Thoâng Dieãn Hoïc
Vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông I
Toång Quan Veà Thoâng Dieãn Hoïc
(Hermeneutics)
4. YÙ Nghóa vaø Muïc Ñích cuûa Thoâng Dieãn Hoïc
Neáu chuùng ta khoâng theå coù moät ñònh nghóa chung veà Thoâng Dieãn Hoïc (vieát taét laø TDH), ñieàu naøy khoâng coù nghóa laø noù phaûn khoa hoïc. Ngöôïc laïi, söï kieän naøy noùi leân söï haïn heïp cuûa loái hieåu bieát khoa hoïc cuûa con ngöôøi. Ngöôøi ta ñaõ haïn heïp khoa hoïc vaøo trong nhöõng phaïm truø coá ñònh. Ngöôøi ta ñaõ phaùn ñoaùn khoa hoïc theo moät soá phöông phaùp cöùng nhaéc (thí duï phöông phaùp thöïc nghieäm, hay thí nghieäm thaáy nôi Bacon vaø nhöõng ngöôøi theo oâng, hay phöông phaùp phaân tích thaáy nôi ñoà ñeä cuûa Descartes). Chuùng ta queân ñi söï kieän quaù hieån nhieân, ñoù laø ngay caû khoa hoïc cuõng caàn phaûi ñöôïc hieåu bieát. [64] Vaäy neân, khi maø TDH khoâng coù moät ñònh nghóa duy nhaát, khi maø moãi trieát gia ñeàu coù nhöõng loái nhìn khoâng hoaøn toaùn gioáng nhau veà TDH, ñieàu naøy chæ noùi leân ñöôïc moät söï kieän: ñoù laø TDH vaø söï hieåu bieát cuûa con ngöôøi gaén lieàn vôùi nhau. Bôûi leõ, söï hieåu bieát cuûa chuùng ta ñöôïc nuoâi, vaø phaùt trieån trong chính cuoäc soáng, trong caùi theá giôùi soáng, trong caùi noâi vaên hoùa vaø ngoân ngöõ, trong caùi caûm tính taát nhieân cuûa con ngöôøi noùi chung, vaø con ngöôøi cuûa moät xaõ hoäi caù bieät noùi rieâng. Nhöng neáu hieåu TDH gaén lieàn vôùi cuoäc soáng, vaø neáu ta chuû tröông cuoäc soáng caù bieät, khaùc bieät thì raát coù theå laø chuùng ta ñöông sa vaøo caùi vuõng laày nguïy bieän, hay rôi vaøo caùi hoá thaúm cuûa chuû thuyeát töông ñoái, hay töï xaây cho mình caùi thaùp Babel. Bôûi leõ khoâng ai coù theå hieåu ñöôïc nhau khi maø cuoäc soáng cuûa chuùng ta hoaøn toaøn khaùc nhau, khi maø ngoân ngöõ khaùc bieät, khi maø chuùng ta khoâng coù moät caûm tính chung, vaø khi maø chuùng ta töø choái vai troø cuûa lyù trí.
Thöïc ra, TDH khoâng coù chuû tröông nhö vaäy. TDH nhaän ñònh, tuy hieåu bieát gaén lieàn vôùi cuoäc soáng, nhöng cuoäc soáng cuûa con ngöôøi tuy coù nhöõng khaùc bieät, vaãn coù nhöõng töông ñoàng, coù nhöõng ñieåm chung maø khoâng ai coù theå choái boû ñöôïc. Trong ñoaïn naøy, chuùng toâi muoán noùi ñeán nhöõng ñieåm chung laøm neàn taûng cho TDH, töùc giuùp chuùng ta ñi ñeán moät söï hieåu bieát, moät hoäi thoâng. Ñaây môùi laø muïc ñích chính cuûa TDH.
