Thoâng Dieãn Hoïc
Vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông I
Toång Quan Veà Thoâng Dieãn Hoïc
(Hermeneutics)
2. Nguoàn Goác vaø Quaù Trình Dieãn Bieán cuûa Thoâng Dieãn Hoïc
Tröôùc khi ñi saâu vaøo moãi truyeàn thoáng cuûa Thoâng Dieãn Hoïc (vieát taét laø TDH), chuùng ta trôû laïi thôøi Hy Laïp coå. Nhö chuùng toâi ñaõ noùi sô löôïc qua veà vai troø cuûa thaàn Hermes. Vò thaàn naøy coù söù vuï “mang tôùi cho con ngöôøi caùi söù ñieäp ñònh meänh.” Do vaäy, hermeøneuein coù nghóa laø “ñaët söù ñieäp ra” tröôùc chuùng ta, töùc coâng vieäc laøm söù ñieäp roõ raøng minh baïch. Moät söï vieäc “ñaët ra” trôû thaønh “môû ra”, töùc laø coâng vieäc dieãn giaûi caùi gì maø thi gia töøng vieát; maø thi gia, theo Socrates nhö thaáy trong ñoái thoaïi cuûa Plato, laø nhöõng ngöôøi maø töï nhaän laø “söù giaû cuûa thaàn linh” (hermeneøs eisin toøn theøon). [16] Noùi toùm laïi, nguoàn goác cuûa TDH töø goác Hy laïp noùi leân caû moät quaù trình con ngöôøi ñi tìm phöông theá (ngoân ngöõ) laøm ngöôøi khaùc coù theå hieåu. Ñaëc bieät nhö chuùng ta thaáy nôi caùc ngoân ngöõ, bôûi leõ ngoân ngöõ laø moät phöông theá, moät moâi sinh (medium), vaø laø moät söï bieåu hieän moät caùch roõ reät nhaát, vaø moät caùch hieäu quaû nhaát cuûa taát caû quùa trinh ñi hieåu bieát vaø ñöôïc hieåu bieát cuûa con ngöôøi.
Vaäy neân, ñeå hieåu bieát vaø ñöôïc hieåu bieát, ta caàn phaûi noùi hay ñöa ra moät cöû chæ naøo ñoù ñeå dieãn taû moät caùi gì ñoù; sau ñoù ta caàn phaûi giaûi nghóa (giaûi thích) khi caàn thieát, ñaëc bieät trong nhöõng tình huoáng khaùc nhau, xaõ hoäi khaùc bieät, vaên hoùa ña daïng; vaø sau cuøng, ñoù laø laøm sao coù theå duøng moät ngoân ngöõ khaùc ñeå dieãn taû cuøng caùi yù nghóa maø chuùng ta muoán bieåu taû. Noùi toùm laïi, hermeneutics bao goàm ba ñoäng taùc: (1) ñoäng taùc noùi, hay cöû chæ (to say, sprechen) töùc laø ñoäng taùc bieåu taû (to express, ausdruecken); (2) haønh ñoäng dieãn giaûi töùc giaûi thích (to explain, erklaeren), vaø giaûi nghóa (to explicate, erlaeutern); vaø sau heát, (3) haønh ñoäng thoâng dòch, hay chuyeån nghóa (to translate, uebersetzen). Taát caû ba coâng naêng treân caáu taïo ñieàu maø chuùng ta goïi laø thoâng dieãn (to interpret, auslegen), hay moät söï hieåu bieát töông ñoái troïn veïn (understanding, Verstehen). [17] Tuy nhieân, chuùng ta phaûi noùi theâm laø, ñoù laø moãi moät haønh ñoäng, hay ñoäng taùc töï noù ñaõ chæ ra moät yù nghóa, tuy khoâng troïn veïn, nhöng ít nhaát cuõng mang tôùi moät söï hieåu bieát naøo ñoù. Ñaây laø lyù do taïi sao chuùng toâi nhaán maïnh ñeán quaù trình phaùt sinh cuûa TDH: TDH xuaát phaùt töø moãi neàn vaên hoùa, töø khi con ngöôøi ñi tìm hieåu bieát nhau, töø khi con ngöôøi phaùt minh ngoân ngöõ, nhöng chæ töông ñoái hoaøn haûo vaøo thôøi gian