Thoâng Dieãn Hoïc

Vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên

Gs. Traàn Vaên Ñoaøn

Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan

Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia

Chöông II

Phöông Phaùp Thoâng Dieãn

(Hermeneutical Methods)

1. Phöông Phaùp hay Ngheä Thuaät Giaûi Thích (Ars explanandi)

1.1. Phöông Phaùp vaø Ngheä Thuaät

Giaûi thích (to explain) theo ñuùng nghóa laø moät söï dieãn giaûi, töùc chæ troû (to show), töùc “vaïch traàn” (to reveal), “phôi baøy” (to expose) ra nhöõng caùi gì thieát yeáu (elements, essences, yeáu toá, yeáu tính) voán coù saün (immanent), hay voán chöùa chaát trong moät söï vaät (töùc noäi dung, contents). Chuùng caáu thaønh hieän töôïng, söï kieän, hay moät cô caáu. Noùi caùch khaùc, taát caû nhöõng thaønh phaàn cuûa söï kieän ñöôïc keát caáu thaønh moät cô caáu (structure), moät cô theå (organ, organization), hay moät heä thoáng (system), vaên baûn, vaân vaân, ñeàu bao goàm nhöõng tính chaát taát yeáu, vaø nhöõng tính chaát aáu ngaãu. [4] Theá neân, giaûi thích töùc laø tìm ra nhöõng yeáu tính treân, tìm ra nhöõng quy luaät noái keát chuùng, vaân vaân. Noùi theo hieän töôïng hoïc cuûa Husserl, thì giaûi thích töùc laø moät coâng vieäc ñeå söï vaät “töï trình baøy mình”, hoaëc theo Heidegger, ñeå höõu tính (Sein) “töï khai môû, töï xuaát hieän, töï trình dieän” moät caùch ñöông nhieân döôùi nhöõng hieän theå (Dasein). [5]

Neáu hieåu giaûi thích nhö vaäy, thì phöông phaùp maø chuùng ta caàn phaûi coù, ñoù laø laøm theá naøo ñeå moãi yeáu toá, moãi boä phaän ñeàu ñöôïc moïi ngöôøi nhaän ra. Ngöôøi giaûi thích laø ngöôøi naém ñöôïc phöông phaùp noùi leân moät caùch trung thöïc taát caû nhöõng yeáu toá (yeáu tính), nhöõng boä phaän caáu thaønh söï kieän (fact), söï vaät (thing) hay quan nieäm (concept), vaø roäng hôn, moät vaên baûn (text), moät truyeàn thoáng (tradition), moät lòch söû (history), vaân vaân. Vaäy thì phöông phaùp giaûi thích laø gì? Phöông phaùp naøy bao goàm nhöõng phöông phaùp truyeàn thoáng nhö phaân tích, giaûi phaãu, mieâu taû, giaûi töø, giaûi töï, vaân vaân. Trong nhöõng ñoaïn sau, chuùng toâi ñaëc bieät löu yù ñoäc giaû nhöõng phöông phaùp phaân tích, vaø giaûi phaãu. Tröôùc khi ñi vaøo nhöõng phöông phaùp treân, moät ñieåm maø chuùng toâi muoán löu yù moïi ñoäc giaû, ñaëc bieät nhöõng nhaø khoa hoïc, ñoù laø söï khaùc bieät cuõng nhö töông ñoàng giöõa phöông phaùp vaø ngheä thuaät.

Neáu chuùng ta hieåu ngheä thuaät nhö laø moät tieåu saûo tinh vi (craftsmanship), [6] vaø neáu ngheä thuaät laø moät söï chöôùc taùc (mimesis) thieân nhieân (theo lyù thuyeát cuûa Plato), taïo ra nhöõng ñoà vaät, hay söï vaät gioáng heät caùi ñaõ coù saün, thì ñeå coù theå ñaït tôùi möùc ñoä tinh vi, ngheä thuaät nôi ñaây ñoàng nghóa vôùi moät phöông theá hay phöông phaùp chính xaùc giuùp ngheä só taïo hình, taïo thanh, taïo vaät, vaân vaân, töùc kyõ thuaät (technique). [7] Ngheä thuaät sieâu ñaúng maø nhaø ngheä só taøi hoa Leonardo da Vinci, maø nhaø ñaïi ñieâu khaéc vaø hoïa só Michaele d'Angelo coù ñöôïc chính nhôø vaøo söï vieäc hoï ñaõ duøng tôùi nhöõng phöông phaùp raát chính xaùc ñeå ño löôøng quaõng caùch (hình hoïc), möùc ñoä xaùc xuaát cuûa aùnh saùng, caùch dung hoaø caùc maàu saéc (baèng caùch tính toaùn ñoä dung hôïp), vaân vaân. Nhöõng hoïa phaåm cuûa Da Vinci, nhöõng böùc töôïng cuûa D'Angelo cho chuùng ta moät caûm giaùc nhö ñöông ngaém caûnh vaät, hay thaân xaùc con ngöôøi moät caùch taän maét. Töông töï, nhöõng ñaïi nhaïc só laø nhöõng ngöôøi bieát aùp duïng phöông phaùp caáu taïo aâm thanh moät caùch raát tinh töôøng, khieán ta khi nghe coù ñöôïc moät caûm giaùc y heät nhö khi chính chuùng ta ñöông chìm ñaém trong moät theá giôùi aâm thanh aáy. Nhöõng baûn Fuga, hay nhöõng baûn Toccata cuûa ñaïi nhaïc sö Johannes Sebastian Bach haáp daãn thính giaû nhôø vaøo kyõ thuaät cao sieâu dung hoaø caùc aâm thanh (kyõ thuaät ñoái aâm, hay ñoái vò), maø kyõ thuaät naøy khoâng gì khaùc hôn laø chính pheùp tính toaùn xaùc xuaát (calculus) giöõa caùc aâm thanh, caùch dung hôïp giöõa caùc cao ñoä, giöõa caùc toác ñoä (taïo thaønh aâm vaän, nhòp). [8] Caùch hoøa hôïp aâm thanh, cuõng nhö söï hoøa hôïp giöõa caûm giaùc vaø lyù trí trong caùch duøng aâm thanh, nhaïc cuï cuûa ñaïi nhaïc só Ludwig van Beethoven khieán ngöôøi nghe coù caùi caûm nghieäm “xuaát quûy nhaäp thaàn” vaäy. Vaø taøi naêng sieâu ñaúng cuûa Niccolo Paganini ñöôïc bieát khoâng phaûi laø nhöõng baûn hoaø taáu, hay ñoäc taáu vó caàm baát huû, maø laø vì kyõ thuaät chôi vó caàm cuûa nhaø ngheä só naøy ñaõ ñaït tôùi trình ñoä “quûy khoác thaàn saàu.” Caùc ñaïi gia naøy thaønh coâng bôûi vì hoï ñaõ naém vöõng ñöôïc, hay phaùt minh vaø aùp duïng ñöôïc nhöõng phöông theá hay phöông phaùp. Hay noùi moät caùch bình daân, nhöõng nhaø ngheä só sieâu ñaúng naøy ñeàu coù nhöõng kyõ thuaät sieâu ñaúng (superb skill). Maø quûa theá, noùi theo Collingwood, chuùng toâi muoán nhaán maïnh: “Nhöõng nhaø ngheä só vó ñaïi, ñeå phaùt trieån ñöôïc caùi thieân baåm vaø loái bieåu taû ñaëc bieät cuûa mình, ñeàu caàn phaûi coù moät kyõ thuaät ñieâu luyeän trong caùi ngaønh cuûa hoï cuõng nhö nôi chính con ngöôøi cuûa hoï.” [9] Noùi ñôn giaûn hôn, hoï caàn moät kyõ thuaät tinh vi phaùt trieån töø phöông phaùp ñoù. Kyõ thuaät chôi vó caàm cuûa Paganini ñöôïc ngöôøi ñöông thôøi taùn tuïng nhö laø “aûo thuaät” maø ngaøy nay, chæ coù nhöõng nhaïc só vó caàm sieâu haïng môùi dieãn xuaát ñöôïc Paganini.

