát nöôùc thoáng nhaát (1975), hay 100 naêm sau. Veà heä thoáng, chuùng ta thaáy söï ñoåi thay coøn nhanh hôn nöõa, vaø ña daïng hôn nhieàu. Heä thoáng phaùp luaät vaøo thôøi toaøn caàu hoùa chaéc haún khaùc vôùi heä thoáng phaùp luaät cuûa moät xaõ hoäi ñoùng kín; heä thoáng tö duy trong trieát hoïc khoâng theå ñoàng nhaát vôùi heä thoáng cuûa ngheä thuaät (maø ngheä thuaät chöa haún ñaõ coù heä thoáng, nhaát laø vaøo luùc phoâi thai).

Vaäy thì ñieåm quan troïng laø cô caáu, keát caáu vaø heä thoáng bieán ñoåi nhö theá naøo? Theo höôùng gì? Ñoäng löïc gì laøm chuùng bieán ñoåi? Vaø ta coù raát nhieàu nhöõng caâu hoûi töông töï nhö theá. Nhöõng nhaø keát caáu hoïc nhö Ferdinand de Saussure hay tröôøng phaùi ngöõ hoïc cuûa thaønh phoá Prague seõ nghó laø ngoân ngöõ (vaø coù leõ caû vuõ truï, theo Leùvi-Strauss) bieán ñoåi theo quy luaät hoaëc ñoàng hôïp (hay ngöõ hoïc ñoàng ñaïi, synchronique), hoaëc bieán caáu, töùc bieán ñoåi vaø caáu taïo (hay ngöõ hoïc lòch ñaïi, diachronique). Duø theo quy luaät naøo ñi nöõa, keát caáu ngoân ngöõ luoân phaûi tuaân theo luaät caân baèng (loi d'equilibre). [47] Khaùc vôùi Saussure, caùc nhaø ngöõ hoïc khaùc nhö Noahm Chomsky (1928-), phaàn bò aûnh höôûng cuûa Descartes, phaàn cuûa Marx, nhaän ñònh raèng keát caáu ngoân ngöõ, gioáng nhö keát caáu cuûa xaõ hoäi con ngöôøi. Noù bao goàm (1) phaàn coá ñònh, mang tính chaát tieân thieân baåm sinh (theo Descartes), vaø (2) phaàn lòch söû caáu thaønh (töùc haäu thieân). Neáu theá thì, maëc duø ngoân ngöõ coù nhöõng yeáu toá coá ñònh baát bieán, nhöng khoâng coù moät ngoân ngöõ naøo maø khoâng bò aûnh höôûng cuûa lòch söû, cuûa boái caûnh, vaø bôûi chính cuoäc soáng.

2.3. Naém Vöõng Quaù Trình Phaùt Sinh, Phaùt Trieån

Nhö chuùng ta nhaéc nhieàu trong caùc phaàn treân, Schleiermacher laø nhaø thaàn hoïc ñaàu tieân ñaõ heä thoáng hoùa thoâng dieãn. Chuùng toâi seõ baøn rieâng veà neàn Thoâng Dieãn Hoïc (TDH) cuûa Schleiermacher trong chöông tôùi, neân nôi ñaây chæ caàn nhaéc qua moät caùch toång quaùt veà söï ñoùng goùp cuûa Schleiermacher vaøo TDH. Tuy khoâng haún theo saùt taát caû nhöõng phöông thöùc treân, Schleiermacher ñaõ nhaán maïnh vaø aùp duïng nhöõng quan nieäm, cuõng nhö phaùt trieån kyõ thuaät giaûi thích tôùi moät möùc ñoä khaù heä thoáng, vaø chính vì vaäy oâng ñaõ xaây döïng neàn taûng cho TDH:

Thöù nhaát Schleiermacher nhaän ra taàm quan troïng cuûa caû ngöõ hoïc, ñaëc bieät tu töø hoïc (philology) vôùi söï dieãn giaûi vaên phaïm, cuõng nhö söï giaûi thích theo taâm lyù (psychological interpretation). Trong vieäc dieãn giaûi vaên phaïm, oâng ñöa ra taát caû 44 quy luaät (canons), trong khi baøn veà söï giaûi thích theo taâm lyù, oâng chuû tröông: (1) Tö töôûng voán gaén lieàn vôùi taát caû cuoäc soáng. Theá neân troïng taâm cuûa baát cöù söï lyù giaûi naøo cuõng phaûi höôùng veà vaø phaùt nguoàn töø chính cuoäc soáng cuûa taùc giaû, cuõng nhö cuûa ñoäc giaû (thính giaû). (2) Theo Fichte, oâng nhaän ñònh laø linh hoàn con ngöôøi (hay tinh thaàn con ngöôøi) voán coù khaû naêng tröïc giaùc moät caùch yù thöùc hay voâ thöùc. Noùi caùch khaùc, muoán hieåu bieát con ngöôøi, ta khoâng theå boû qua vaán ñeà taâm linh cuûa hoï. OÂng vieát trong taäp saùch Thoâng Dieãn Hoïc (1838) veà phöông phaùp thoâng dieãn maø oâng goïi laø phöông phaùp thaàn linh (dvinatory) nhö sau: “Phöông phaùp thaàn linh naøy laø moät phöông theá maø nhôø noù ta töï bieán ñoåi mình ñeå ñi vaøo trong tha nhaân, vôùi muïc ñích thaáu hieåu ngöôøi ñoù ngay laäp töùc.” [48]

Thöù hai, Schleiermacher khoâng vaát boû phöông phaùp giaûi thích cuõ, nhöng heä thoáng hoùa, vaø roài phaùt trieån noù. Ñoàng thôøi, nhö ñaõ noùi, oâng dung hôïp phöông theá giaûi thích theo vaên phaïm vôùi loái giaûi thích theo taâm lyù (maø ñoâi khi oâng coøn goïi laø loái giaûi thích thaàn linh). Nhö vaäy, TDH ñöôïc coi nhö laø moät ngheä thuaät cuõng nhö laø moät neàn khoa hoïc nhaém taùi döïng caùi maø noù voán phaûi laø (how it really was). Richard R. Niebuhr, moät nhaø thaàn hoïc cuûa ÑH Harvard, töøng nhaän xeùt khaù ñuùng veà neàn TDH cuûa Schleiermacher nhö sau: “Ñoái vôùi Schleiermacher, taùc ñoäng chuyeån nghóa töï noù ñaõ laø moät caùi chi mang caù tính, vaø saùng taïo cuõng nhö khoa hoïc. Noù laø moät söï taùi kieán taïo caùi töï ngaõ cuûa ngöôøi noùi hay ngöôøi vieát coù tính caùch ñaày hình aûnh (imaginative). Moät coá gaéng töï linh caûm (empathy) phaûi vöôït xa khoûi nhöõng nguyeân lyù cuûa neàn khoa hoïc tu töø hoïc vaø ñi vaøo caùi laõnh vöïc cuûa ngheä thuaät.” [49]