gaàn ñaây. Moãi thôøi ñaïi, moãi neàn vaên hoùa ñaõ töøng aùp duïng moät khía caïnh naøo ñoù cuûa TDH, hoaëc chæ chuù troïng tôùi moät coâng naêng naøo ñoù maø thoâi. Thí duï Giaûi thích hoïc raát chuù trong ñeán hoaït ñoäng giaûi thích, vaø giaûi nghóa, nhöng khoâng ñaëc bieät ñeå yù ñeán vieäc chuyeån nghóa. Trong Coâng giaùo, Giaùo hoäi La Maõ vaãn duøng tieáng La tinh treân khaép theá giôùi, vaø baûn Thaùnh Kinh thoâng duïng nhaát vaãn laø baûn Phoå Thoâng (hay Thoâng Duïng, Vulgata) baèng La ngöõ, ít nhaát cho tôùi Coâng Ñoàng Vatican II (1963-1965). Chính vì vaäy maø coâng vieäc chuyeån ngöõ khoâng caáp baùch nhö hieän nay, ñaëc bieät sau Coâng Ñoàng Vatican II. [18] Chæ nôi caùc giaùo phaùi Tin Laønh, coâng vieäc chuyeån ngöõ môùi thaät caáp baùch. Linh muïc Martin Luther (1482-1546), ngöôøi phaùt ñoäng phong traøo caûi caùch toân giaùo, laø ngöôøi ñaàu tieân ñaõ chuyeån dòch gaàn nhö toaøn boä Thaùnh Kinh töø La ngöõ töùc boä Vulgata sang Ñöùc ngöõ. Vaø chính söï chuyeån dòch naøy ñaõ gaây ra nhöõng söï hieåu bieát khoâng hoaøn toaøn ñoàng nhaát veà Thaùnh Kinh. Chính vì vaäy maø trong nhöõng giaùo phaùi theo chuû tröông cuûa Luther, moãi ngöôøi khi ñoïc Thaùnh Kinh, coù theå coù nhöõng hieåu bieát khaùc nhau. Nhöng cuõng vì vaäy maø khoâng theå coù moät loái hieåu chung veà nhöõng ñoaïn vaên Thaùnh Kinh. Töø ñaây, moïi ngöôøi môùi baét ñaàu nhaän ra taàm quan troïng cuûa TDH, vaø cuõng töø thôøi naøy TDH baét ñaàu phaùt trieån nhö chuùng ta thaáy vaøo ngaøy nay. Chuùng toâi seõ baøn saâu theâm veà giai ñoaïn naøy, cuõng nhö chuû tröông cuûa Luther trong ñoaïn sau.
Nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc nôi treân, TDH ñeàu coù theå thaáy nôi moïi neàn vaên hoùa, töø Ñoâng sang Taây, töø moät xaõ hoäi man daõ tôùi vaên minh. Trong phaàn naøy, chuùng toâi chæ xin ñöôïc pheùp trình baøy TDH töø nguoàn maïch vaên hoùa Taây phöông. Coâng vieäc thaåm ñònh moät neàn TDH ñoâng phöông caàn moät thôøi gian nghieân cöùu laâu daøi hôn vaø moät taùc phaåm khaùc ñaày ñuû, caäp nhaät hôn.
Trôû laïi thuaät ngöõ TDH. Töø ngöõ hermeneutics töï noù ñaõ bao goàm khaù nhieàu yù nghóa maø chính ngöôøi Hy laïp cuõng khoâng hoaøn toaøn naém vöõng. Theo ñònh nghóa thoâng thöôøng, ñoäng töø hermeøneuein thöôøng ñöôïc hieåu moät caùch chung nhö laø haønh ñoäng chuyeån nghóa (to interpret), trong khi danh töø hermeøneia bao goàm söï chuyeån yù, söï thay ñoåi yù nghóa hay laø söï giaûi nghóa (interpretation). Loái hieåu thöôøng thaáy naøy thöïc ra chöa loät ñöôïc heát yù nghóa cuûa hermeneutics. Ñeå hieåu ñöôïc moät caùch troïn veïn yù nghóa cuûa TDH, chuùng ta baét buoäc phaûi ñaøo saâu vaøo trong kho taøng kinh ñieån cuûa Hy la, vaø nhaát laø phaûi naém vöõng ñöôïc taát caû quaù trình dieãn bieán vaø phaùt trieån cuûa noù.