Nhö ta bieát, caùi phöông phaùp naøy ñöôïc Descartes cho laø phöông phaùp toaùn hoïc. Töø methodus (method) trong nguyeân ngöõ La-tinh ñöôïc Descartes duøng ñoàng nghóa vôùi calculus (calculation), töùc söï tính toaùn, ño ñaïc (measure), [10] hay vôùi loái suy tö luaän lyù phaân tích [11] (maø chuùng toâi seõ baøn tôùi trong ñoaïn sau). Chinh vì hieåu ngheä thuaät theo khía caïnh kyõ thuaät, maø keát caáu caên baûn nhaát cuûa aâm nhaïc, hay hoäi hoïa ñeàu mang baûn chaát cuûa neàn kieán truùc, maø baûn chaát cuûa kieán truùc khoâng phaûi laø caùi chi khaùc hôn laø chính hình hoïc (geometry). [12]

Neáu chuùng ta hieåu ngheä thuaät nhö laø moät caùch theá saùng taïo, saùng taùc, thì khoâng coù moät phöông phaùp chính xaùc naøo coù theå giuùp chuùng ta ñöôïc. Giaûn luôïc ngheä thuaät xuoáng taàm möùc cuûa kyõ thuaät khoâng maø thoâi laø moät “loãi laàm vuïng veà” (vulgar error), maø coøn gieát chính ngheä thuaät, nhö Collingwood töøng nhaän xeùt moät caùch chí lyù. Thi ca laø moät ví duï chöùng minh laø, neáu chæ vôùi moät kyõ thuaät, ta khoâng theå trôû thaønh thi só. Kyõ thuaät laøm thô cuøng laém chæ giuùp ta trôû thaønh moät “nhaø thô” (hay thôï laøm thô) vôùi nhöõng baøi “thô thaån” khoâng khaù hôn nhöõng baøi thô con coùc: “con coùc trong hang” vôùi caùi muøi nöôùc maém “con thuyeàn Ngheä An” (maø Cao Baù Quaùt töøng cheâ cöôøi). Leõ taát nhieân, cuõng coù loaïi “nhaø thô” khoâng phaûi laø thi nhaân, maø chæ laø “boài buùt” hay laø nhöõng nhaø laõnh tuï, töùc nhöõng “thôï thô” maø vì aûnh höôûng chính trò hay quyeàn löïc, ñöôïc taâng boác leân haøng thi só (Mao Traïch Ñoâng laø moät ví duï, Kim Nhaät Thaønh laø moät ví duï khaùc). Chuùng ta bieát, thô tuy coù luaät, coù nhöõng theå (hình thöùc), nhöõng kieåu (caùch theá bieåu taû), nhöng khoâng bao giôø coù moät phöông phaùp chính xaùc naøo, caøng khoâng theå chæ coù moät phöông phaùp, moät theå duy nhaát baét buoäc moïi ngöôøi phaûi tuaân giöõ. Leõ dó nhieân, ai cuõng bieát laø luaät thô, thöïc ra cuõng chæ laø moät loaïi luaät caáu taïo theo caùch theá caáu hôïp aâm thanh, theá neân noù thöôøng lieân quan chaët cheõ vôùi loái caáu taïo ngoân ngöõ, vôùi caùch phaùt aâm cuûa ngoân ngöõ ñoù, vaø nhaát laø vôùi caùi thoùi quen cuaû moãi daân toäc khi duøng ngoân ngöõ. Nhöng neáu luaät thô cuõng chæ laø luaät ngoân ngöõ, thì ai giöõ ñuùng vaên phaïm cuõng coù theå ñöôïc goïi laø thi só caû! Thöïc ra, luaät caáu taïo ngoân ngöõ khoâng ñoàng nhaát vôùi luaät thô. Ta bieátø aâm thanh khoâng coá ñònh, nhöng coù theå bieán chuyeån. Vaø söï bieán chuyeån naøy laø do chính con ngöôøi, khi muoán bieåu taû caûm giaùc, töï caáu taïo ra. AÂm nhaïc laø moät ví duï (chuù yù, theo Plato vaø Aristotle, aâm nhaïc laø moät boä phaän cuûa thi ca). Theá neân, ta coù theå noùi, yeáu tính cuûa luaät thô thöôøng chính laø nhöõng loái hay caùch theá maø thi só aùp duïng ñeå bieåu taû ra ñöôïc caùi caûm giaùc hay tình caûm cuûa mình. [13] Moät khi nhöõng caùch theá naøy khoâng theå ñaùp öùng ñöôïc caûm giaùc, hoaëc khoâng ñuû ñeå bieåu taû taâm tình, thi só thöôøng töï saùng taïo ra moät phöông caùch môùi. Ñaây chính laø coäi nguoàn cuûa thi ca. [14] Thô môùi phaùt sinh, bôûi vì nhöõng quy luaät cuaû thô Ñöôøng, vaø ngay caû cuûa luïc baùt (khaù goø boù), khoâng theå giuùp thi nhaân dieãn taû ñöôïc nhöõng caûm giaùc môùi, nhöõng taâm tình phong phuù hôn, nhöõng theá giôùi môùi ñaày nhöõng baát ngôø, maø caùc ñaïi thi haøo tröôùc ñoù khoâng theå nhaän ra. [15] Ñieåm quan troïng nhaát vaãn laø, thi ca vöôït khoûi ngoân ngöõ thoâng thöôøng. Yeáu tính cuûa thi ca khoâng phaûi laø kyõ thuaät baét chöôùc aâm thanh, maàu saéc, hay hình daïng (töùc bò haïn heïp vaøo ngheä thuaät taïo hình, plastic arts), maø laø chính saùng taïo (creative arts). Döïa vaøo aâm saéc cuûa ngoân ngöõ, thi ca taïo ra moät aâm thanh môùi. Döïa vaøo aâm vaän (hay toác ñoä aâm thanh), thi ca taïo ra nhòp ñieäu. Döïa vaøo nhöõng bieåu töôïng, thi ca saùng taïo ra nhöõng bieåu töôïng môùi. Vaø döïa vaøo nhöõng tö töôûng thöôøng nhaät thi ca ñöa con ngöôøi vaøo caû moät quaù trình saùng taïo, töùc theá giôùi hình töôïng (imaginary world), töùc taïo ra theá giôùi hình aûnh môùi, tö töôûng môùi. [16] Taäp thô Thaàn Khuùc (La comedia divina) cuûa Dante ñaõ taïo ra caû moät loái suy tö môùi veà thaân phaän con ngöôøi, taïo ra chuû nghóa nhaân vaên ñaïi bieåu cho thôøi Phuïc Höng. Ñaây laø lyù do thi ca luoân ñöôïc coi nhö laø ngheä thuaät cuûa moïi ngheä thuaät. [17] Nhöõng doøng thô trong taäp Faust cuûa Goethe ñaõ khoâi phuïc laïi cho moãi con ngöôøi qua chính mình (töùc chuû theå), vaø laø ñænh cao cuûa chuû thuyeát coå ñieån laõng maïn (romantic classicism). [18]

Neáu chuùng ta hieåu ngheä thuaät theo nghóa saùng taïo, töùc luoân taïo ra nhöõng caûm giaùc môùi, nhöõng caùi chi môùi laï, thì nhö Kant nhaän ñònh trong taäp Pheâ Phaùn veà Naêng Löïc Phaùn Ñoaùn, ngheä thuaät phaûi laø caùch theá bieåu taû söï cao vôøi cuûa con ngöôøi. Chæ coù thieân taøi môùi coù khaû naêng khaùm phaù vaø bieåu taû ñöôïc caùi caûm giaùc cao vôøi naøy (Erhaben, sublime). Cuõng chæ coù thieân taøi môùi coù theå nhìn ra caùi maø chuùng ta khoâng theå nhìn thaáy... [19]