Thöù ba, Schleiermacher khoâng chæ döøng laïi nôi caùc vaên baûn. OÂng ñoøi hoûi ngöôøi giaûi thích phaûi naém vöõng taát caû quaù trình dieãn bieán cuõng nhö khaû theå, vaø giôùi haïn cuûa söï hieåu bieát cuûa chuùng ta. Nhö chuùng toâi ñaâ nhaán maïnh ñeán boái caûnh, lòch söû cuûa cuoäc soáng, nôi ñaây chæ caàn baøn theâm veà “khaû theå cuõng nhö giôùi haïn” cuûa söï hieåu bieát cuûa con ngöôøi. Ta bieát, theo Kant, ñieåm quan troïng nhaát trong söï hieåu bieát chính laø caùi khaû naêng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi (faculty of knowing). Chính vì theá maø nhaø trieát hoïc naøy muoán khaùm phaù ra caùi khaû theå, cuõng nhö nhöõng haïn cheá cuûa trí naêng trong taäp saùch kinh ñieån Pheâ Phaùn veà Lyù Trí Thuaàn Tuùy cuûa oâng. Bò aûnh höôûng cuûa Kant, Schleiermacher cuõng coù nhöõng ñoøi hoûi töông töï, vaø oâng quaû quyeát laø ta khoâng theå hieåu noåi nhöõng ñoaïn vaên vöôït khoûi khaû naêng cuûa chuùng ta. Moät thí duï cuï theå, moät em beù caáp tieåu hoïc khoâng theå hieåu noåi nguyeân lyù töông ñoái cuûa Albert Einstein (bôûi vì em chöa coù ñuû khaû naêng), y heät nhö moät ngöôøi Vieät chöa töøng hoïc Nga ngöõ khoâng theå ñoïc, ñöøng noùi hieåu noåi nhöõng taùc phaåm vieát baèng Nga ngöõ cuûa caùc ñaïi vaên haøo nhö Leo Tolstoi, Andre Chesnov, Boris Pasternak, vaân vaân.

Noùi toùm laïi, ñeå coù theå giaûi thích moät ñoaïn vaên, moät bieán coá lòch söû, moät loái hieåu hay suy tö cuûa con ngöôøi, chuùng ta caàn phaûi hoäi ñuû nhöõng ñieàu kieän nhö thaáu suoát boái caûnh lòch söû, naém vöõng quy luaät keát caáu (vaên phaïm), nhaän ra taát caû quaù trình phaùt sinh vaø dieãn bieán, vaø leõ taát nhieân ta phaûi nhìn ra ñöôïc taát caû nhöõng boä phaän cuûa toaøn theå, quy luaät caáu keát cuûa chuùng. Moät söï phaân tích (hay moå seû) kyõ caøng khoâng theå boû soùt baát cöù ñieàu kieän naøo nhö ñaõ noùi treân. Ñieåm thieáu soùt trong nhöõng lyù thuyeát tröôùc TDH, ñoù laø moãi lyù thuyeát chæ nhìn ra moät khía caïnh, hay chæ phaùt hieän moät soá quy luaät, nhöng chöa nhìn ra ñöôïc caùi toaøn theå, quy luaät caáu taïo (keát caáu) khieán caùc boä phaän töï caáu thaønh toaøn theå. Nhöng coù phaûi laø chính quy luaät taïo ra yù nghóa? Coù phaûi laø chính vaên phaïm xaùc ñònh yù nghóa cuûa caâu noùi? Ngay töø thôøi Locke, ngöôøi ta ñaõ hieåu nhö vaäy: söï hieåu bieát laø nhìn ra söï vaät hay söï kieän theo moät quy luaät, hay traät töï nhaát ñònh. Chính Wittgenstein cuõng nghó nhö theá khi oâng ñoàng nghóa hieåu bieát vôùi tuaân theo quy luaät. Ta hieåu toaùn hoïc laø vì ta naém ñöôïc nhöõng quy luaät cuaû noù. Ta hieåu côø töôùng khoâng phaûi laø ta chæ nhaän ra ñöôïc nhöõng kyù hieäu (tieáng Taàu) in treân moãi con côø (thí duï nhö toát, maõ, phaùo, xe, töôïng, só, vöông...), maø coøn naém vöõng ñöôïc quy luaät chôi côø. Thöïc ra, neáu giaûi thích hieåu bieát qua vieäc naém vöõng ñöôïc quy luaät (hay vaên phaïm), thì moät söï hieåu bieát nhö vaäy vaãn chöa ñuû. Moät ngöôøi coù theå laø moät kieän töôùng trong laøng côø töôùng, nhöng chöa chaéc oâng ñaõ hieåu ñöôïc muïc ñích cuûa vaùn côø; vaø chaéc haún oâng khoâng theå baûo ñaûm naém vöõng ñöôïc caùi caûm giaùc cuûa ngöôøi ñöông ñaùnh côø. Noùi moät caùch khaùc, caùi yù nghóa cuûa vaùn côø töôùng khoâng phaûi bò (vaø khoâng theå bò) haïn heïp trong söï hieåu bieát quy luaät cuûa troø chôi, maø coøn trong caû theá giôùi soáng cuûa nhöõng ngöôøi tham döï vaøo vaùn côø. Taïi Vieät Baéc, vaøo muøa xuaân, muøa hoäi, chuùng ta coù nhöõng vaùn côø ngöôøi. YÙ nghóa cuûa vaùn côø ngöôøi chæ coù theå hieåu ñöôïc trong chính caùch soáng, cuõng nhö trong baàu khí cuûa ngaøy hoäi, vaø nhaát laø hieåu ñöôïc caùi lòch söû cuûa moät cuoäc chôi nhö vaäy.