Trong caùc taùc phaåm cuûa giôùi vaên chöông thôøi Homer, hermeios voán laø danh töø rieâng chæ nhöõng vò tö teá taïi ñeàn thaàn Delphia. Hoï coù nhieäm vuï giaûi nghóa nhöõng lôøi thaàn phaùn (oracles) cho tín höõu. Goïi hoï laø hermeios, bôûi vì hoï tieáp tuïc coâng naêng cuûa thaàn Hermes, ngöôøi con cuûa Zeus - vò thaàn toái cao, vua cuûa moïi thaàn thaùnh - vaø nöõ thaàn Maia. Theo Homer, Hermes laø vò thaàn cuûa ngöôøi löõ khaùch, cuûa giôùi ñaïo chích vaø cuûa caùc hoïc giaû. Hermes coù söù vuï truyeàn tôùi nhaân gian thieân yù, hay nhöõng phaùn ñònh cuûa theá giôùi thaàn linh. Chính vì vaäy maø ngöôøi Hy laïp thöôøng gaén Hermes lieàn vôùi nhieäm vuï laøm con ngöôøi hieåu bieát ñöôïc ñieàu maø con ngöôøi töï mình voán khoâng theå hieåu ñöôïc. Vaø nhö theá, Hermes cuõng ñöôïc coi nhö laø vò thaàn cha ñeû cuûa ngoân ngöõ (language) vaø ngöõ töï (writing), töùc nhöõng hình thöùc vaø coâng cuï ñeå coù theå hieåu yù nghóa, cuõng nhö ñeå truyeàn ñaït tôùi ngöôøi khaùc.
Aristotle, khi baøn veà ngoân ngöõ, ñaõ ñeå daønh moät trang baøn veà hermeøneia. Trong taùc phaåm Organon (Coâng Cuï), ta thaáy trieát gia chuù troïng tôùi hermeneutics, coi noù ñaùng ñöôïc thaûo luaän. [19] Tröôùc oâng, Homer, vaø ñaëc bieät Plato, sö phuï cuûa Aristotle cuõng ñaõ nhaéc tôùi cuïm thuaät ngöõ naøy nhieàu laàn. [20] Vaø quaû thaät, hermeneutics khoâng coù xa laï gì trong caùc taùc phaåm cuûa nhöõng vaên só hay tö töôûng gia nhö Xenophon, Plutarch, Euripides, Epicurus, Lucretius vaø Longinus. Ñoái vôùi truyeàn thoáng Hy laïp vaø La tinh, hermeneutics thöôøng ñöôïc hieåu theo vaên caûnh cuûa ngöõ yù. [21]
Khi ñaïo Thieân Chuùa phaùt trieån, ñaëc bieät vaøo thôøi caùc Giaùo phuï (Patristic period), [22] moân Giaûi thích hoïc raát ñöôïc chuù troïng. Tuy khoâng duøng thuaät ngöõ hermeneutics, nhöng caùc giaùo phuï, ñaëc bieät thaùnh Augustine (AÂu Cô Tinh) ñaõ aùp duïng moät caùch trieät ñeå moân hoïc naøy. Hoï coi giaûi thích hoïc (Exegesis) laø moät kyõ thuaät ñeå coù theå hieåu Thaùnh Kinh moät caùch chaân thöïc. Chính vì vaäy maø giaûi thích hoïc giuùp ta nghieân cöùu ngoân ngöõ, vaên baûn, vaø nhö vaäy giuùp phaùt sinh moân tu töø hoïc (hay truy nguyeân hoïc, töùc philology). Chuù yù laø thaùnh Augustine laø moät nhaø ngöõ hoïc ñaïi taøi. Ngaøi töøng laø giaùo sö vaên chöông La tinh, vaø caùc taùc phaåm cuûa ngaøi raát chau chuoát. Caùc giaùo phuï aùp duïng moân hoïc naøy vaøo vieäc hoïc Thaùnh Kinh, cuõng nhö giaûi thích caùc vaên baûn lieân quan tôùi Thaùnh Kinh, vaø nhöõng tín ñieàu cuûa ñaïo Thieân Chuùa. Maø khoâng rieâng ñaïo Thieân Chuùa, ngay caùc giôùi laõnh ñaïo toân giaùo Do Thaùi cuõng ñaõ aùp duïng moân giaûi thích hoïc naøy vaøo trong coâng vieäc hoïc hoûi nhöõng baûn vaên linh thieâng (sacred texts) töùc loaïi Saùch Thaùnh. Haøng giaùo só Do Thaùi (Rabbis) laäp ra vaø xaùc ñònh nhöõng quy luaät thieát yeáu ñeå giaûi thích kinh Talmud vaø caùc vaên kieän Midraschim. [23]
Giaûi thích hoïc böôùc moät böôùc nhaûy voït, bieán thaønh moät phöông phaùp dieãn giaûi aùp duïng ñeå giaûi thích nhöõng baûn vaên theá tuïc (prophane texts, hay secular texts) vaøo thôøi Phuïc Höng. Vaøo thôøi naøy, khi maø chuû nghóa nhaân vaên xuaát hieän, ngöôøi ta caøng caàn moät moân giaûi thích, khoâng phaûi ñeå hieåu Thaùnh Kinh maø thoâi, maø nhaát laø ñeå hieåu nhöõng aùng vaên ca ngôïi con ngöôøi, tình yeâu, thieân nhieân... Töø ñaây, ta thaáy moân giaûi thích hoïc baét ñaàu ñi saâu vaøo cuoäc soáng toaøn dieän cuûa con ngöôøi.