Neáu Kant coù lyù - vaø thöïc ra nhaø ñaïi trieát gia naøy raát coù lyù - thì khoâng theå coù moät phöông phaùp naøo coù theå dieãn taû ñöôïc söï cao vôøi, caûm giaùc tuyeät cuù cuûa con ngöôøi. Bôûi leõ moãi phöông phaùp chæ nhaém ñeán moät khía caïnh sinh hoaït cuûa con ngöôøi; moãi phöông phaùp thöôøng ñöôïc caáu taïo cho nhöõng söï vaät cuï theå, baát ñoäng vaø ngoaïi taïi, vaø nhaát laø bôûi leõ phöông phaùp ñöôïc xaây döïng treân ngheä thuaät chöôùc taùc, töùc baét chöôùc, chöù khoâng phaûi laø saùng taïo. Ñieàu ñoù coù nghóa laø, khoâng ai coù theå voã ngöïc töï xöng coù moät phöông phaùp vaïn naêng aùp duïng cho taát caû moïi söï vaät, moïi con ngöôøi, nhaát laø con ngöôøi soáng ñoäng. Moät loái nghó töï cao töï ñaïi nhö vaäy, töï noù ñaõ vöôït khoûi caùi khaû naêng vaø giôùi haïn cuûa lyù trí. Ngöôïc laiï, ta phaûi coâng nhaän laø, raát coù theå chính nhöõng phöông phaùp goïi laø khoa hoïc laïi laø nhöõng ngaên trôû, caûn muõi kyø ñaø laøm ngöôøi ngheä só taøi hoa khoâng theå coù nhöõng taùc phaåm ñaùng ñöôïc goïi laø saùng taïo. Kant laø trieát gia hieám hoi ñaõ nhìn ra caùi loã hoång naøy, nhöng oâng khoâng theå tìm ra giaûi phaùp. OÂng chæ coøn bieát nhìn nhaän ra söï khaùc bieät giöõa thieân taøi, töùc nhöõng ngheä só saùng taïo, vaø ngheä thuaät thoâng thöôøng maø thoâi. [20] Gadamer, ngöôøi maø chuùng toâi ñaõ nhaéc nhieàu tôùi trong chöông thöù nhaát, laø ngöôøi ñaõ nhìn ra nghòch lyù trong taäp saùch raát ñöôïc chuù troïng, Chaân Lyù vaø Phöông Phaùp. Theo oâng, phöông phaùp chöa haún ñem tôùi chaân lyù, ñöøng noùi laø coù theå baûo ñaûm chaân lyù. Giaác moäng maø Descartes mong muoán, ñoù laø tìm ra moät phöông phaùp khoa hoïc baûo ñaûm cho chaân lyù thöïc ra chæ laø moät giaác moäng, vaø theo moät nghóa naøo ñoù, laò nguy haïi cho vieäc tìm kieám chaân lyù. [21] Neáu chaân lyù luoân töï “khai môû” trong theá giôùi (Tö töôûng Kitoâ giaùo vaø Do Thaùi giaùo, ñaëc bieät Kabbalah, töùc moät lyù thuyeát thaàn bí Do thaùi vaøo theá kyû thöù 12, aûnh höôûng tôùi Baruch Spinoza (1632-1677) vaø Pico della Mirandola), [22] trong quaù trình lòch söû (Hegel), trong hieän sinh (Heidegger), thì chaân lyù phaûi mang nhöõng ñaëc tính “thieân bieán vaïn hoùa” vaø luoân cuøng luùc ôû trong tình traïng “vöøa uùp vöøa môû”, töùc töï khai môû nhöng luoân ôû traïng thaùi aån hieän. [23] Neáu ta hieåu chaân lyù nhö theá, thì laøm sao coù moät phöông phaùp chính xaùc naøo coù theå chæ ra chaân lyù, vaø coù theå ñaûm baûo noù ñöôïc? Chính vì lyù do naøy maø Gadamer cho raèng, moät chuû tröông cho raèng chaân lyù duy nhaát, vaø do ñoù chæ coù moät phöông phaùp khoa hoïc duy nhaát môùi coù theå khaùm phaù vaø ñaûm baûo chaân lyù, laø moät chuû tröông phaûn chaân lyù. OÂng vieát, toâi xin ñöôïc trích moät ñoaïn: “chaân lyù maø khoa hoïc noùi cho chuùng ta thöïc ra luoân töông quan vôùi moät thaùi ñoä ñaëc thuø naøo ñoù ñoái vôùi theá giôùi, vaø noù khoâng theå tuyeân xöng laø bieát taát caû ñöôïc.” [24]

Sau khi ñaõ nhaän ra ñöôïc söï töông ñoàng vaø baát ñoàng giöõa phöông phaùp vaø ngheä thuaät, chuùng toâi muoán nhaán maïnh nôi ñaây, ñoù laø, Thoâng Dieãn Hoïc (TDH) vöøa laø phöông phaùp vöøa laø ngheä thuaät. Nhö laø phöông phaùp cuûa neàn khoa hoïc xaõ hoäi nhaân vaên, TDH nhaém ñeán moät söï hieåu bieát töông ñoái toaøn dieän veà con ngöôøi. Chính vì vaäy maø moãi trieát gia aùp duïng TDH thöôøng ñi saâu vaøo moät khía caïnh naøo noù cuûa con ngöôøi hay xaõ hoäi. Khoâng ai coù theå naém vöõng ñöôïc caùi toaøn theå, hay caùi boä maët toaøn dieän cuûa con ngöôøi xaõ hoäi.[25] Cuõng chính vì vaäy, maø chaáp nhaän TDH töùc chaáp nhaän moät söï coäng taùc giöõa caùc neàn khoa hoïc, vaø söï dung hôïp giöõa caùc phöông phaùp khaùc nhau (inter-disciplinary approach). TDH cuõng laø moät ngheä thuaät cuûa söï thoâng hieåu giöõa caùc chuû theå. Hieåu moät ngöôøi, khoâng chæ bieát ñöôïc lai lòch cuûa ngöôøi ñoù, maø coøn nhaän ra ñöôïc con ngöôøi hieän soáng ñoù, maø coøn caûm ñöôïc caùi maø ngöôøi ñoù ñöông caûm thaáy (thí duï caùi giaùc quan thöù saùu), vaø nhaát laø coøn ñoaùn ra ñöôïc yù höôùng cuûa hoï. Maø ñeå ñaït ñeán moät trình ñoä thoâng hieåu nhö vaäy, chuùng ta khoâng nhöõng caàn phaûi coù tri, maø coøn coù giaùc; chuùng ta khoâng nhöõng caàn phaûi coù nhaän maø coøn phaûi coù thöùc; chuùng ta khoâng nhöõng chæ caàn coù caûm, maø coøn caàn coù ngoä. Noùi caùch khaùc, chæ khi chuùng ta bieát vaän duïng trí, thöùc, caûm, giaùc vaø nhaát laø trí töôûng töôïng, töùc moät yeáu tính cuûa ngheä thuaät, luùc baáy giôø chuùng ta môùi coù theå thoâng hay thaám hieåu ñöôïc ngöôøi khaùc; hay noùi theo ngoân ngöõ Phaät hoïc vaø Ñaïo hoïc, ta môùi coù theå giaùc ngoä. [26] Nhö vaäy, ta thaáy TDH tröôùc heát laø moät ngheä thuaät, vaø sau ñoù môùi laø moät phöông phaùp. Trong nhöõng ñoaïn tôùi, chuùng toâi xin laàn löôït laøm saùng toû nhöõng phöông phaùp caên baûn cuûa TDH.

1.2. Phaân Tích (Analysis)

Phaân tích, moät phöông phaùp caên baûn trong neàn trieát hoïc noùi chung, vaø trong neàn trieát hoïc hieän ñaïi noùi rieâng, ñaëc bieät töø thôøi Descartes cho tôùi nay. [27] Trong neàn trieát hoïc coå Hy La, nhaát laø vôùi tröôøng phaùi Aristotle, phöông phaùp phaân tích ñaõ ñöôïc taän duïng ñeå boå tuùc cho phöông phaùp quan saùt. Neáu trong caùc taùc phaåm veà khoa hoïc töï nhieân nhö Vaät Lyù, Thieân Vaên, Aristotle chuû yeáu duøng phöông phaùp quan saùt, vaø suy dieãn, hay ñoái chieáu, thì trong taùc phaåm quan troïng nhaát, töùc Sieâu Hình Hoïc, trieát gia aùp duïng phöông phaùp phaân tích moät caùch raát nghieâm chænh. Neàn luaän lyù hình thöùc (formal logic), vôùi loái suy tö ba giai ñoaïn, töùc tam ñoaïn luaän (syllogism) laø moät thí duï ñieån hình. Theo loái phaân tích hình thöùc naøy, ta thaáy, neáu loaøi ngöôøi laø moät sinh vaät coù lyù trí, thì anh cuõng nhö toâi, ñaõ laø con ngöôøi, baét buoäc phaûi coù lyù trí. Lyù trí laø moät yeáu tính (yeáu toá) caáu taïo con ngöôøi, töùc laø moät boä phaän cuûa con ngöôøi; noù tieàm aån trong chính con ngöôøi. Trong neàn trieát hoïc Trung Coå, ñaëc bieät vôùi nhöõng trieát gia bò aûnh höôûng toaùn hoïc nhö John Duns Scotus (c.1266-1308), William Ockham (1285-1347), phöông phaùp phaân tích maø Aristotle phaùt trieån ñaõ ñöôïc aùp duïng moät caùch khaù tinh vi, vaø laøm neàn taûng cho neàn luaän lyù hình thöùc ngaøy nay. [28]