- Thöù nhaát, TDH baét ñaàu vôùi chuû theå. Chính con ngöôøi nhö chuû theå ñöông tìm caùch hieåu theá giôùi, ngoaïi vaät vaø tha nhaân. Vaø ngay caû tha nhaân, nhö moät chuû theå, cuõng ñöông tìm caùch hieåu nhöõng khaùch theå (khoâng phaûi laø chuû theå). Do ñoù, töông thoâng laø moät haønh ñoäng, moät loái tö duy, cuõng nhö moät söï hieåu bieát laãn nhau cuûa nhöõng chuû theå. Moät söï vaät khoâng theå hieåu söï vaät khaùc, cuõng khoâng theå hieåu chuùng ta, bôûi leõ noù khoâng phaûi laø chuû theå. Töø ñaây, chuùng ta môùi coù theå hieåu taïi sao TDH nhö laø moät neàn khoa hoïc veà hieåu bieát phaûi laø chính caùi neàn taûng cuûa neàn khoa hoïc tinh thaàn (Dilthey), töùc ñaët treân nhöõng coäng tính cuûa nhieàu chuû theå.
- Thöù hai, TDH coù theå ñöôïc phaùt trieån theo hai caâu hoûi: “Laøm sao ta coù theå hieåu?” vaø “Baûn chaát cuûa söï hieåu bieát töï noù laø gì?” [65] Ñi tìm caâu traû lôøi cho moãi caâu hoûi, töùc laø phaùt trieån TDH theo nhöõng chieàu höôùng khaùc nhau. Neáu ta taäp trung vaøo caâu hoûi thöù nhaát, nhö tröôøng hôïp Betti vaø E. D. Hirsch, [66] TDH seõ ñi theo höôùng phöông phaùp khoa hoïc theo nghóa thoâng thöôøng, töùc ñi tìm nhöõng nguyeân taéc, ñieàu kieän vaø giôùi haïn ñeå xaây döïng moät taàm hieåu bieát khaùch quan. Nhöng neáu chuùng ta ñaët troïng taâm vaøo caâu hoûi thöù hai, veà chính baûn chaát cuûa söï hieåu bieát, thì TDH seõ phaùt trieån thaønh moät neàn baûn theå hoïc nhö thaáy trong trieát hoïc thoâng dieãn cuûa Gadamer.
- Thöù ba, hieåu bieát ñoøi hoûi moät söï hieåu thaáu suoáùt, bieát troïn veïn. Noùi caùch khaùc, moät söï hieåu bieát nhö vaäy phaûi laø moät söï thoâng hieåu. Theá neân TDH luoân ñaët moïi vaán ñeà trong caùi toaøn theå. Maø caùi toaøn theå quaû laø phöùc taïp, vó moâ, vaø nhaát laø ñöông trong tình traïng phaùt trieån (bieán dòch) khoâng ngöøng. Theá neân, TDH khoâng bao giôø daùm töï cho mình caùi ñoäc quyeàn naém giöõ, hieåu bieát vaø ñinh ñoaït söï vaät, nhaát laø con ngöôøi. Husserl thaúng thaén pheâ bình chuû nghóa duy taâm lyù (psychologism) vaøo thôøi cuûa oâng (chöù khoâng phaûi phaûn ñoái khoa hoïc taâm lyù), bôûi leõ oâng nhìn ra söï baát löïc cuûa baát cöù neàn taâm lyù hoïc naøo chæ döïa vaøo khoa hoïc töï nhieân. Töông töï, söï vieäc oâng nhaän ra söï khuûng hoaûng cuûa neàn khoa hoïc hieän ñaïi ñaõ giuùp nhieàu khoa hoïc vaø trieát gia ñaët laïi chính caùi baûn tính cuûa khoa hoïc (nhö tröôøng hôïp cuûa phaùi haäu hieän ñaïi).