Ngay sau thôøi Phuïc Höng, coâng vieäc giaûi thích Thaùnh Kinh do aûnh höôûng cuûa phong traøo caûi caùch toân giaùo, ñaõ thay ñoåi moät caùch taùo baïo. Linh muïc Luther, baét ñaàu coâng cuoäc caûi caùch toân giaùo vôùi chuû tröông cho raèng con ngöôøi coù khaû naêng tröïc tieáp gaëp gôõ vôùi Thieân Chuùa qua chính Thaùnh Kinh vaø khoâng caàn qua giaùo hoäi. Vaø nhö theá, coâng vieäc hieåu Thaùnh Kinh moät caùch trung thöïc laø moät coâng vieäc toái quan troïng. [24] Linh muïc Matthias Flacius, moät ngöôøi töøng theo Luther, nhaän ñònh cho laø Thaùnh Kinh bao haøm lôøi noùi cuûa Thieân Chuùa ñöôïc con ngöôøi ghi cheùp laïi. Hay noùi ñuùng hôn, Thaùnh Kinh chính laø söï maëc khaûi cuûa Thieân Chuùa qua ngoân töø (revelatio sacrio literis comprehensa). Flavius choáng laïi loái giaûi thích quyeàn uy cuûa Giaùo quyeàn La Maõ, töøng ñöôïc Coâng ñoàng Tridentino (The Council of Trent, 1545-63) xaùc quyeát vaø ban haønh. Theo Coâng ñoàng Tridentino, chæ coù truyeàn thoáng cuûa Giaùo hoäi môùi coù quyeàn xaùc quyeát yù nghóa cuûa nhöõng ñoaïn vaên taêm toái khoù hieåu. Choáng laïi loái giaûi thích quyeàn uy treân, Flavius ñöa ra moät khaû theå veà söï hieåu bieát Thaùnh Kinh moät caùch phoå quaùt nôi moïi ngöôøi, nhôø vaøo phöông phaùp giaûi thích. Noùi moät caùch cuï theå hôn, neáu Giaùo hoäi La maõ baét buoäc tín höõu phaûi chaáp nhaän yù nghóa cuûa caùc duï ngoân (allegories) trong Taân Öôùc theo maïch vaên cuûa Cöïu Öôùc, thì Flavius cho raèng, ta chæ caàn hieåu caùc duï ngoân theo cuøng moät caùch theá gioáng nhau laø ñuû. Vaø nhö vaäy, vieäc döïa vaøo Cöïu Öôùc ñeå giaûi thích xem ra coù veû thöøa thaõi. Choáng laïi loái giaûi thích chæ döïa vaøo truyeàn thoáng, döïa vaøo quyeàn uy hay Giaùo huaán cuûa Giaùo Hoäi (magisterium), hay cuûa nhöõng Giaùo phuï, Flavius ñöa ra moät phöông phaùp giaûi thích nhö sau: Baát cöù moät ñoaïn vaên toái taêm naøo cuõng coù theå hieåu ñöôïc neáu chuùng ta theo phöông caùch: (1) naém vöõng ñöôïc vaên phaïm vaø giaûi thích ñoaïn vaên theo keát caáu cuûa vaên phaïm, (2) naém vöõng ñöôïc maïch vaên döïa treân kinh nghieäm ñöông soáng cuûa ñaïo lyù Kitoâ giaùo, vaø quan troïng hôn caû, ñoù laø (3) ta baét buoäc phaûi nhìn ñoaïn vaên töø khía caïnh cuûa yù höôùng vaø hình thöùc cuûa caùi toaøn theå. [25]