Thöïc ra, nhö chuùng ta bieát, phöông phaùp phaân tích chæ laø phöông phaùp ñöôïc aùp duïng trong toaùn hoïc (nhaát laø hình hoïc). Phöông phaùp naøy theo nguyeân lyù laø (1) chæ coù gì (quan nieäm hay yù nieäm) minh baïch vaø phaân bieät roõ raøng (clara et distincta) môùi ñuùng (Descartes), (2) taát caû moïi boä phaän caáu thaønh toaøn theå, vaø nhö vaäy coù theå chia caét söï vaät ra nhieàu phaàn gioáng nhau (nhö thaáy trong pheùp ño ñaát, töùc ñaïc ñieàn) (Isaac Newton, Pierre Bayle), vaø do ñoù, hieåu moät söï vaät, söï kieän, vaân vaân, töùc laø thaáu hieåu taát caû moïi boä phaän cuûa noù. Noùi toùm laïi, phaân tích töùc laøm söï vaät roõ raøng, minh baïch. Theo nguyeân lyù nhö vaäy, phöông phaùp phaân tích bao goàm caùc giai ñoaïn: (1) caét caùi toaøn dieän (thí duï ñaát ñai) thaønh nhöõng maûnh nhoû (theo hình vuoâng, hay tam giaùc). Caùi toaøn dieän (dieän tích) töùc laø taát caû nhöõng thaønh phaàn (maûnh ñaát) nhoû coäng laïi. (2) Xeáp loaïi caùc boä phaän theo caùc thaønh phaàn gioáng nhau (thí duï theo moâ hình vuoâng hay tam giaùc, hay voøng troøn), töùc phaân tích chuùng theo nhöõng baûn tính (goàm moâ hình vaø chaát lieäu vaø coâng naêng nhö vuoâng, troøn, tam giaùc, goã, ñaù, nöôùc, duøng ñeå vieát, nguû, aên...) cuûa chuùng. Thí duï, baát cöù ñoà vaät gì hình vuoâng (tam gaùc, troøn...), laøm baèng goã (ñaù, theùp, nhöïa...), coù chaân (3 chaân, 4 chaân...), vaø duøng ñeå vieát, aên, nguû ñeàu ñöôïc xeáp vaøo loaïi baøn vieát, baøn aên, giöôøng nguû, vaân vaân. (3) Giaûn löôïc chuùng (reduction) trong moät coâng thöùc hay moät phöông trình nhaát ñònh. (4) AÙp duïng coâng thöùc treân vaøo caùc söï vaät (hieän töôïng töông töï).

Trong trieát hoïc ngoân ngöõ, ta coù theå aùp duïng kyõ thuaät phaân tích ñeå hieåu yù nghóa cuûa caâu noùi. Nôi ñaây, ta coù theå laáy ví duï cuûa Bertrand A. W. Russell (1872-1970) hay cuûa Ludwig J.J. Wittgenstein (1889-1951) ñeå giaûi thích phöông phaùp phaân tích. Russell caét baát cöù moät caâu noùi naøo thaønh nhöõng phaàn khaùc nhau, vaø xeáùp chuùng theo thöù töï (luaät) cuûa luaän lyù hình thöùc (formal logic). Theo oâng, moät caâu noùi chæ coù nghóa neáu caùc thaønh phaàn cuûa caâu noùi coù thöïc, vaø neáu chuùng lieân quan chaët cheõ vôùi nhau (consistent) nhö thaáy trong toaùn hoïc. Thí duï, caâu noùi “Quoác vöông hieän nay cuûa Vieät Nam laø moät ngöôøi raát khoân ngoan” seõ ñöôïc “phaân ra” thaønh ba phaàn lieân heä: (1) Hieän Vieät Nam ñöông coù quoác vöông; (2) Vieät Nam chæ coù moät vò quoác vöông nhö theá maø thoâi; vaø (3) vò quoác vöông naøy khoân ngoan. Ta chæ coù theå chöùng minh ñöôïc caâu noùi naøy coù yù nghóa neáu tröôùc heát ta chöùng minh ñöôïc hieän Vieät Nam coù quoác vöông, moät quoác vöông, vaân vaân. Caâu noùi treân seõ voâ nghóa, neáu phaàn thöù nhaát sai (Vieät Nam hieän nay ñaâu coù quoác vöông!). [29] Wittgenstein thaáy loái phaân tích theo luaän lyù cuûa Russell vaãn coøn thieáu soùt, neân oâng khoâng phaân caâu noùi thaønh nhöõng meänh ñeà (nhö Russell ñaõ laøm), maø thaønh nhöõng haït nhaân nguyeân töû maø oâng goïi laø luaän lyù nguyeân töû luaän (logical atomism). Thöïc ra nhöõng haït nhaân nguyeân töû maø Wittgenstein muoán noùi ñeán chính laø nhöõng thöïc theå (real entities) trong cuoäc soáng thöôøng ngaøy. [30] Noùi caùch khaùc, chính nhöõng thöïc theå môùi caáu taïo thaønh caùi cô caáu luaän lyù cuûa moät ngoân ngöõ lyù töôûng. Ñaây laø moät cuoäc caùch maïng ñaûo loän laïi loái phaân tích cuûa Russell. Ta bieát, Russell töøng chaáp nhaän moät loaïi ngoân ngöõ lyù töôûng vaø moät cô caáu voán coù saün, trong khi Wittgenstein cho raèng, moät loaïi ngoân ngöõ nhö vaäy phaûi ñöôïc xaây döïng treân moät neàn taûng caên baûn nhaát, ñoù chính laø nhöõng thöïc theå. Vaø chính nhöõng thöïc theå naøy môùi laø nhöõng haït nhaân caáu taïo thaønh moät caâu noùi, vaø chính nhöõng quy luaät caáu taïo caâu noùi môùi taïi ra yù nghóa cuûa noù (semantics).

1.3. Moå Seû, Giaûi Phaãu (Anatomy)

Töông töï nhö phaân tích, moå seû hay giaûi phaãu, hay phaãu thuaät (anatomy, chirurgy, surgery hay operation) laø nhöõng thuaät ngöõ gaàn ñaây thöôøng thaáy trong giôùi y hoïc vaø sinh vaät. Tuy nhöõng thuaät ngöõ treân khoâng hoaøn toaøn gioáng nhau, vaø chæ noùi leân ñöôïc moät soá coâng naêng, nhöng chuùng theo cuøng moät nguyeân lyù, ñoù laø muïc ñích cuûa moå seû nhaém giuùp chuùng ta nhìn ra nhöõng boä phaän (trong cô theå) thaàm kín (hay naèm trong thaân theå), töùc nhìn thaáy caùi maø chuùng ta khoång theå nhìn ñöôïc (invisible) maø phöông phaùp phaân tích, chaån maïch coå truyeàn khoâng theå giuùp ta nhaän ra ñöôïc. Chuùng ta bieát laø vaøo thôøi Phuïc Höng, ñaïi thieân taøi Leonardo da Vinci (voán laø moät y só chuyeân phaãu thuaät) ñaõ aùp duïng phaãu thuaät vaøo trong ngheä thuaät, nhaát laø trong hoäi hoïa, vaø ñaõ thaønh coâng khieán böùc tranh trôû leân soáng ñoäng. Böùc tranh thôøi danh La Joconda cuõng nhö Böõa Tieäc Ly (The Last Supper) laø nhöõng thí duï ñieån hình noùi leân söï thaønh coâng cuûa phöông phaùp moå seû. OÂng phaân caùch, caét moãi boä phaän theo khoâng gian (xa gaàn), aùnh saùng theo ñoä saùng, môø, vaø caùch duøng maàu theo söï töông xöùng cuûa löôïng, vaø xeáp chuùng laïi theo nguyeân lyù “taát caû boä phaän caáu thaønh toaøn theå”, vaø “taát caû lieân heä chaët cheõ qua moät trung taâm”.