2.4. YÙ vaø Nghóa

Thöïc vaäy, neáu yù nghóa haïn heïp trong söï hieåu bieát quy luaät, traät töï, thì ñoù chöa phaûi laø thaáu hieåu. Ta môùi chæ hieåu nghóa, chöa phaûi laø hieåu yù, ñöøøng noùi ñeán hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa caâu noùi, hay cuûa cuoäc chôi. Nhö chuùng toâi ñaõ phaân bieät hai töø giaûi thích vaø giaûi nghóa, nôi ñaây chuùng toâi xin ñöôïc pheùp baøn theâm veà töø yù vaø nghóa trong ngöõ hoïc, ñaëc bieät trong ngoân ngöõ Vieãn Ñoâng. Nhö chuùng ta thöôøng hay duøng yù nghóa ñeõ dieãn taû noäi dung cuûa moät töø, moät ngöõ, hay moät caâu noùi, moät haønh ñoäng. Thöïc ra yù nghóa bao goàm hai yeáu tính: yù vaø nghóa. Chuùng toâi taïm giaûi thích yù nghóa töø hai phöông phaùp phaân tích cuûa ngöõ hoïc vaø phöông phaùp giaûn quy (reduction) cuûa hieän töôïng hoïc. [50]

Theo ngöõ hoïc, neáu laáy töø ngöõ töông töï trong ngoaïi ngöõ, ta thaáy chöõ  yù töông ñöông vôùi sense vaø nghóa vôùi meaning. YÙ noùi leân chính noäi dung cuûa söï vaät maø chuùng ta khoâng thay ñoåi hay theâm thaét chi vaøo ñöôïc. Thí duï con choù laø con choù, con meøo laø con meøo. Trong khi nghóa, laø caùi noäi dung maø ta theâm vaøo, hay bieán ñoåi cho phuø hôïp vôùi cuoäc soáng, caûm giaùc cuûa chuùng ta. Nhö vaäy ta môùi hieåu ñöôïc loái dieãn taû bình daân “con coùc laø caäu oâng Trôøi”, hay chuù choù, coâ meøo, baùc traâu, vaân vaân. Töø loái nhìn hieän töôïng hoïc, yù chæ caùi yù höôùng voán saün coù trong chuû theå, hay caùi yù höôùng maø chuû theå ñöông höôùng tôùi (intention, intentionality). Thaønh thöû, yù luoân lieân heä vôùi muïc ñích, muïc tieâu maø töø ngöõ hay caâu noùi, hay taùc phaåm naøy muoán dieãn ñaït. Trong Haùn ngöõ, chöõ yù bao goàm chöõ aâm (thanh) vaø chöõ taâm, muoán noùi leân caùi taâm tö. Töông töï khi giaûi thích chöõ nghóa, chuùng ta cuõng coù theå nhìn töø khía caïnh ngöõ hoïc hay hieän töôïng hoïc. Theo ngöõ hoïc, chöõ nghóa noùi ra moät söï dieãn bieán cuûa yù. YÙ chæ coù theå nhaän ra ñöôïc khi ñöôïc ngöôøi noùi (chuû theå) dieãn taû trong moät nguoàn, maïch, hay vaên baûn, hay vaên hoùa naøo ñoù. Trong Haùn ngöõ, chöõ nghóa bao goàm ba töï, nhöng quan troïng nhaát laø chöõ toâi (ngaõ) vaø haønh vi lieân keát (chöõ vöông bao goàm haønh vi lieân keát trôøi, ñaát vaø con ngöôøi). Trong hieän töôïng hoïc, chính haønh vi cuûa ngöôøi noùi, chính yù höôùng cuûa oâng, chính loái soáng, vaø theá giôùi soáng cuûa oâng, ñaõ taïo ra caùi nghóa. Vaø nhö vaäy, haønh ñoäng (hay taùc ñoäng) cuõng nhö ngoân ngöõ oâng ñöông noùi chæ coù nghóa trong nhöõng nguoàn maïch treân. Moät ví duï veà caâu noùi xem ra raát ngöôïc ngaïo: “Coù con roài môùi coù cha. Coù chaùu giöõ nhaø roài môùi coù oâng”. Caâu noùi naøy theo ngöõ caáu laø moät caâu noùi voâ nghóa, nhöng theo hieän töôïng hoïc, caùi nghóa cuûa caâu noùi khoâng naèm trong maïch vaên, nhöng trong caùi maïch cuûa xaõ hoäi noâng thoân, vaø duy nam tính troïng nam khinh nöõ. Giaù trò cuûa ngöôøi boá, cuûa ngöôøi oâng, chính laø vieäc hoï coù “con ñaøn chaùu ñoáng” ñeå noái doõi toâng ñöôøng.

Khi phaân bieät yù ra khoûi nghóa, vaø khi chuû tröông, moät caâu noùi chæ coù theå hoaøn toaøn hieåu ñöôïc neáu caø yù laãn nghóa ñeàu hieåu ñöôïc, chuùng toâi muoán nhaán maïnh ñeán söï baát toaøn cuûa moãi boä moân khoa hoïc taùch bieät, hay hoïc khoa. Thoâng dieãn hoïc nhaém tôùi moät söï hieåu bieát caû yù laãn nghóa, neân ñoøi hoûi moät söï nhaän thöùc toaøn dieän. Vaø nhö vaäy, TDH ñoøi hoûi caû giaûi thích laãn giaûi nghóa. Neáu giaûi nghóa döïa theo caùi yù, thì giaûi thích döïa theo caùi nghóa. Vaø nhö vaäy, giaûi nghóa khoâng hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi giaûi thích. [51] Ñeå baïn ñoïc nhaän ra moät caùch roõ raøng söï khaùc bieät naøy, chuùng toâi xin ñöôïc giaûi nghóa lyù do taïi sao chuùng toâi nhaán maïnh ñeán söï khaùc bieät giöõa yù vaø nghóa, vaø giöõa giaûi thích vaø giaûi nghóa. Trong phaàn naøy, chuùng toâi duøng chöõ yù nghóa theo thoùi quen cuûa ngöôøi Vieät, tuy raèng treân thöïc teá ñoù laø caùi nghóa chöù khoâng phaûi laø caùi yù.

Thöù nhaát, yù nghóa cuûa cuøng moät töø ngöõ, moät ngoân ngöõ, hay moät vaên töï khoâng nhaát thieát ñoàng nhaát. Thí duï, khi ta noùi “boá maøy”, thì ngoân töø naøy khaùc vôùi ngoân töï, töùc chöõ vieát ra “boá maøy”, vaø khi ta ñoåi gioïng, thì noù mang nghóa hoaëc chöûi tuïc (gioïng cao, maïnh), hoaëc lôøi ca thaùn (gioïng ai oaùn).