Moät moân giaûi thích nhö vaäy moïc saâu vaøo trong ñöôøng loái giaùo duïc cuûa Taân giaùo (töùc ñaïo Tin Laønh, hay coøn goïi laø Theä Phaûn). [26] Quan nieäm cho raèng, ñeå hieåu baát cöù moät boä phaän nho nhoû naøo, ta cuõng phaûi naém vöõng ñöôïc caùi toaøn theå, raèng taát caû moïi boä phaän ñeàu töông quan vôùi nhau moät caùch chaët cheõ ñaõ khieán moân giaûi thích hoïc bieán thaønh Thoâng Dieãn Hoïc theo gaàn vôùi yù nghóa maø chuùng ta duøng ngaøy nay. Friedrich Schleiermacher, nhaø ñaïi thaàn hoïc ñoàng nghieäp vôùi Hegel taïi ÑH Baù Linh vaøo ñaàu theá kyû 19, ñaõ phaùt trieån nhöõng nguyeân taéc treân thaønh nguyeân lyù cho neàn Giaûi thích hoïc, vaø ñaët neàn taûng cho neàn TDH ngaøy nay. Trong baøi tham luaän “Die Hermeneutik als Kunst des Verstehens existiert noch nicht allgemein sondern nur mehrere spezielle Hermeneutiken” (Thoâng Dieãn Hoïc nhö laø moät Ngheä Thuaät Hieåu Bieát chöa thaáy coù moät caùch chung nhöng chæ thaáy nôi nhöõng neàn Thoâng Dieãn Caù Bieät) vaø nhaát laø trong moät baøi tham luaän khaùc “Ueber den Begriff der Hermeneutik, mit Bezug auf F. A. Wolfs Andeutungen und Asts Lehrbuch” (Baøn veà Quan Nieäm Thoâng Dieãn, döïa vaøo Nhöõng Dieãn Giaûi cuûa Wolf vaø vaøo Saùch Giaùo Khoa cuûa Ast), [27] oâng chuû tröông “TDH laø moät ngheä thuaät hieåu bieát.” [28] Ngheä thuaät naøy bao goàm nhöõng nguyeân taéc sau:
(1) Ñeå hieåu vaên baûn, ta phaûi naém vöõng keát caáu vaên phaïm, söï töông quan cuûa vaên phaïm vôùi ngöõ yù. Thaønh thöû, TDH ñoøi hoûi ta phaûi thaáu hieåu nguyeân lyù cuûa ngoân ngöõ.
(2) TDH laø moät söï hieåu bieát gaén chaët vôùi cuoäc soáng, vôùi haønh vi, vôùi caûm tình cuûa con ngöôøi khi hoï ñoái dieän vôùi Thieân Chuùa, vôùi ñoàng loaïi, vôùi thieân nhieân.
(3) TDH cuõng noùi leân söï kieän con ngöôøi ñöông soáng (hieän sinh) trong moät theá giôùi thöïc tieãn, ñöông trong moät quaù trình tìm hieåu, trong moät cuoäc ñoái thoaïi lieân tuïc. OÂng hieåu ñoái thoaïi nhö laø moät loái soáng, bieåu taû cuoäc soáng qua ngoân ngöõ. Vaø nhö vaäy oâng phaân bieät hai coâng naêng cuûa TDH, noùi (ngoân ngöõ) vaø hieåu (soáng).
(4) Schleiermacher (coù leõ) cuõng laø ngöôøi ñaàu tieân phaùt hieän ra moät caùi voøng “luaân hoài” (khoâng theo nghóa luaân hoài cuûa Phaät giaùo) trong söï hieåu bieát maø oâng goïi “voøng thoâng dieãn” (hermeneutical circle). Voøng thoâng dieãn muoán noùi leân söï kieän laø moät söï hieåu bieát toaøn veïn khoâng theo ñöôøng thaúng, nhöng theo moät moái töông quan ña chieàu, ña dieän, nhieàu khi theo nhöõng böôùc nhaåy voït, vaân vaân. Trong quaù trình hieåu bieát, khoâng chæ ngöôøi noùi maø caû ngöôøi nghe ñeàu phaûi chia seû (hay chaáp nhaän) ngoân ngöõ chung; phaûi coù moät hieåu bieát sô khôûi veà theá giôùi soáng, truyeàn thoáng, giaù trò, cuõng nhö phaûi duøng chính ngoân ngöõ ñeå bieåu taû. Noùi caùch khaùc, ta khoâng theå döïa theo heä thoáng cuûa chuû thuyeát duy lyù, hay duy nghieäm vaø theo caùi luaät (logic) suy tö cuûa hoï ñeå coù ñöôïc moät hieåu bieát troïn veïn.