Tuy nhieân, phöông phaùp phaân tích chöa phaûi, vaø seõ khoâng phaûi, laø phöông phaùp vaïn naêng nhö moät soá trieát gia töøng ñôn sô tin töôûng. Chuùng ta nhôù laø Descartes ñaõ thaát baïi khi aùp duïng phöông phaùp phaân tích vaøo sieâu hình hoïc, vaø ngay caû vaøo trong taâm lyù hoïc. [31] Trong Suy Nieäm thöù ba cuûa Nhöõng Suy Nieäm Sieâu Hình Hoïc, trieát gia ñaõ phaûi naïi tôùi uy quyeàn cuûa Thöôïng Ñeá ñeå chöùng minh raèng caùi ngaõ cuûa oâng voán coù thaät. [32] Vaø ñeå chöùng minh uy quyeàn cuûa ñaáng Toái cao, trieát gia laïi phaûi aùp duïng tôùi loái luaän lyù töï maõn töùc loaïi luaän lyù töï chöùng minh döïa vaøo chính mình (tautology): Thöôïng Ñeá khoâng theå löøa Descartes bôûi leõ Thöôïng Ñeá laø chính Chaân Lyù. Nhöng laøm sao Descartes bieát ñöôïc Thöôïng Ñeá laø chính Chaân Lyù, neáu khoâng phaûi laø döïa vaøo chính ñöùc tin maø oâng khoâng chöùng minh ñöôïc? Vaø nhö vaäy, ta thaáy laø Descartes vaãn chöa thoaùt ly khoûi loái suy tö thôøi Trung Coå, khoâng phaûi vì oâng khoâng muoán nhöng vì phöông phaùp phaân tích maø oâng döïa vaøo voán thieáu soùt. Töông töï, phöông phaùp phaân tích maø David Hume (1711-1776) aùp duïng cuõng raát göôïng eùp. Khoâng theå phaân tích chính söï vaät, nhaø trieát gia Toâ Caùch Lan naøy phaûi aùp duïng moät loaïi phaân tích nhöõng söï xuaát hieän tröôùc sau cuûa noù. Vaø oâng caàn phaûi naïi tôùi nhöõng tæ duï thoâ sô, moät loaïi taâm lyù hoïc thoâ thieån ñeå göôïng gaïo chöùng minh caùi maø oâng khoâng theå nhìn ra trong moãi söï vaät. Thí duï, khi giaûi thích “nhaân quaû” oâng laáy tæ duï thoùi quen, hay nhöõng ñoäng taùc lieân tuïc, hay nhöõng taùc ñoäng gaàn guõi trong khoâng gian vaø thôøi gian (töùc nhöõng hieän töôïng xuaát hieän tröôùc sau) ñeå roài keát luaän raèng, nhaân quaû chæ laø moät taùc ñoäng taâm lyù, do keát quaû cuûa nhöõng thoùi quen, hay nhöõng ñoäng taùc lieân tuïc ñöôïc ghi vaøo trong ñaàu, gioáng nhö kieåu chuïp hình, hay ngheä thuaät chieáu boùng hieän nay. Giaûi thích nhaân quaû nhö vaäy, töï noù ñaõ boùp meùo yù nghóa cuûa nhaân quaû. OÂng hieåu sai khi khoâng nhaän ra caùi nhaân voán ñaõ coù saün trong caùi quaû. Söï sai laàm cuûa Hume phaùt xuaát töø söï kieän oâng chæ döïa vaøo nhöõng hieän töôïng (beân ngoaøi), vaø oâng khoâng theå nhìn ra nhöõng caùi gì beân trong. Roài oâng coi trí phaùn ñoaùn nhö laø moät caùi maùy chuïp, ghi laïi nhöõng döõ kieän xaåy ra beân ngoaøi moät caùch thuï ñoäng (camera obscura). Do ñoù, oâng lieàu lónh xaây döïng caùi luaät (logic) noäi taïi nôi caùc söï vaät baèng caùch nhìn nhöõng söï bieåu hieän xaåy ra beân ngoaøi. Nhö vaäy, ta thaáy oâng hieåu sai yù nghóa cuûa nhaân quaû laø do vieäc oâng chæ nhìn ra ñöôïc nhöõng hieän töôïng beân ngoaøi, vaø khoâng thaáy ñöôïc “caùi haït nhaân” ñaõ naèm saün trong “caùi quaû”, maø caùi haït nhaân (hay baûn theå) naøy voán baát bieán. OÂng cuõng queân khuaáy ñi laø, caùi maø ta goïi laø hieän töôïng chöa chaéc ñaõ laø chính nhöõng ñaëc tính cuûa söï vaät, nhöng laø nhöõng loái nhìn cuûa ta veà söï vaät: söï vaät xuaát hieän theo loái suy nghó cuûa chuùng ta. Chính vì nhaän ra söï khoù khaên naøy maø Kant coù lyù phaàn naøo ñoù khi quaû quyeát laø “ta khoâng theå bieát ñöôïc söï vaät töï thaân,” [33] vaø söï vaät xuaát hieän theo nhöõng phaïm truø maø ta quy ñònh. Vaäy neân ñieàu maø Kant coù theå laøm, vaø treân thöïc teá ñaõ tieán haønh, ñoù laø döïa vaøo nhöõng khaû naêng nhaän thöùc (töùc khaû naêng phaân tích vaø toång hôïp nhaän ra caùc phaïm truø) cuûa con ngöôøi ñeå xeáp ñaët laïi nhöõng hieän töôïng theo quy luaät cuûa lyù trí, vaø baét chuùng phaûi tuaân theo nhöõng quy luaät nhö vaäy. Noùi theo ngoân ngöõ cuûa Kant, oâng ñaõ laøm moät cuoäc caùch maïng kieåu caùch maïng khoa hoïc cuûa Nikolaus Copernicus (1473-1543),[34] ñaûo loän loái suy duy nghieäm, vaø baét theá giôùi hieän töôïng phaûi tuaân theo nhöõng quy luaät maø chuùng ta ñaõ khaùm phaù ra: “Ñoái töôïng phaûi ñöôïc nhìn phuø hôïp vôùi tö duy con ngöôøi, chöù khoâng phaûi tö duy con ngöôøi phuø hôïp vôùi nhöõng thöïc theå ñoäc laäp.” [35]

Ñieàu caàn phaûi noùi laø, söï tieán boä vöôït böïc cuûa neàn khoa hoïc giaûi phaãu, coäng vôùi nhöõng phaùt minh môùi laï vôùi nhöõng maùy chuïp taân tieán ñaõ khieán caùc nhaø khoa hoïc hieän nay vöôït khoûi nhöõng khoù khaên cuõ. Phöông phaùp moå seû ngaøy nay chöùng minh laø Kant quaû quaù laïc haäu. Chuùng ta coù theå caét söï vaät ra nhieàu maûnh, roài gheùp laïi. Chuùng ta cuõng coù theå moå seû thaân xaùc con ngöôøi ñeå troâng thaáy moät caùch roõ raøng nhöõng noäi taïng maø tröôùc ñaây ta chæ ñoaùn moø. Chuùng ta coù theå nhìn thaáy nhöõng teá baøo, hay ngay caû DNA (khaùm phaù naêm 1951), vaø leõ dó nhieân chuùng ta coøn naém ñöôïc caû caùi keát caáu cuûa nhöõng söï vaät maø nhöõng nhaø khoa hoïc tröôùc ñaây cho laø vöôït khoûi söùc töôûng töôïng cuûa con ngöôøi. Theá neân, moå xeû khoâng chæ boå tuùc cho quan saùt töø beân ngoaøi, töùc söï phaân tích caùc hieän töôïng, maø coøn chæ ra moät caùch raát chính xaùc taát caû moïi thaønh phaàn cuûa söï vaät. Chính nhôø vaäy maø chuùng ta coù theå caáy teá baøo, thay teá baøo, Chuùng ta cuõng coù theå laáy moät boä phaän ra khoûi con ngöôøi, quan saùt xong, roài laïi boû vaøo trong thaân theå y nhö cuõ. Thí duï gaàn ñaây caùc nhaø giaûi phaãu YÙ ñaü phaùt minh ra kyõ thuaät moå, ñem thai nhi beänh taät ra khoûi buïng ngöôøi meï, sau khi chöõa laønh noù, laïi ñaët vaøo choã cuõ, maø thai nhi vaãn coù theå laønh maïnh vaø sinh ra ñuùng nhö ñònh kyø.