Thöù hai, cuøng moät töø ngöõ, khi dòch sang ngoaïi ngöõ, noù seõ hoaëc maát nghóa, hoaëc ñoåi nghóa, hoaëc voâ nghóa. Caâu chöûi “meï maøy” neáu dòch sang moät ngoaïi ngöõ khaùc vôùi theá giôùi soáng cuûa ngöôøi Vieät seõ bieán thaønh voâ nghóa. Ngöôøi Myõ seõ khoâng hieåu gì khi nghe ta noùi “Thy mother !”, nhöng ngöôøi Taàu laïi raát coù theå hieåu ñöôïc, ñoù laø caâu chöûi tuïc, bôûi leõ caùi theá giôùi soáng cuûa hoï raát gaàn vôùi ngöôøi Vieät. Hoï cuõng chöûi tuïc gaàn gioáng nhö loái chöûi cuûa ngöôøi Vieät (maø ngöôøi Taàu ñuøa dôõn goïi laø “Tam Töï Kinh” (töùc caâu chöûi tuïc mang daïng 3 chöõ, thí duï “caùi meï maøy!”).

Thöù ba, yù nghóa cuûa caâu noùi, hay moät töø ngöõ khoâng nhaát thieát ñoàng nhaát vôùi nhau (nhö nhöõng ngöôøi chuû tröông ngoân ngöõ thöïc chöùng, positivist language, nhaän ñònh). YÙù nghóa caâu noùi coù theå naèm ôû beân ngoaøi, trong maïch vaên xaõ hoäi, vaên hoùa. Thí duï chöõ “Chuùa toâi” mang nghóa Thieân Chuùa ñi vôùi ngöôøi theo ñaïo Thieân Chuùa, nhöng laïi coù nghóa moät vò quyeàn uy trong moät heä thoáng chính trò (Vua Leâ, Chuùa Trònh), hay chæ mang nghóa “oâng chuû” nhö trong cheá ñoä phong kieán, hay chæ laø moät lôøi ca thaùn, moät bieåu taû kinh ngaïc. [52] Cuøng moät chöõ Chuùa nhö vaäy, nhieàu khi chaúng coù nghóa gì (nhö tröôøng hôïp chöûi tuïc, hay nhöõng thoùi quen thoát lôøi ca thaùn, kinh ngaïc, buoàn phieàn khi gaëp nhöõng chuyeän baát thöôøng).

Thöù tö, yù nghóa do ñoù coù theå laø töï nhieân (natural), coù theå laø do ta gaùn gheùp vaøo, töùc nhaân taïo (artificial). YÙ nghóa cuõng coù theå ñöôïc caáu taïo theo quy luaät duy lyù, nhöng cuõng raát coù theå tuøy tieän (arbitrary, random). Nhö chuùng ta thöôøng thaáy,ï ña soá kyù hieäu, maät hieäu, tín hieäu laø do chuùng ta caáu taïo, töùc gaùn gheùp moät yù nghóa naøo ñoù cho moät söï vaät, moät ñoäng vaät, hay moät con daáu, moät hình aûnh, vaân vaân. Ta gaùn yù nghóa hoøa bình cho con chim boà caâu, traùi tim cho tình yeâu, buùa lieàm cho ñaûng Coäng Saûn (buùa bieåu hieäu giai caáp coâng nhaân, trong khi lieàm giai caáp noâng daân), vaân vaân. Taát caû nhöõng bieåu töôïng (nhö laù côø) ñeàu laø do söï caáu taïo töø hình (töôïng hình, töùc image), töø yù (töôïng yù, meaning), töø thanh (töôïng thanh, sound) vaø töø söï toång hôïp cuûa caùc yù khaùc nhau vaøo moät yù môùi (hoäi yù). Chuù yù, ñaây cuõng laø nguyeân taéc chung maø caùc nhaø ngöõ hoïc Hoa aùp duïng ñeå keát caáu nhöõng chöõ (töï) môùi. [53]

Thöù naêm, yù nghóa cuûa tín hieäu, hay cuûa ngoân ngöõ seõ hoaëc bieán maát (khi aùp duïng vaøo trong moät xaõ hoäi khaùc, moät troø chôi khaùc, hay do ngöôøi khaùc nhau söû duïng), hoaëc bieán ñoåi, hoaëc thay ñoåi phaàn naøo. Ñoù coù nghóa laø, yù nghóa cuûa hieäu seõ bieán maát, hay bieán nghóa, hay theâm nghóa, giaûm nghóa tuøy thuoäc vaøo söï chaáp nhaän cuûa coäng ñoàng, vaøo caùch soáng, vaø vaøo söï thieát yeáu cho cuoäc soáng cuûa coäng ñoàng naøy.

Hieåu yù nghóa nhö vaäy, ta thaáy raèng caùi yù nghóa cuûa moät caâu noùi, moät vaàn thô, moät aùng vaên, moät caâu truyeän, hay moät huyeàn thoaïi... phaûi tuøy thuoäc nhöõng ñieàu kieän, ñaïi khaùi, nhö sau:

- Ngoân ngöõ ñoù phaûi phaûn aùnh caùi theá giôùi soáng (coâng coäng) hay caùi theá giôùi cuûa moät chuû theå, töùc tính chaát rieâng tö (private) cuûa ngoân ngöõ. Noùi caùch khaùc, ta phaûi nhaän ra ñöôïc caùi tính chaát rieâng tö hay tính chaát coâng coäng cuûa ngoân ngöõ.

- YÙ nghóa cuûa ngoân ngöõ cuõng thay ñoåi, tuøy thuoäc moãi loaïi ngoân ngöõ. Thöôøng ta phaân ngoân ngöõ ra caùc loaïi nhö ngoân töï (written language), ngoân töø (speech) vaø ngoân thoaïi, hay taùc ñoäng noùi (speech act). Ngoân ngöõ thoâng thöôøng mang tính chaát tónh (nhö chöõ vieát, kyù hieäu, daáu hieäu, bieåu hieäu, töùc vaên baûn). Vaø ñaây laø moät ngoân ngöõ thöôøng thaáy trong caùc vaên baûn, taøi lieäu, hay ngheä thuaät. Tính chaát tónh noùi leân söï baát ñoäng cuûa noù trong hình thöùc, vaø noäi dung cuûa noù khoâng phaûi töï noù, nhöng do ngöôøi söû duïng, hay ngöôøi ñoïc hay nghe, gaùn cho noù. Cuøng moät chöõ khi vieát ra (töï), vaø khi noùi ra (töø) raát coù theå mang yù nghóa khaùc nhau. YÙ nghóa cuûa ngoân töï thöôøng naèm ngay trong vaên baûn, trong khi yù nghóa cuûa töø ngöõ, töùc khi ñöôïc “noùi ra” (ngoân töø), thöôøng gaén lieàn vôùi ñieàu kieän khoâng gian vaø thôøi gian hieän höõu (hic et nunc), vôùi taâm lyù cuûa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. Ta coù theå noùi maø khoâng sôï sai, ñoù laø söï kieän nghe moät giaùo sö thuyeát giaûng trong giaûng ñöôøng ñaïi hoïc, khaùc vôùi nghe oâng thuyeát trình treân ñaøi phaùt thanh, vaø caøng khaùc vôùi nhöõng ñoaïn vaên oâng trình baøy trong giaùo trình. [54] Ngoân töø thöôøng soáng ñoäng hôn. Taát caû nhöõng taùc ñoäng lieân quan tôùi ngoân töø ta goïi laø ngoân ngöõ taùc ñoäng, töùc noùi ra, noùi leân. YÙ nghóa cuûa noù thöôøng linh ñoäng nhöng khoâng coù chieàu saâu, deã hieåu nhöng deã queân.