Nhöng cho duø tieán boä tôùi ñaâu ñi nöõa, loái giaûi thích cuûa thaàn hoïc gia Schleiermacher nhö treân vaãn chöa giaûi quyeát ñöôïc nhöõng maâu thuaãn noäi taïi (thí duï maâu thuaãn veà logic trong chuû tröông voøng thoâng dieãn). Noù caøng khoâng theå dieãn taû ñöôïc taát caû yù nghóa cuûa vaên baûn, nhaát laø khoâng theå khieán chuùng ta vöôït xa hôn khoûi vaên baûn ñeå phaûn aùnh laïi tinh thaàn cuûa taùc giaû. Nhöõng loái giaûi thích Thaùnh Kinh cho duø raát khoa hoïc, cuõng khoâng theå ñaùnh ñoäng ñöôïc taâm hoàn cuûa nhöõng ngöôøi nghe, hay ngöôøi ñoïc, neáu caùi tinh thaàn tieàm aån trong vaên baûn khoâng taùi hieän, neáu noù khoâng ñi saâu vaøo trong taâm hoàn, ñaùnh ñoäng ñöôïc taâm thöùc ngöôøi nghe, ngöôøi ñoïc. Töông töï, loái giaûi thích taàm chöông trích cuù, hay loái tu töø hoïc, hay khaûo coå hoïc khoâng theå laøm baûn vaên soáng laïi, vaø nhaát laø taùc ñoäng taâm thöùc cuûa nhöõng ngöôøi khaùc ngoân ngöõ, vaên hoùa. Söï khoù khaên naøy caøng roõ reät khi ta phaûi dòch vaên baûn sang ngoaïi ngöõ hay ngöôïc laïi. Nhö thöôøng thaáy, nhöõng baûn dòch töø chöõ (word by word, mot aø mot) thöôøng laø nhöõng baûn dòch ngoâ ngheâ, maëc duø hoaøn toaøn trung thaønh vôùi ngöõ phaùp vaø vôùi vaên caûnh khoa hoïc. Nhöõng baûn dòch nhö vaäy thöôøng gaây ra sai laàm nhieàu hôn, vaø raát coù theå ngöôïc haún laïi vôùi yù nghóa trung thöïc cuûa vaên baûn. [29]
YÙ thöùc ñöôïc nhöõng vaán naïn thoâng dieãn nhö vaäy, trieát gia vaø thaàn hoïc gia theo phöông phaùp hieän töôïng hoïc ñaõ phaùt trieån giaûi thích hoïc thaønh moät boä moân TDH nhö chuùng ta thaáy ngaøy nay. Theo phöông phaùp naøy, ta chæ hieåu ñöôïc moät hieän töôïng, hay yù nghóa cuûa caâu vaên naáp sau nhöõng maïng chöõ, neáu chuùng ta qua loái phaân tích (giaûi nghóa, giaûi thích) ñaøo ra ñöôïc nhöõng baûn chaát cuûa hieän töôïng, hay cuûa ngoân ngöõ; vaø nhaát laø khi ta tìm ra ñöôïc caùi luaät, hay caùi moái raøng buoäc giöõa caùc baûn chaát. Vaø sau cuøng, coâng vieäc quan troïng hôn caû, ñoù laø laøm sao coù theå nhaän ra ñöôïc söï bieán ñoåi (hình thöùc, yù nghóa, vaø caû quy luaät) cuûa vaên baûn, cuûa hieän töôïng khi chuùng ôû vaøo trong nhöõng thôøi ñieåm (thôøi gian vaø khoâng gian) khaùc nhau. Coâng lao quan troïng nhaát phaûi keå ñeán Martin Heidegger, ngöôøi ñöôïc coi nhö laø nhaø tö töôûng lôùn nhaát cuûa theá kyû thöù 20. Laø trôï lyù cuûa Edmund Husserl, Heidegger khoâng chæ haáp thuï phöông phaùp hieän töôïng hoïc (töùc phaân tích, tìm ra baûn chaát), maø coøn phaùt trieån vöôït khoûi thaày mình, bieán hieän töôïng hoïc thaønh Thoâng dieãn hoïc (nhö thaáy trong phaàn chuùng toâi baøn veà phöông phaùp thoâng dieãn hoïc). [30] Noùi roõ hôn, Heidegger khoâng chæ nhìn ra baûn chaát (essence) cuûa hieän töôïng, maø coøn nhìn ra quy luaät bieán hoùa cuûa chuùng, cuõng nhö söï phaùt hieän ñöôïc quaù trình caáu taïo cuøa nhöõng baûn chaát (essences), söï thoáng nhaát cuûa chuùng taïo ra caùi yù nghóa noùi leân söï vaät. [31]