- Thöù tö, tuy caùc nhaø thoâng dieãn hoïc coù veû “moãi ngöôøi moãi saéc”, nhöng khoâng coù ai “möôøi phaân veïn möôøi.” Thöïc ra, caùc lyù thuyeát cuûa hoï boå tuùc cho nhau. Söï ñoøi hoûi tính chaát khaùch quan cuûa hieåu bieát nôi neàn TDH cuûa Betti khoâng coù phuû ñònh vai troø cuûa moãi chuû theå trong neàn thoâng dieãn cuûa Gadamer. Ngöôïc laïi, nhöõng pheâ bình cuûa Betti ñaõ giuùp Gadamer vaø nhöõng ngöôøi theo sau ñi tìm moät neàn taûng chung cho moïi chuû theå, töùc ñi tìm tính chaát chung (coäng tính) cho moïi chuû theå. Töông töï, neàn TDH cuûa Gadamer cuõng boå tuùc cho neàn thoâng dieãn cuûa Betti caùi baûn theå maø Betti khoâng ñeå yù tôùi. Laøm sao maø chuùng ta coù theå taùch rôøi söï hieåu bieát khoûi chính chuû theå, khoûi chính cuoäc soáng? Trong cuoäc tranh luaän giöõa Gadamer vaø Habermas, ta cuõng thaáy nhöõng boå tuùc töông töï. Söï pheâ bình truyeàn thoáng cuõng nhö caùc giaù trò phaùt sinh trong yù heä, khoâng coù gaït boû caùi giaù trò cuûa neàn TDH cuûa Gadamer. Ngöôïc laïi, noù caøng laøm ta chuù yù tôùi vai troø cuûa yù heä trong coâng vieäc hieåu bieát neàn vaên hoùa cuûa caùc daân toäc. YÙ heä coù theå boùp meùo söï hieåu bieát, nhöng yù heä cuõng laø moät taám göông cuûa thöôïng taàng kieán truùc phaûn aùnh caùi haï taàng caên baûn cuûa cuoäc soáng con ngöôøi.
- Thöù naêm, nhöõng ñieåm chung hay nhöõng baûn chaát chung nôi con ngöôøi, nôi xaõ hoäi con ngöôøi, vaø nôi theá giôùi soáng ñaõ ñöôïc khai quaät moät caùch raát caên keõ, vaø taïo thaønh neàn trieát hoïc cuûa theá kyû thöù 20, ñoàng thôøi cuõng aûnh höôûng tôùi neàn trieát hoïc hieän nay. Neáu Gadamer ñaøo saâu trong baûn tính con ngöôøi ñeå tìm ra nhöõng baûn chaát, thí duï coäng caûm (sensus communis), coäng theå (ontological essence), thì Habermas ñaøo bôùi nhöõng ñieàu kieän “tieân nghieäm mang tính chaát thöïc haønh” (universal pragmatics) ñeå coù theå laøm ñieàu kieän cho coäng thoâng (communication), coäng hoaït (communicative action). Neáu Betti chuû tröông ngoân ngöõ khaùch quan (objective language), hình thöùc caûm quan chung (sensible form) cho moãi ngöôøi, thì Ricoeur muoán nhaán maïnh tôùi vai troø cuûa moãi ngöôøi trong taùc ñoäng (acts) vaø sinh hoaït (life) thoâng dieãn. Moãi ñoäc giaû ñeàu tham döï vaøo quaù trình taùi taïo söï hieåu bieát.
Töø ñaây ta nhaän ra ñöôïc söï ñoùng goùp quan troïng cuûa TDH. Noù nhaém vaøo chính söï hieåu bieát, töùc nhaém vaøo chính cuoäc soáng con ngöôøi trong caùi toaøn theå, vaø noù giuùp chuùng ta hieåu bieát con ngöôøi hôn. Töø ñaây, chuùng ta coù theå hieåu ñöôïc nhöõng caùi gì maø cha oâng chuùng ta truyeàn laïi, töùc nhöõng giaù trò vaên hoùa, ñaïo ñöùc. Töø ñaây chuùng ta môùi thaáy ñöôïc caùi coâng naêng, söï bieán hoùa cuõng nhö loái caáu taïo cuûa ngoân ngöõ. Vaø töø ñaây chuùng ta hieåu ñöôïc, söï hieåu bieát cuûa chuùng ta luoân gaén chaët vôùi lòch söû, vôùi yù heä, vôùi nhöõng nghòch lyù, vaø vôùi caû nhöõng döï phoùng veà töông lai, ñieàu maø Ricoeur nhaán maïnh khi oâng khaùm phaù ra söï lieân heä giöùa yù thöùc con ngöôøi vaø yù thöùc veà moät theá giôùi veà sau (eschaton).
Taïm Keát
Trong chöông thöù nhaát naøy, chuùng toâi ñaõ giôùi thieäu moät caùch raát toång quaùt TDH trong quaù trình dieãn bieán. Chuùng toâi cuõng taïm ñöa ra saùu loái hieåu (ñònh nghóa) khaùc nhau veà TDH. Vaø chuùng toâi ñaõ giaûi thích lyù do taïi sao TDH phöùc taïp, taïi sao chuùng ta khoâng theå coù nhöõng ñònh nghóa chính xaùc, taïi sao moãi trieát gia ñeàu coù nhöõng chuû tröông rieâng.