Neáu aùp duïng phöông phaùp moå seû vaøo trong ngoân ngöõ, vaên hoùa, vaên baûn, vaø ngay caû trong tö töôûng, ta thaáy tuy khoù khaên hôn, nhöng vaãn coù theå coù hieäu quaû hôn caû phöông phaùp phaân tích hay kinh nghieäm. Ñieåm quan troïng, laø ta phaûi moå seû nhö theá naøo, vaø ta phaûi xaùc ñònh caùc boä phaän gì caáu thaønh caùi toaøn theå. Vaø ñieåm quan troïng hôn caû, laø laøm sao ta bieát ñöôïc boä phaän naøo laø boä phaän quan troïng nhaát höôùng daãn cuõng nhö quyeát ñònh caùi toaøn theå. Trong cô theå hoïc, ta coù theå thaáy moät caùch töông ñoái deã daøng nhöõng boä phaän nhö tim, oùc, ñoäng maïch, vaân vaân. Nhöng trong caùc laõnh vöïc khaùc, nhaát laø trong neàn khoa hoïc nhaân vaên, söï khoù khaên ñeå tìm ra nhöõng boä phaän (hay ñoäng löïc) quan troïng nhaát quaû thaät khoâng coù deã daøng gì. Laáy ngoân ngöõ laøm moät thí duï ñieån hình, ngoân ngöõ coù theå bao goàm nhöõng ñôn aâm, nhöõng hôïp aâm, nhöõng caâu, nhöõng ñoaïn, vaân vaân. Ngoân ngöõ cuõng coù theå do moät heä thoáng cô caáu cuûa ngöõ aâm taïo thaønh, vaø leõ taát nhieân ngoân ngöõ khoâng chæ laø nhöõng aâm (hay tieáng ñoäng), maø phaûi noùi leân ngöõ yù (ngöõ nghóa, semantics). Nhöng ñeå coù yù nghóa, hay ñeå coù theå phaùt aâm, hay ñeå taïo ra nhöõng ngöõ môùi, ta caàn phaûi coù quy luaät (vaên phaïm, meïo luaät, grammatics), hay moät loaïi ngöõ caáu naøo ñoù (syntactics). Ta cuõng caàn phaûi bieát caùi coâng naêng, cuõng nhö tính höõu duïng cuûa noù (pragmatics). Nhö vaäy ñeå hieåu ngoân ngöõ, ta khoâng theå chæ döïa vaøo moät boä phaän naøo ñoù cuûa caâu noùi, nhöng phaûi chuù troïng ñeán caùi toaøn theå cuûa caâu noùi, bao goàm caû lòch söû, boái caûnh, vaø taâm lyù ngöôøi noùi (vieát) vaø ngöôøi nghe (ñoïc). Noùi caùch khaùc, ñeå hieåu caâu vaên, ta phaûi moå seû caâu noùi ra thaønh taát caû nhöõng boä phaän caù bieät, tìm ra quy luaät ñeå moùc noái chuùng, hay quy luaät maø chuùng phaûi theo ñeå taïo ra yù nghóa hay aâm thanh, vaân vaân. Nhöng ta khoâng ñöôïc pheùp queân ñi caùi toaøn theå cuûa caâu noùi. [36]

Chuù Thích:

[4] Trong neàn trieát hoïc coå ñieån vaø Trung Coå, moät söï vaät bao goàm nhöõng yeáu tính (moâ thöùc hay chaát lieäu caên nguyeân, hay ñeä nhaát) maø hoï goïi laø baûn theå (substance) vaø nhöõng thuoäc tính (attributes) mang tính chaát ngaãu nhieân (accident). Trong neàn khoa hoïc xaõ hoäi hieän ñaïi, söï vaät coù theå bao goàm hai thaønh toá: thaønh toá baát bieán, coá ñònh (baåm sinh, innate), phoå bieán, vaø thaønh toá bieán ñoäng, ngaãu nhieân, caù bieät. Alfredo Pareto, nhaø xaõ hoäi hoïc vaø kinh teá hoïc ngöôøi Thuïy Syõ goác YÙ duøng hai thuaät ngöõ: “thaønh toá caên baûn” töùc “caùi gì toàn taïi” (residues) vaø “thaønh toá bieán hoùa” (derivatives), trong khi nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi Myõ, Giaùo sö Talcott Parson, hoïc troø cuûa nhaø baùc hoïc Max Weber ngöôøi Ñöùc, duøng thuaät ngöõ “oån ñònh” (stable) vaø “baát oån ñònh” (unstable), ñeå noùi leân nhöõng yeáu tính caáu taïo söï vaät, xaõ hoäi, vaân vaân.

[5] Martin Heidegger, Sein und Zeit (1927)(Tuebingen: Mohr, 1957), ñoaïn 7. Baûn Anh ngöõ, ctr. 47, 48 vaø ctr. 51 vtth. Tr. 53: “So again the expression “appearance” itself can have a double signification: first, appearing, in the sense of annoucing-itself, as not-showing-itself; and next, that hic does the announcing - that which in its showing-itself indicates something which does not show itself.” Nhöõng thuaät ngöõ cuûa Heidegger, chuùng toâi taïm dòch nhö sau: Sein (Being, EÂtre) = Höõu sinh; Seindes (being, beings, eùtants hay eâtres) = Höõu theå; Dasein (being-there; eâtre-laø) = Hieän theå; Mit-sein (Being-with hay co-being, co-eâtre) = Coäng theå; In-der-Welt-sein (Being-in-the-world, eâtre-au-monde) = Höõu-theå-taïi-theá; ontological = höõu sinh tính; ontical = hieän theå tính, vaân vaân.

[6] Lyù thuyeát coi ngheä thuaät nhö laø tieåu saûo hay kyõ thuaät töøng ñöôïc caùc trieát gia Hy Laïp phaùt trieån, töø thôøi Socrates tôùi Aristotle. Plato vaø Aristotle coi thi ca nhö laø moät kyõ thuaät (poietike techne, poietike techne). Thi só laø moät loaïi ngöôøi coù kieán thöùc bieát kyõ thuaät saûn xuaát moät loaïi ngoân ngöõ khieán ñoäc giaû (thính giaû) caûm nghieäm ñöôïc moät yù töôûng naøo ñoù, vaø khieán hoï öa thích hay chôø ñôïi caùi lyù töôûng ñoù. Xin thk. Aristotle, De Poetica, 1447a-1448b.

[7] Xthk. Robin George Collingwood, The Principles of Arts (London: McMillan, 1938).

[8] Xin thk. Douglas R. Hofstadter, Goedel, Escher, Bach : An Eternal Golden Braid (London: Harvester Press, 1979). Ñaïi nhaïc sö Bach aùp duïng phöông phaùp caân ñoái (ñoái vò, hay ñoái aâm, counterpoint) moät caùch raát thaàn tình. Trong Two-part Invention (Bach vieát taát caû 15 inventions), ta thaáy töø keát caáu, tôùi hình thöùc cuûa aâm thanh, hoaøn toaøn mang hình thaùi caân ñoái.

[9] R. G. Collingwood, Principles of Arts, sñd.,tr. 26.

[10] Xthk. Paul Lorenzen, Methodischen Denken (Frankfurt a. M.: Suhrkamp, 1974), tr. 24. Veà loái suy tö tính toaùn naøy, chuùng toâi ñaõ töøng pheâ bình trong nhieàu luaän vaên khaùc: Traàn Vaên Ñoaøn, “Is Chinese Humanism Atheistic?” (1983), in Proceedings of the International Symposium on Chinese-Western Cultural Interchange (Taipei: Academia Sinica - Fujen University, 1983), ctr. 745-761; Traàn Vaên Ñoaøn, “Denkensweg und Denkensmethod” (1990) (University of Munich, Tutzing, 1990), vaø Traàn Vaên Ñoaøn (2003), “The Ways of Thinking and The Ways of Interpreting” (Istanbul, 2003), in George F. McLean, ed. (Wahington D.C: The Council for Research in Values and Philosophy, 2004).

[11] Giaùo sö Joseph Mary Bochenski (Ñaïi Hoïc Fribourg, Thuïy Siõ) trong taùc phaåm The Methods of Contemporary Thought, baûn Anh ngöõ do Peter Caws dòch (New York: Herder, 1965), tr. 71, toùm goïn loaïi luaän lyù naøy nhö sau: “Tröôùc heát ta coù moät loaïi meänh ñeà (class of statements) ñöôïc coi nhö laø ñònh lyù (töùc söï thaät ñöông nhieân, axioms). Nhöõng meänh ñeà naøy ñöôïc ñaët trong moät heä thoáng maø chaúng caàn chöùng minh chi. Theâm vaøo nhöõng ñònh lyù, ngöôøi ta cuõng taïo ra nhöõng quy luaät haäu keát (rules of inference), maø nhöõng quy luaät naøy xaùc ñònh moïi taùc duïng (operations) trong heä thoáng ñoù. Roài nhôø (döïa) vaøo nhöõng quy luaät naøy, nhöõng meänh ñeà môùi ñöôïc ruùt ra töø nhöõng ñònh lyù.”