Söï khaùm phaù cuûa Heidegger aûnh höôûng saâu roäng tôùi ngöôøi ñoà ñeä cuûa oâng, Giaùo sö Hans-Georg Gadamer (1900-2002). Ñoái vôùi Gadamer, ñieåm quan troïng laø hieän töôïng bieán hoùa nhö theá naøo, theo quy luaät naøo, ñöôøng höôùng naøo. Naém vöõng ñöôïc nhöõng quy luaät bieán hoùa, nhöõng caùch theá bieán hoùa, nhöõng chieàu höôùng bieán hoùa, vaân vaân, töùc laø thoâng hieåu hieän töôïng (söï vaät, söï kieän) ñoù. Theo Gadamer, baûn chaát cuûa söï vaät khoâng coù baát bieán (khaùc vôùi baûn theå), nhöng bieán daïng, vaø bieán chaát. Thí duï nhö thaáy trong söï bieán daïng vaø bieán chaát cuûa vaät theå khi ñaët chuùng vaøo trong nhöõng moâi tröôøng khaùc nhau. Nhö ta töøng quan saùt, tia saùng ñi thaúng trong khoâng gian, nhöng laïi nghieâng trong nöôùc. Thöù tôùi, oâng thaáy laø söï bieán hoùa cuûa theá giôùi ngoaïi vaät khoâng töông ñoàng vôùi söï hieåu bieát cuûa höõu theå. Noùi caùch khaùc, oâng nhaän thaáy coù moät söï khaùc bieät giöõa bieát (wissen, knowing) vaø hieåu bieát (verstehen, understanding). Neáu ta bieát hieän töôïng beân ngoaøi tuøy theo phaïm truø cuûa lyù trí, theo ñieàu kieän cuûa khoâng gian vaø thôøi gian (thuyeát cuûa Kant), thì ta hieåu hieän töôïng theo moät quy luaät caù bieät; ñoù laø caùi luaät cuûa höõu theå, cuûa hieän theå (töùc höõu theå trong moät khoaûng thôøi gian, moät quaõng khoâng gian nhaát ñònh). Vaø quan troïng hôn theá, chính söï hieåu bieát, chöù khoâng phaûi söï bieát môùi taïo ra caùi maø chuùng ta goïi laø theá giôùi caûm quan, töùc neàn taûng cuûa ngheä thuaät. Hieåu bieát vaø caûm thoâng nôi ñaây ñoàng nhaát vôùi nhau. OÂng nhaän ra, neáu hieän töôïng bieán hoùa theo luaät cuûa thôøi gian, vaø khoâng gian (Da-sein) thì söï hieåu bieát söï vaät tuøy thuoäc vaøo chính söï hieän höõu cuûa höõu theå trong khoâng gian, thôøi gian (töùc caùi maø Heidegger goïi laø höõu-theå-taïi-theá (in-der-Welt-Sein), vaø chính söï hieän höõu cuûa höõu theå töông quan vôùi caùc höõu theå khaùc (mit-Sein). Moãi khi xuaát hieän, höõu theå khoâng chæ nhö theá (so-Sein), nhöng luoân yù thöùc (muïc ñích, töông quan), vaø bò aûnh höôûng cuûa baûn tính cuûa chính noù (sôï haõi, lo aâu, cheát choùc, höõu haïn, hy voïng...). Töø moät nhaän thöùc nhö vaäy, Gadamer phaùt trieån hieän töôïng hoïc thaønh moät neàn baûn theå hoïc (ontology), vaø giaûi thích hoïc (hay thoâng dieãn) thaønh moät moân maø chuùng ta quen goïi laø thoâng dieãn trieát hoïc, hay neàn trieát hoïc thoâng dieãn (philosophical hermeneutics). Noùi toùm laïi, nhö ta thaáy trong taùc phaåm Chaân Lyù vaø Phöông Phaùp (Wahrheit und Method), [32] moät taùc phaåm aûnh höôûng saâu roäng tôùi moïi giôùi trong neàn Khoa hoïc Xaõ hoäi Nhaân vaên, Gadamer chuù troïng tôùi ba laõnh vöïc cuûa TDH:
(1) Thöù nhaát, oâng cho raèng neàn thoâng dieãn trieát hoïc coù theå ñoùng goùp vaøo truyeàn thoáng giaûi thích Thaùnh Kinh, nhöõng aùng vaên linh thieâng cuõng nhö nhöõng truyeàn thoáng toân giaùo.