Nôi ñaây, chuùng toâi chæ xin laäp laïi vaø nhaán maïnh moät caùch ñaëc bieät tôùi moät lyù do raát ñôn giaûn, nhöng toái quan troïng: TDH laø moät söï hieåu bieát veà chính cuoäc soáng, veà theá giôùi soáng, veà taát caû nhöõng yeáu tính lieân quan tôùi söï soáng. Chính vì theá, moät neàn TDH ñaày ñuû baét buoäc phaûi nhìn ra caùi toaøn theå cuûa cuoäc soáng. Ñoàng thôøi noù phaûi ñaøo saâu vaøo moãi khía caïnh cuûa cuoäc soáng, cuûa caùi toaøn theå. Baây giôø ta coù theå hieåu ñöôïc, khi Dilthey cho raèng TDH laø neàn taûng cuûa neàn Khoa hoïc Tinh thaàn, oâng muoán noùi ñeán neàn khoa hoïc con ngöôøi, tôùi neàn taûng nhaân vaên (humanities) töùc caùi truyeàn thoáng haøng ngaøn naêm cuûa nhaân loaïi. Khi Gadamer chuû tröông vai troø cuûa chuû theå trong söï hieåu bieát, khi oâng nhaán maïnh tôùi caùi maø oâng goïi laø “voøng thoâng dieãn” (hermeneutical circle), tôùi caùi neàn taûng cuûa söï hieåu bieát chung nôi con ngöôøi gaén leàn vôùi tình caûm chung nôi moïi ngöôø (töùc coäng caûm), oâng ñaõ noùi leân ñöôïc baûn tính con ngöôøi (human nature), caùch soáng, caùch hieåu, caùch caûm (tình) cuûa hoï. Töông töï, thaày cuûa oâng, nhaø trieát gia ñaïi taøi Heidegger, cuõng ñaõ gaén lieàn baûn theå vôùi caùi coäi nguoàn cuûa söï soáng. Söï phaân tích hieän töôïng veà hieän theå (phenomenology of Dasein) cuûa oâng cuõng laø moät loái thoâng dieãn caùch theá soáng, caùch theá hieåu cuûa con ngöôøi maø thoâi.
Baèng caùch gaén lieàn TDH vôùi söï soáng con ngöôøi, chuùng ta nhaän ra TDH chæ laø moät söï tieáp noái, hoaøn bò vaø môû roäng taát caû quaù trình dieãn tieán cuûa lòch söû con ngöôøi vaø lòch söû trieát hoïc. Khi maø Socrates ñoøi caùc nhaø nguïyï bieän phaûi trôû laïi con ngöôøi, khi maø Plato nhaän thöùc ñöôïc söï thieát yeáu cuûa moät neàn trieát lyù thöïc haønh khoâng chæ xaây treân lyù hình (töùc quan nieäm thuaàn tuùy), khi maø Aristotle khaùm phaù ra ñöôïc neàn trieát lyù thuaàn tuùy khoâng theå taùch bieät khoûi neàn trieát hoïc thöïc haønh (qua phaân tích veà quan nieäm phronesis)... caùc trieát gia Hy laïp ñaõ nhaän ra raèng, söï hieåu bieát veà theá giôùi ñoøi buoäc moät söï hieåu bieát veà con ngöôøi, maø moät söï hieåu bieát veà con ngöôøi chæ coù theå coù ñöôïc trong cuoäc soáng sinh ñoäng, qua ngoân ngöõ, qua caûm tình, qua theá giôùi thaåm myõ, qua khaùt voïng toâng giaùo, qua hy voïng veà töông lai vaø qua sinh hoaït chính trò vaø kinh teá cuûa chuùng ta.