[12] Ñaây laø lyù do taïi sao ngöôøi ta ñònh nghóa kieán truùc laø moät neàn “aâm nhaïc laïnh leõo vaø cöùng ñaëc” trong khi aâm nhaïc laø moät neàn “kieán truùc aám vaø bieán hoùa”. Fuga (phuïc caùch) laø moät theå aâm nhaïc (goàm hai hay ba gioïng, aâm) ñöôïc caáu taïo theo quy luaät baét chöôùc, vaø theå noái tieáp (canon) ñeå dieãn ñaït moät tieåu ñeà (theme), vaø taát caû baûn nhaïc chæ laø caùc hình thaùi môû roäng hay bieán ñoåi cuûa cuøng moät tieåu ñeà. Theå fuga tuaân theo loái keát caáu cuûa hình hoïc. Vì hieåu theo nghóa naøy, caùc nhaø ngöõ hoïc Vieät nhö Cao Xuaân Haïo (AÂm Vò Hoïc vaø Tuyeán Tính, 1985) ñaõ dòch töø “structure” laø “caáu truùc”, “structuralism” laø “lyù thuyeát caáu truùc” hay “caáu truùc luaän”.

[13] Thô “luïc baùt” ngaøy nay khoâng nhaát thieát phaûi laø 6 vaø 8 chö.õ Chuùng ta ñaõ thaáy coù nhöõng bieán chuyeån, nhieàu khi veá sau tôùi 9 chöõ. Thô luïc baùt thoâng duïng nôi ngöôøi Vieät, phaàn vì noù hôïp vôùi aâm thanh tieáng Vieät (baèng traéc), phaàn vì noù thích hôïp vôùi noâng thoân, vaø nhaát laø tính chaát phoùng khoaùng vaø bình daân cuûa noù (neáu so vôùi loaïi thô Ñöôøng 7 chöõ, hay loaïi thô caân ñoái, 4 chöõ, 5 chöõ, 6 chöõ, vaân vaân). Ña soá ca dao tuïc ngöõ ñeàu ñöôïc vieát theo theå luïc baùt.

[14] Trong taäp De Poetica, Aristotle phaân tích nhöõng hình thöùc cuûa thô nhö haøi kòch (comedy), anh huøng ca (epic poetry), bi kòch (tragedy), vaân vaân. Leõ dó nhieân, trieát nhaân coi aâm nhaïc nhö laø moät boä phaän cuûa thi ca. Ñaây laø nguoàn khôûi höùng cuûa nhaïc só Richard Wagner vaø cuûa raát nhieàu nhaïc só khaùc nhö Johannes Brahms (Rinaldo, Schicksalslied), Peter Ilyich Tchaikovsky (Romeo and Juliet), Hector Berlioz (La damnation de Faust), vaân vaân, khi caùc oâng taïo ra nhöõng vôû kòch nhaïc vôùi nhöõng caâu chuyeän döïa treân nhöõng aùng thô baát huû cuûa caùc ñaïi thi haøo Dante, Shakespeare, Goethe, Schiller, Hoelderlin... Vaø ñaây cuõng laø lyù do giaûi thích söï hình thaønh cuûa neàn Thi Ca Hoaø Taáu (Symphonische Dichtung) nhö thaáy nôi Franz List, vaân vaân.

[15] Thô môùi taïi Vieät Nam phaùt sinh vaøo thôøi ñieåm ngöôøi Vieät tieáp xuùc vôùi neàn vaên minh vaø vaên hoùa Taây phöông, vaø nhaát laø khi giôùi Taây hoïc muoán taùch rôøi khoûi caùi theá giôùi cuõ kyõ bò aûnh höôûng cuûa Haùn hoïc. Nhöõng nhaø caûi caùch ña soá cuõng thích thô môùi. Tuy nhieân, chuùng toâi thieát nghó, ngay caû thô luïc baùt vaøo thôøi Nguyeãn Du, hay trong mieàn Nam, tuy muoän hôn, thôøi Luc Vaân Tieân cuõng voán laø moät loaïi “thô môùi”. Nhöõng nhaø trí thöùc naøy phaàn muoán trôû laïi nguoàn, phaàn muoán taùch khoûi söï noâ leä cuûa theá giôùi Toáng Minh Thanh, neân ñaõ phaùt ñoäng phong traøo söû duïng luïc baùt, vaø nhaát laø chöõ Noâm.

[16] R. G. Collingwood, The Principles of Arts, tr. 27: “Nhöng thöïc ra ñieàu laøm Ben Jonson laø moät thi só, vaø quûa thaät oâng laø moät ñaïi thi haøo, khoâng haún laø kyõ thuaät taïo ra nhöõng caùch cuù thô, nhöng chính laø caùi vieãn (kieán) töôûng (töôïng) veà vò nöõ thaàn vaø boïn thuoäc haï cuûa naøng...”

[17] Veà aûnh höôûng töông quan giöõa thi ca vaø trieát lyù, chuùng toâi ñaõ trình baøy trong moät luaän vaên khaùc veà aûnh höôûng cuûa Goethe trong tö töôûng cuûa Hegel: Traàn Vaên Ñoaøn, “Goethe und Hegel ueber Romantik”, ÑH Regensburg (04. 2002). Baûn Hoa ngöõ trong Hoäi Nghò Quoác Teá veà Ñöùc Quoác ñích Laõng Maïn Chuû Nghóa döõ Ngheä Thuaät, Vieän Myõ Hoïc vaø Ngheä Thuaät, (ÑH Sö Phaïm Ñaøi Loan, Ñaøi Baéc, 5. 2004).

[18] Goethe tuy choáng chuû thuyeát laõng maïn (romanticism), nhöng chính trong nhöõng vaàn thô cuûa ñaïi thi haøo ta nhaän ra ñöôïc moät tinh thaàn laõng maïn cao ñoä. Xtkh. Traàn Vaên Ñoaøn, “Goethe und Hegel ueber Romantik”, bñd.

[19] Immanuel Kant, Kritik der Urteilskraft (Hamburg: Felix Meiner, 1978).

[20] Lyù do khieán Kant, tuy nhaän ra caùi maø oâng goïi laø “luaät ñoái khaùng” hay “nhò luaät boäi phaûn” (antinomy) giöõa lyù thuyeát vaø thöïc haønh, giöõa ngheä thuaät saùng taïo vaø ngheä thuaät taïo hình, nhöng oâng khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc, chính laø caùi tieàn ñeà “luaät Newton” maø oâng tin töôûng tuyeät ñoái. Theo loái dieãn taû cuûa Ilya Prygogine, ñònh luaät Newton chuû tröông “vaïn vaät phaûi tuaân theo moät heä thoáng cuûa quy luaät döïa treân nguyeân lyù quaân baèng (equilibrium). Daãu raèng quy luaät naøy laø töï nhieân, hay laø ñaïo ñöùc, xaõ hoäi hoaëc chính trò, taát caû ñeàu ñöôïc dieãn taû bôûi söï hoaø hôïp toaøn dieän”. Nhö chuùng ta bieát nhöõng trieát gia thôøi laõng maïn nhö Friedrich Schlegel, hay Hegel, Schilling ñaõ khaùm phaù ra töø nguyeân lyù cuûa Newton moät theá giôùi ñaày hy voïng, nhö thaáy trong nhöõng löïc töï nhieân (natural forces). Caùc nhaø vaät lyù thì cho raèng theá giôùi naøy chính laø moät theá giôùi maùy moùc (cô khí) tuaân theo quy luaät cuûa toaùn hoïc, trong khi nhöõng ngöôøi theo chuû thuyeát thöïc chöùng (positivism) thì cho raèng quy luaät Newton noùi leân söï thaønh coâng cuûa quùa trình phuø hôïp vôùi caùi ñònh nghóa cuûa khoa hoïc. Xin tkh. Ilya Prigogyne, sñd., tr. 29. Ngoaøi ra, cuõng xin thk. Alexandre Koyreù, Newtonian Studies (Chicago: University of Chicago Press, 1968), ctr. 23-24.

[21] Hans-Georg Gadamer, Wahrheit und Method, tr.

[22] Gershom Scholem, Major Trends in Jewish Mysticism (New York, 1971).

[23] Martin Heidegger, Sein und Zeit, tr. 47.

[24] Hans-Georg Gadamer, Wahrheit und Method, tr. 425; Truth and Method, tr. 407.

[25] Ñaây chính laø lyù do maø chuùng toâi nghó, baát cöù chuû tröông naøo töï cho mình naém ñöôïc caùi “chuû toaøn” chæ laø moät aûo töôûng. Moät soá trieát gia ñoâng phöông nhö Löông Thaáu Minh (Trung Hoa), Kim Ñònh vaø Cao Xuaân Huy (Vieät Nam) - töùc nhöõng vò chuû tröông loái suy tö “chuû toaøn” naøy - , coù leõ ñaõ khoâng (hay chöa) nhaän ra ñöôïc caùi khaû naêng haïn heïp cuûa con ngöôøi.