- YÙ nghóa cuûa ngoân ngöõ bò xaùc ñònh bôûi chính caùi thôøi tính cuûa noù, vaø nhaát laø bôûi caùi vai troø, coâng naêng khi ta söû duïng. Do vaäy ta coù theå tuøy theo caùc giai ñoaïn (thôøi tính) cuõng nhö coâng naêng maøø hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa ngoân ngöõ. Trong loái phaân tích cuûa ngoân ngöõ Taây phöông, ta thaáy coù caùc giai ñoaïn sau: giai ñoaïn tu töø (philological moment), töùc giai ñoaïn caáu taïo ngoân ngöõ, ñi tìm ngoân ngöõ, vaân vaân. Giai ñoaïn thöù tôùi laø giai ñoaïn pheâ phaùn (critical moment), töùc giai ñoaïn choïn löïa nhöõng töø ngöõ saùt vôùi noäi dung, phaûn aùnh thöïc theå moät caùch trung thöïc. Giai ñoaïn thöù ba laø moät giai ñoaïn taâm lyù (psychological moment). Trong giai ñoaïn naøy, ngoân ngöõ phaûn aùnh caùi taâm traïng, tình caûm, cuõng nhö nhöõng yeáu toá aûnh höôûng tôùi tình caûm. Chuùng ta baét ñaàu kieán caáu nhöõng kyù hieäu ñeå bieåu taû taâm lyù. Nhöõng loái bieåu taû qua kyù hieäu veà tình traïng caûm tính naøy thöôøng laø taùn thaùn töï, tónh töï, hay vaán töï nhö “!”, “?”, vaân vaân. Tónh töï (adjectives) theo ñuùng nghóa cuûa noù, töùc theâm thaét vaøo. Moät ngoân ngöõ caøng suùc tích, caøng ñeïp, laøm chuùng ta deã caûm ñoäng laø ngoân ngöõ bieát duøng nhöõng hình aûnh sinh ñoäng, ñaùnh ñoäng taâm lyù con ngöôøi. Moät ngoân ngöõ nhö vaäy thöôøng laø moät ngoân ngöõ tinh vi bieát aùp duïng tónh töø, ñoäng töø, taùn thaùn töï, nghi vaán töï moät caùch kheùo leùo vaøo ñuùng choã, ñuùng thôøi, vaø ñuùng ngöôøi. Giai ñoaïn cuoái laø moät giai ñoaïn kyõ thuaät vaø hình thaùi (technical-morphological moment): ta phaûi duùng loaïi hình thaùi (morphe, tieáng Hy laïp coù nghóa laø hình thöùc, hình thaùi) naøo, vaø phaûi duøng kyõ thuaät naøo môùi coù theå taïo ra ñöôïc keát quûa mong muoán.

- YÙ nghóa cuûa caâu noùi khoâng coá ñònh, nhöng luoân bieán chuyeån qua moät quaù trình ñöôïc kieán caáu, pheâ bình hay phaûn tænh, vaø taùi nhaän thöùc, qua söï taùi duyeät laïi. Theá neân, moãi caâu noùi, ñeå coù theå hieåu taän ngoïn ngaønh, caàn phaûi qua moät quaù trình raát phöùc taïp, vaø ñöôïc caáu taïo trong caû moät lòch söû laâu daøi. Khi chuùng ta nghe vaø hieåu yù nghóa cuûa caâu noùi, xem ra chôùp nhoaùng trong trí phaùn ñoaùn, nhöng thöïc ra ñoù laø keát quûa cuûa caû moät quaù trình, lòch söû, boái caûnh... maø chuùng toâi vöøa dieãn taû treân, töùc qua caùc giai ñoaïn kieán caáu, pheâ bình, vaø taùi nhaän thöùc. Chính vì theá maø, ñeå hieåu ñöôïc yù nghóa, ta caàn moät loái hieåu bieát nhö treân, maø ta coù theå goïi laø moät loái hieåu bieát taùi nhaän thöùc chính mình (recognitive - understanding for its own sake)

- YÙ nghóa cuûa caâu noùi chæ hoaøn toaøn naém ñöôïc neáu noù ñöôïc ngöôøi noùi truyeàn thoâng cho ngöôøi nghe, maø ngöôøi nghe cuõng hieåu ñöôïc cuøng moät yù nghóa nhö vaäy. Theá neân, ta coù theå noùi, moät caâu noùi coù yù nghóa (to make sense) neáu noù truyeàn ñöôïc caùi yù cuûa ngöôøi noùi cho thính giaû, hay khieán thính giaû töï nhaän thöùc ra ñöôïc caùi yù nghóa ñoù. Noùi caùch khaùc, moãi ngöôøi nghe töï mình ñaõ vaø ñöông laøm moät coâng vieäc taùi chuyeån nghóa (reproductive interpretation) baèng laáy chính caùi kinh nghieäm soáng cuûa mình thoâng tin cho ngöôøi khaùc, vaø laáy kinh nghieäm cuûa ngöôøi khaùc ñeå hieåu mình (communicating some experience).