Töông töï, chuùng ta cuõng thaáy moät loái nhìn nhö vaäy nôi caùc neàn vaên hoùa nhaân loaïi. Trieát hoïc Nho gia chæ coù theå hieåu ñöôïc trong nhöõng khía caïnh lieân quan tôùi söï soáng con ngöôøi. Khoång Töû ñaët naëng vaán ñeà leã nghóa, nhaân nghóa, trung nghóa vaø nhaát laø hieáu ñeã khoâng phaûi vì ngaøi leä nghóa (gioáng nhö caùc phaùp gia leä phaùp sau naøy), nhöng vì ngaøi thaáu hieåu ñöôïc raèng, ta chæ coù theå hieåu ñöôïc con ngöôøi moät khi giaûi quyeát ñöôïc nhöõng vaán naïn cuûa con ngöôøi. Vaø ñeå hieåu con ngöôøi, ta caàn phaûi naém vöõng ñöôïc taát caû cô caáu (töùc caùi toaøn theå) cuûa cuoäc soáng: con ngöôøi toå chöùc nhö sao, hôïp quaàn nhö theá naøo, laøm theá naøo ñeå baûo toàn xaõ hoäi, baûo toàn caùi cô caáu... Noùi toùm laïi, laøm theá naøo ñeå baûo toàn söï soáng coøn cuûa nhaân loaïi. Neàn trieát hoïc cuûa Ñaïo giaùo, tuy khaùc bieät trong caùch theá giaûi quyeát vaán ñeà, cuõng coù nhöõng loái nhìn töông töï. Truyeàn thoáng Dòch cho tôùi truyeàn thoáng Ñaïo ñeàu chuù troïng tôùi caùi toaøn theå (hay chuû toaøn, theo ngoân ngöõ cuûa Cao Xuaân Huy). Con ngöôøi, söï soáng... chæ coù theå hieåu ñöôïc trong caùi toaøn theå maø chuùng ta goïi laø Tam Taøi, hay ngöôøi Nhaät goïi laø Tam Cöïc. (Tam taøi hay tam cöïc ñeàu phaùt xuaát töø quan nieäm Vaïn Vaät Nhaát Theå). Söï soáng chæ coù theå coù khi maø taát caû moïi boä phaän ñeàu töông quan maät thieát vôùi nhau, taïo thaønh caùi vuõ truï nhaân linh (töùc Tam Taøi): “Thieân thôøi, Ñòa lôïi, Nhaân hoøa.”
Neáu TDH laø moät neàn khoa hoïc veà hieåu bieát (Gadamer), veà phöông caùch hieåu bieát (Betti), veà ñieàu kieän hieåu bieát (Habermas), veà phöông theá giuùp hieåu bieát (Schleiermacher, Hirsch), vaø veà baûn theå cuûa hieåu bieát (Heidegger), thì chuùng ta phaûi coâng nhaän laø baát cöù neàn trieát hoïc naøo, baát cöù neàn vaên hoùa naøo cuõng mang tính chaát thoâng dieãn. Theá neân, TDH khoâng phaûi chæ aùp duïng ñeå chuù giaûi Thaùnh Kinh, ñeå giaûi thích caùc ñoaïn vaên kinh ñieån, ñeå giaûi nghóa nhöõng söï kieän hay truyeàn thoáng, maø coøn phaûi giuùp hieåu nhöõng vaán naïn khoâng keùm quan troïng, ñoù laø: taïi sao kinh ñieån, truyeàn thoáng, taäp tuïc, vaên hoùa, ngoân ngöõ... aûnh höôûng tôùi chuùng ta, tôùi lòch söû con ngöôøi? Taïi sao chuùng caáu taïo thaønh moät boä phaän thaân thieát trong cuoäc soáng? Taïi sao chuùng ñoàng nhaát vôùi vaên hoùa daân toäc, vôùi nhöõng neàn giaù trò? Vaø taïi sao chuùng khoâng theå taùch rôøi khoûi vaên hoùa, khoûi neàn giaùo duïc (töùc ñaøo taïo) con ngöôøi?
Chuù Thích:
[64] Xtkh. Traàn Vaên Ñoaøn, Reason, Rationality and Resonableness (New York - Lanham: The University Press of America, 1989; sec. ed. Washington, D.C.: The Council for Research in Values and Philosophy, 2001).
[65] Palmer, tr. 66.
[66] E. D. Hirsch, Validity in Interpretation (New Haven: Yale University Press, 1967).
Traàn Vaên Ñoaøn
Khoa Trieát Hoïc, ÑH Quoác Gia Haø Noäi, 2004