[26] Khi phaân tích naêng löïc phaùn ñoaùn cuûa con ngöôøi theo caùc khaû naêng, vaø qua caùc giai ñoaïn, chuùng toâi thaáy ngoân ngöõ Ñoâng phöông raát suùc tích: coù tri (knowing) môùi coù trí (intellect), coù trí môùi coù thöùc (knowledge); coù caûm (sensing) môùi coù giaùc (feeling), coù nhaän (perceiving) môùi coù bieát (knowing in person, hay connaissance). Moät yù thöùc veà taát caû, nhaát laø veà quy luaät taát yeáu cuûa con ngöôøi, vuõ truï, vaø veà söï lieân quan giöõa caùi töï ngaõ vaø vuõ truï (cuõng nhö theá giôùi thaàn linh), ta goïi laø giaùc ngoä, hay ngoä ñaïo. Trong Ñaïi Hoïc, chöông 1, Khoång Töû ñaõ nhaän ra ñöôïc ñieåm naøy khi ngaøi vieát: “Tri chæ nhi haäu höõu ñònh. Ñònh nhi haäu naêng tónh. Tónh nhi haäu naêng an. An nhi haäu naêng löï. Löï nhi haäu naêng ñaéc.”

[27] Vaøo theá kyû thöù 20, phaân tích (analysis) ñöôïc hieåu moät caùch heïp hoøi (analytic) hôn. Trieát hoïc Phaân tích (analytic philosophy) ñöôïc coi nhö laø “phöông phaùp, ñaëc tính cuûa neàn trieát hoïc Anh ngöõ vaøo theá kyû 20” (ñaëc bieät cuûa G. Moore vaø B. Russell), noùi leân moät loaïi trieát hoïc töï xöng laø “nghieâm tuùc, chính xaùc” phieân veà khoa hoïc (töï nhieân) vaø aùp duïng nhöõng kyõ thuaät logic ñeå “nghieân cöùu ngoân ngöõ, vaø caùc quan nieäm trieát hoïc.” Anthony Grayling, “Analysis” trong The Oxford Companion to Philosophy (New York: Oxford University Press, 1995), pp. 26-27.

[28] Thí duï trong nhöõng pheâ bình cuûa Duns Scotus choáng loái luaän chöùng nhaân quûa chöa tôùi cuøng cöïc cuûa thaùnh Thomas Aquinas (1224/5-1274) veà söï hieän höõu cuaû Thöôïng Ñeá, oâng caét nhöõng luaän chöùng ra nhieàu ñoaïn, raát tæ mæ, vaø chöùng minh laø luaän cöù cuûa Aquinas chöa ñaày ñuû, vaø raát coù theå daãn ta vaøo caùi voøng luaån quaån nguy hieåm. Töông töï, Ockham phaùt trieån moät neàn Luaän Lyù Hình Thaùi Tam Ñoaïn (modal syllogistic) vôùi loái phaân tích raát tæ mæ, phaân cô vaø saép xeáp laïi caùc phaïm truø maø Aristotle ñaõ xaây döïng moät caùch luoäm thuoäm. Xthk. William Ockham, Summa Logicae, trong Guillelmi de Ockam: Opera Philosophica et Theologica (New York: St. Bonaventure, 1967), pp. i-vi.

[29] Bertrand Russell, Essays in Analysis, do D. Lackey, chb. (London, 1973).

[30] Ludwig Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus (1922).

[31] Trong taùc phaåm veá taâm lyù hoïc, Passions de l'aâme (1646, xuaát baûn 1649) cuõng nhö Traiteù de l'Homme (1649, xuaát baûn 1664 sau khi Descartes qua ñôøi, 1650), ta thaáy Descartes ñaõ aùp duïng phöông phaùp phaân tích moät caùch raát maùy moùc, vaø chính trieát gia cuõng khoâng haøi loøng vôùi hai taùc phaåm treân.

[32] Reneù Descartes, Nhöõng Suy Nieäm Sieâu Hình Hoïc, baûn dòch cuûa Giaùo sö Traàn Thaùi Ñænh (Saøi Goøn: Ra Khôi, 1967). Cuï Traàn Thaùi Ñænh, sinh naêm 1922 taïi Höng Yeân. Tieán syõ Trieát hoïc (Paris, 1958). Cuï Ñænh töøng laø Giaùo sö taïi ÑH Vaên Khoa Hueá, ÑH Vaên Khoa Saøigoøn, ÑH Vaïn Haïnh vaø ÑH Ñaø Laït, vaø chuyeân veà Descartes, Kant cuõng nhö nhöõng neàn trieát hoïc hieän ñaïi nhö Hieän Töôïng Hoïc, Cô Caáu Luaän, vaân vaân. Nhöõng Suy Nieäm Sieâu Hình Hoïc (hoaøn taát naêm 1962) laø moät baûn dòch raát coâng phu. Dòch giaû khoâng nhöõng naém vöõng ñöôïc tö töôûng cuûa Descartes, maø coøn thaâm hieåu nhöõng ngoân ngöõ maø Descartes söû duïng.

[33] Trong Kritik der reinen Vernunft (1787), Kant quaû quyeát veà vaät töï thaân: “Wir haben keinen Begriff vom ihm” (332, 332 f.) (Chuùng ta chaúng coù khaùi nieäm chi veà noù caû), vaø maïnh baïo hôn oâng vieát: “Wir wissen nichts und brauchen nichts vom ihm zu wissen” (335 ff.) (Chuùng ta khoâng bieát chi heát, vaø chuùng ta khoâng caàn phaûi bieát chi heát veà noù).

[34] Naêm 1514, linh muïc Nikolaus Copernicus ngöôøi Ba Lan phaùt bieåu moät baøi baùo caùo khoa hoïc veà heä thoáng tinh tuù, ngöôïc haún laïi vôùi loái nhìn cuûa Ptolemy vaø Aristotle. Theo Copernicus, neáu töø traùi ñaát ta thaáy hình maët trôøi (vaø caû maët traêng) troøn chónh, di ñoäng theo voøng baùn nguyeät töø ñoâng sang taây, thì ta cuõng co theå nhaän ra moät loái di ñoäng töông töï cuûa traùi ñaát neàu chuùng ta ñöøng treân maët trôøi. Nhaän ñònh naøy ñöa ñeán giaû thuyeát maët trôøi laø moät ñònh tinh naèm giöõa, trong khi traùi ñaát cuõng nhö caùc haønh tinh khaùc (maët traêng, hoûa tinh, vaân vaân) vaän chuyeån chung quanh maët trôøi. Naêm 1609, Galileo nhôø vaøo vieãn voïng kính, chöùng minh söï xaùc ñaùng cuûa lyù thuyeát Copernicus. Xin thk., R. Westman, chb., The Copernician Achievement (Berkeley, CA: University of California Press, 1975).

[35] Kritik der reinen Vernunft, B xx.

[36] Ñaây cuõng laø nguyeân lyù cuûa lyù thuyeát kieán caáu trong ngoân ngöõ. Nhöõng nghieân cöùu veà ngöõ caáu veà nhöõng hình thaùi töï taùc (cybernetic models) (cuûa S. Saumjan (Haøn Laâm Vieän Nga) (S. Saumjan, “Cybernetics and Language”, trong Diogenes, 15 (1965), veà söï caáu taïo hình thaùi cuõng nhö nhöõng khuyeát ñieåm cuûa noù (cuûa Bar Hillel, “Decision Procedure in Natural Language,” trong Logique et Analyse (1950, vaø veà quaù trình töï kieán caáu ngoân ngöõ (construction layer by layer, cuûa Jean Piaget), vaân vaân, taát caû ñeàu chæ ra söï kieän laø loái suy tö cuõ cuûa Newton aùp duïng vaøo ngoân ngöõ gaëp nhieàu khoù khaên. Ngoân ngöõ khoâng caáu taïo moät caùch maùy moùc, vaø theo moät quy luaät cuûa Newton, nhöng theo nhieàu loái khaùc nhau nhö chuùng ta thaáy trong lyù thuyeát cuûa Chomsky, Piaget, vaân vaân.

Traàn Vaên Ñoaøn

Khoa Trieát Hoïc, ÑH Quoác Gia Haø Noäi, 2004

Back to Vietnamese Missionaries in Asia Home Page