- Hieåu bieát ngoân ngöõ cho ñeán nôi ñeán choán, khoâng phaûi chæ treân lyù thuyeát. Moät y sinh coù theå bieát raát nhieàu caên beänh, nhöng khi khaùm beänh nhaân, khoâng tìm ra cuõng khoâng chöõa ñöôïc beänh, khoù coù theå ñöôïc coi nhö laø moät y só hieåu bieát ngheà mình. Noùi theo ngoân ngöõ trieát hoïc ñoâng phöông, moät söï hieåu bieát ñích thöïc luoân ñoøi hoûi “tri haønh hôïp nhaát”. Tri luoân coù muïc ñích aùp duïng, hay giuùp ta haønh ñoäng (normative application - guidance for action). Vaø chæ nhö theá, tri môùi coù theå ñöôïc goïi laø tri thöùc. [55]

Chuù Thích:

[37] Thí duï, khi giaûi thích (giaûi nghóa) nhöõng aùng thô cuûa Hoà Xuaân Höông, hay ngay caû cuûa Nguyeãn Du, ta thöôøng thaáy moãi caâu thô ñeàu coù haøm yù suùc tích, khieán ngöôøi nghe coù nhöõng yù nghó khoâng haún gioáng yù nghó cuûa thi nhaân. Trong thô vaên, moät xuùc ñoäng nhö theá ñöôïc ta goïi laø “caûm höùng”. Trong aâm nhaïc ta cuõng thaáy coù nhieáu tuyeät taùc phaùt xuaát töø nhöõng caûm höùng nhö vaäy. Nhöõng baûn Vuõ Khuùc Hung Gia Lôïi (Hungarian Dances) cuûa Brahms, baûn thaùnh ca Laïy Meï Maria (Ave Maria) cuûa Gounot, baûn Hoaø Taáu Hoaøn Töôûng (Symphonie phantastique) cuûa Hector Berlioz, vaân vaân, ñeàu ñöôïc vieát ra töøø nhöõng caûm höùng khi nhöõng ñaïi nhaïc só treân nghe nhöõng baøi ca khuùc khaùc cuûa daân gian, taáu khuùc cuûa Bach, hay baûn kinh Caàu Hoàn (Requiem) cuûa thôøi Trung Coå...

[38] Roman Jakobson, Six Lectures on Sound and Meaning. Baûn dòch Anh ngöõ cuûa John Mepham (Cambridge: MIT Press, 1978). Cuõng xin tkh. cuøng taùc giaû: Essais de linguistique geùneùrale (Paris: Minuit). Taäp saùch naøy ñöôïc Giaùo sö Traàn Ñöùc Thaûo raát traân troïng trong taùc phaåm veà ngoân ngöõ vaø yù thöùc cuûa oâng. Xtkh. Traàn Ñöùc Thaûo, Recherches sur l'origine du langage et de la conscience (Paris: Editions sociales, 1977), ctr. 61 vaø tieáp theo (vtth). Baûn dòch Vieät ngöõ cuûa Ñoaøn Vaên Chuùc (theo aán baûn naêm 1973): Tìm Coäi Nguoàn cuûa Ngoân Ngöõ vaø YÙ Thöùc (Haø Noäi: Nxb Vaên Hoùa Thoâng Tin, 1996). Ñaây laø moät baûn dòch raát coâng phu, nhöng vaãn coøn vöôùng vaøo nhieàu sai laàm veà nhöõng thuaät ngöõ, vaø nhaát laø coù nhieàu ñoaïn quaù toái taêm, khoù hieåu.

[39] Theo Giaùo sö Cao Xuaân Haïo, signifieù (signified) cuõng coù theå dòch laø trong khi signifiant (signifying) laø.

[40] Ferdinand de Saussure, Cours de linguistique geùneùrale. Do C. Bally vaø A. Seùchehaye xuaát baûn (Geneøve, 1916).

[41] Trong baát cöù ngoân ngöõ naøo, chuùng ta cuõng thaáy chuùng bieán ñoåi theo moät quy luaät töông töï. Traâu boø laø bieåu hieäu cuûa ñöùc tính chaêm chæ, nhaãn naïi (ñöôïc laáy laøm bieåu töôïng cho SEA Games (2003); nhöng cuõng laø moät aùm hieäu chæ söï ngu ñoän (ngu nhö boø); hay laø daáu chæ cuûa söï laïc haäu (cho ñeán nay maø vaãn chöa canh taân noâng nghieäp...), vaân vaân.

[42] Xtkh. Noel Mouloud, Les Structures - La Recherche et le savoir (Paris: Payot, 1968), p. 9: “Nous donnerons au terme de “structure” le contenu objectif, logique qui correspond aø l'usage des sciences, et nous partirons de cette base objective pour introduire dans ce terme une compreùhension philosophique ou pheùnomeùnologique: ce qui sera relier les carateùristiques structurales aux viseùes et aux eùpreuves de la penseù rationelle, et finalement les rapporter au projet fondemental de la connaissance qui transporte les theømes de toute expeùrience au niveau des deùterminations objectivables et des formes theùmatiseùes.”

[43] Ludwig Wittgenstein, Philosophical Investigations. Baûn dòch Anh ngöõ cuûa G. R. M. Anscombe (London: Basil Blackwell, 1958), 37: I, 237. Veà söï ñoàng nhaát giöõa hieåu bieát vaø giöõ luaät, xin xem theâm: Peter Winch, The Idea of a Social Science and Its Relation to Philosophy (London: Routledge & Kegan Paul, 1958), ctr.24 vtth. Baûn dòch Vieät ngöõ cuûa Traàn Vaên Ñoaøn, YÙ Nieäm veà Moät Neàn Khoa Hoïc Xaõ Hoäi vaø Töông Quan cuûa Noù vôùi Trieát Hoïc (ñöông söûa soaïn xuaát baûn).

[44] Ñeå traùnh nhöõng tranh luaän maát giôø veà yù nghóa cuûa caùc thuaät ngöõ keát caáu, cô caáu, heä thoáng, chuùng toâi xin ñöôïc giaûi nghóa lyù do taïi sao chuùng toâi choïn löïa caùc thuaät ngöõ treân nhö sau. Cô caáu ñöôïc dòch töø chöõ organ. Chöõ organ (La ngöõ: organum) chæ cô theå, hay moät boä maùy hoaøn toaøn ñoäc laäp, töï phaùt ñoäng. Toå chöùc theo heä thoáng cuûa cô theå töùc laø cô caáu. Theá neân chuùng ta coù organization (toå chöùc gioáng nhö cô theå, neân goïi laø cô quan), organ (ñaïi phong caàm, moät loaïi nhaïc khí ñaày ñuû nhaát, bao goàm moïi nhaïc khí khaùc), vaân vaân. Cô caáu do ñoù taùc ñoäng gioáng nhö cô theå (organic thaáy trong lyù thuyeát cuûa d'Holbach) hay gioáng nhö moät boä maùy (mechanical) maø ta coøn goïi laø cô khí (thaáy trong lyù thuyeát cuûa Newton). Tieáng Organon (Cô Caáu) ñaõ töøng ñöôïc Aristotle xöû duïng (teân moät boä saùch) vaø vaøo thôøi Caän Ñaïi, trieát gia ngöôøi Anh, Francis Bacon laïi söû duïng vôùi boä saùch döôùi töïa ñeà Novum Organon. Keát caáu dòch töø chöõ structure.

Trong giôùi chuyeân gia ngöõ hoïc taïi Vieät Nam (nhö Gs Cao Xuaân Haïo) töøng bò aûnh höôûng cuûa Ferdinand de Saussure, töø structure cuõng ñöôïc dòch laø caáu truùc. Tuy caáu truùc saùt nghóa hôn laø cô caáu (töø dòch cuûa moät soá Giaùo sö taïi ÑH Saøi Goøn tröôùc 1975, ñaëc bieät cuûa Gs Nguyeãn Vaên Haûo vaø Gs Traàn Thaùi Ñænh), nhöng töø caáu truùc chæ noùi leân ñöôïc tính chaát tónh, maø chöa bieåu taû ñöôïc moät caùch hoaøn toaøn tính chaát ñoäng cuûa ngoân ngöõ, vaø nhaát laø sinh hoaït keát noái con ngöôøi.

Theo Ferdinand de Saussure, ngoân ngöõ bao goàm caû hai tính chaát: ñoäng hay bieán ñoäng (diachronique, coøn goïi laø ngöõ hoïc lòch ñaïi) vaø tónh mang tính chaát ñoàng hôïp (synchronique, coøn goïi laø ngöõ hoïc ñoàng ñaïi). Ta bieát, moät keát caáu coù theå töï nhieân, khoâng do ta thao taùc. Tuy vaäy, ña soá keát caáu laø do con ngöôøi taïo ra, thí duï nhö trong neàn kieán truùc, hay ngay caû trong saùng taùc luaän vaên. Nhöng ngay caû moät keát caáu töï nhieân töï noù cuõng chöa ñuû. Noù phaûi ñöôïc noái keát vôùi nhöõng keát caáu khaùc ñeå taïo ra moät keát caáu môùi ñaày ñuû, vöõng chaõi vaø beàn bæ hôn. Thí duï keát caáu cuûa ñaïi hoïc laø moät keát caáu (toå chöùc) lôùn bao goàm caùc keát caáu (toå chöùc, sinh hoaït) nhoû nhö (1) coäng ñoàng (keát caáu) tri thöùc (academic structure), (2) coäng ñoàng ñaïo ñöùc (Students Affaires, toân ti, traät töï, thaày troø), vaø ngaøy nay (3) toå chöùc kinh doanh (financial structure hay general affairs), vaân vaân. Heä thoáng dòch töø töø system. Moät heä thoáng coù theå laø töï nhieân, coù theå do nhaân taïo. Moät heä thoáng coù theå do moät nguyeân lyù naøo ñoù raøng buoäc vaø höôùng daãn. Nhöng ñaõ laø heä thoáng, noù phaûi (1) nhaát quaùn (consistent), (2) boå xung (reciprocal), (3) taïo ra moät keát caáu coá ñònh (maø ta goïi laø heä thoáng), vaø quy luaät (hay logic) raøng buoäc taát caû moïi thaønh phaàn trong heä thoáng. Thí duï chuùng ta coù heä thoáng trieát hoïc cuûa Hegel, cuûa Marx, cuøa Aristotle, vaân vaân.

[45] Theo Heidegger vaø Bultmann, lòch söû (history) ghi laïi nhöõng söï kieän ñaõ xaåy ra, trong khi söû (Geschichte) ghi laïi caùi theá giôùi yù nghóa cho con ngöôøi. Geschichte (söû) luoân gaén lieàn vôùi ñònh meänh con ngöôøi, töùc Geschick. Theá neân, lòch söû tính noùi leân chính caùi yù nghóa cuûa söï hieän höõu cuûa con ngöôøi. AÙp duïng vaøo trong Thaùnh Kinh, Bultmann chuû tröông nghieân cöùu Ñöùc Gieâsu goàm hai loaïi khaùc nhau: Gieâsu lòch söû (historische Jesus), töùc moät con ngöôøi coù thaät trong lòch söû, vaø Gieâsu cuûa ñöùc tin cöùu ñoä (kerygma), töùc Ñöùc Kitoâ trong caùi söû tính cuûa moãi ngöôøi. OÂng nghieâng veà loái nhìn sau.

[46] Trong caùc taùc phaåm quan troïng nhö Les Structures eùleùmentaires de la parenteù (Paris: Presses Universitaires de France, 1949), Tristes tropiques (Paris: Plon, 1955), La Penseùe sauvage (Paris: Plon, 1962), Le cru et le cuit (Paris: Plon, 1964), vaø nhaát laø trong taùc phaåm ñaïi bieåu Antrhopologie structurale (Paris: Plon, 1964), Leùvi-Strauss chuû tröông keát caáu xaõ hoäi (daân hoïc) gioáng nhö keát caáu toaùn hoïc (bôûi vì chuùng cuøng theo quy luaät nhö nhau, 4 quy luaät, tr. 306), theá neân nhöõng hình maãu cuûa chuùng thöôøng laø hoaëc cô khí, hoaëc thoáng keâ (ctr. 311 vtth.) Söï thieáu soùt cuûa Leùvi-Strauss töøng ñöôïc chính oâng coâng nhaän sau naøy, ñoù chính laø söï vieäc oâng vaãn chöa thoaùt ly khoûi loái nhìn cuûa Galileo, chuû tröông cho raèng caáu keát cuûa theá giôùi mang tính chaát vaø hình thaùi toaùn hoïc (mathesis universalis).

[47] Treân thöïc teá, Ferdinand de Saussure chuû tröông ngoân ngöõ keát caáu theo phöông höôùng ñoàng hôïp (synchronique). Chuù yù laø de Saussure khoâng coù duøng tôùi töø keát caáu (structure). Theo de Saussure, ngoân ngöõ luoân caáu keát theo quy luaät caân baèng. Luaät naøy phaùt huy treân caùc yeáu toá (eùleùments), vaø vaøo moät giai ñoaïn lòch söû naøo ñoù, phaùt sinh ra heä thoáng ñoàng hôïp (systeøme synchronique). Bôûi leõ trong ngoân ngöõ coù söï töông quan giöõa daáu hieäu (signe) vaø yù nghóa (signification), vaø bôûi leõ caùc yù nghóa luoân töông quan vôùi nhau, neân heä thoáng ngöõ hoïc laø moät heä thoáng cuûa nhöõng ñoái nghòch vaø khaùc bieät. OÂng goïi heä thoáng laø ñoàng hôïp bôûi leõ nhöõng töông quan caùc yù nghóa luoân gaén boù vôùi nhau: “Ngoân ngöõ ñoàng hôïp chuù troïng tôùi nhöõng quan heä luaän lyù vaø taâm lyù khieán nhöõng cuïm ngöõ gaén lieàn vôùi nhau, vaø taïo thaønh moät heä thoáng trong taâm trí chung cuûa ngöôøi noùi.” Cours de linguistique geùneùrale, sñd., tr. 99.

[48] Friedrich Schleiermacher, Hermeneutik, do Heinz Kimmerle chb. (Heidelberg: Carl Winter Universitaetsverlag, 1959), tr. 109.

[49] Richard Reinhold Niebuhr, Schleiermacher on Christ and Religion : A New Introduction (New York: Scibner’s, 1964), tr. 82.

[50] Phöông phaùp giaûn quy (epoche, reduction) bao goàm ba giai ñoaïn: giai ñoaïn phaân caùch, giai ñoaïn giaûn löôc, vaø giai ñoaïn quy tuï veà moät ñieåm (hay nhieàu ñieåm) chính maø ta goïi laø baûn chaát (Wesen, essence). Chuùng toâi taïm dòch laø giaûn quy (giaûn löôïc vaø quy tuï). Trong nhieàu ñoaïn, reduction (ngöôïc vôùi deduction) ñöôïc dòch laø giaûm löôïc, hay giaûm tröø (ngöôïc vôùi induction, quy naïp).

[51] Ñeå traùnh ngoä nhaän, chuùng toâi cuõng caàn phaûi noùi theâm laø chöõ nghóa nôi ñaây khoâng mang caùi yù nghóa cuûa “nghóa” trong ñaïo ñöùc (thí duï nghóa vuï, tình nghóa, nhaân nghóa, ñaïo nghóa), maëc duø vieát gioáng nhau. Haùn ngöõ  “yù nghóa” (yì yì) thöôøng duøng ñeå dòch töø meaning, vaø nhö vaäy chæ coù moäït nghóa. Ñaây laø caùi laán caán cuûa caùc nhaø ngöõ hoïc Trung Hoa hieän ñaïi khi hoï khoâng phaân bieät ñöôïc sense (yù) khoûi meaning (nghóa). Coù theå laø do hoï bò aûnh höôûng cuûa chuû thuyeát ngöõ hoïc nguyeân töû (linguistic atomism), hay thöïc chöùng luaän lyù (logical positivism) neân ñoàng nhaát sense vôùi meaning (nhö thaáy trong tröôøng hôïp cuûa Wittgenstein trong taùc phaåm Tractatus logico-philosophicus.

[52] Töø thôøi Minh, Thanh nhöõng gia boäc thöôøng goïi moãi oâng hoaøng maø hoï phuïc vuï laø “Chuû” (hay laø Chuùa, hai chöõ vieát gioáng nhau), vaø töï haï mình xuoáng laø “noâ taøi”. Chính vì phong tuïc naøy, khi xöng hoâ Chuùa Trôøi, ngöôøi Taàu theâm vaøo chöõ Thieân, töùc Thieân Chuùa (do vua Khang Hy chaáp nhaän vaø ñaët teân cho ngoâi giaùo ñöôøng ñaàu tieân taïi Baéc Kinh taïi cöûa Baéc Thaønh laø Thieân Chuùa ñöôøng).

[53] Trong Haùn (Hoa) ngöõ, chöõ vieát (töï) ñöôïc caáu taïo theo nhöõng caùch theá sau: (1) töôïng hình töùc baét chöôùc hình töôïng (vaên), hay goùp hình vaø tieáng (töï), (2) töôïng söï hay chæ söï töùc theo caùch theá xuaát hieän cuûa söï vaät nhö caùc chöõ thöôïng, haï, trung..., (3) töôïng yù hay hoäi yù töùc toång hôïp caùc yù thaønh moät yù môùi, thí duï chöõ coå bao goàm chöõ khaåu (töùc noùi ra) vaø chöõ thaäp (töùc möôøi). Noùi ra 10 laàn (nhieàu laàn) thì ñaõ laø cuõ kyõ roài), (4) töôïng thanh hay hình thanh, thí duï chöõ giang goàm chöõ thuûy vaø chöõ coâng, töùc laøm nöôùc chaûy (5) chuyeån chuù töùc thay ñoåi hình daïng chöõ coù saün nhö chöõ laõo (giaø) ra chöõ khaûo (soáng laâu) vaø (6) giaû taù, töùc duøng cuøng moät töï (chöõ) nhöng noùi ra yù nghóa khaùc, hay töông töï (töø ngöõ), nhö chöõ tröôøng (daøi) cuõng hieåu ñöôïc laø chöõ tröôûng.

[54] Nhö chuùng ta bieát, nhöõng vaên baûn cuûa Kant raát khoù hieåu. Nhöng nhöõng lôùp hoïc cuûa trieát gia laïi raát soáng ñoäng vì baøi giaûng deã hieåu. Töông töï nhö vaäy ta cuõng thaáy nôi Heidegger. Trong trieát hoïc Ñoâng phöông ta cuõng thaáy söï khaùc bieät giöõa vaên töï vaø vaên ngoân. Hoà Thích laø moät trong nhöõng nhaø caûi caùch ngoân ngöõ ñaàu tieân cuûa Trung Hoa, khi oâng chuû tröông vaên ngoân thay theá vaên töï cuõ.

[55] Khoång Töû nhaän ñònh, moät neàn tri thöùc chaân thaät phaûi ñaït tôùi chí, trung vaø hoøa. Trong Ñaïi Hoïc, ngaøi noùi: “Vaät caùch nhi haäu tri chí. Tri chí nhi haäu yù thaønh. YÙ thaønh nhi haäu taâm chính. Taâm chính nhi haäu thaân tu. Thaân tu nhi haäu gia teà. Gia teà nhi haäu quoác trò. Quoác trò nhi haäu thieân haï bình.”

Traàn Vaên Ñoaøn

Khoa Trieát Hoïc, ÑH Quoác Gia Haø Noäi, 2004

Back to Vietnamese Missionaries in Asia Home Page