(2) Thöù hai, moät neàn TDH nhö vaäy cuõng coù theå aùp duïng ñeå hieåu vaø giaûi thích nhöõng khoaûn luaät phaùp vaø nhöõng vaên baûn vaên chöông. Nôi ñaây, Gadamer nhaän ñònh laø ba khaû naêng: hieåu bieát (understanding), lyù giaøi hay giaûi thích (interpretation) vaø aùp duïng (application) luoân gaén lieàn vôùi nhau, khoâng theå taùch bieät ra ñöôïc.
(3) Thöù ba, thoâng dieãn trieát hoïc coù tham voïng trôû thaønh moät phöông phaùp neàn taûng cho taát caû neàn khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên. [33]
Nhöõng öu ñieåm trong lyù thuyeát thoâng dieãn trieát hoïc bao goàm:
(1) Thöù nhaát, Gadamer ñaõ phaùt trieån lyù thuyeát ngoân ngöõ nhö laø baûn theå hoïc cuûa Heidegger [34] ra thaønh moät neàn khoa hoïc nhaân vaên, xaõ hoäi. Noùi caùch khaùc, ñeå hieåu con ngöôøi, ta phaûi hieåu ngoân ngöõ; ñeå hieåu lòch söû con ngöôøi, ta phaûi hieåu caùc vaên baûn maø cha oâng chuùng ta truyeàn laïi; vaø ñeå saùng taïo, chuùng ta phaûi bieát ñöôïc caùi taâm thöùc chung, caùi taâm tình chung vaø nhaát laø caùi khuynh höôùng (bao goàm Einsicht töùc noäi kieán, hay ñònh kieán, Absicht töùc tieân kieán hay haäu yù, vaø Hinsicht töùc vieãn kieán, hay yù höôùng) maø con ngöôøi ñöông ñeo ñuoåi.
(2) Thöù tôùi, söï hieåu bieát (understanding) khoâng bò haïn heïp vaøo ñoái töôïng (nhö thaáy nôi Locke vaø Hume vaø nhöõng ngöôøi chuû tröông chuû thuyeát kinh nghieäm), hay bò troùi buoäc bôûi nhöõng phaïm truø tieân thieân (nhö thaáy nôi Kant). Söï hieåu bieát laø moät caùch theá chuû theå ñöông töï môû roäng mình ra ñeå ñi vaøo moät chaân trôøi môùi. [35] Caøng gaàn chaân trôøi, söï hieåu bieát cuûa ta caøng quaûng baùc ra. Nhöng ta cuõng khoâng bao giôø tôùi chaân trôøi ñöôïc, bôûi vì quaûng caùch giöõa ta vaø chaân trôøi vaãn khoâng thay ñoåi. Töông töï nhö söï kieän ta höôùng veà phía chaân trôøi, söï hieåu bieát phaùt trieån baèng caùch giöõ laïi nhöõng gì ñaõ coù (truyeàn thoáng, kinh nghieäm, töùc chaân trôøi cuõ), nhöng ñoàng thôøi coäng theâm vaøo nhöõng kieán thöùc môùi (chaân trôøi môùi). Chính vì vaäy maø hieåu bieát töùc laø quaù trình hoäi nhaäp khoâng ngöøng vaøo trong nhöõng chaân trôøi môùi voâ taän, [36] vaø cuõng chính vì vaäy maø ta khoâng theå coù ñöôïc moät neàn chaân lyù tuyeät ñoái, vónh vieãn vaø baát dòch.
(3) Thöù ba, chính vì hieåu bieát töùc laø hoäi ngoä (encounter), hoäi thoâng (communication), caûm thoâng (communion) vaø hoäi nhaäp (participation), neân hieåu bieát khoâng chæ laø moät tri giaùc (perceiving), hay tri thöùc (knowing), hay nhaän thöùc (learning to know) thoâng thöôøng. Ñoù chính laø cuoäc soáng, hay laø chuû theå ñöông taùc ñoäng qua chính cuoäc soáng. Noùi theo ngoân ngöõ cuûa Phaät hoïc, hieåu bieát töùc laø giaùc ngoä.
Khoâng caàn phaûi noùi, lyù thuyeát thoâng dieãn trieát hoïc, hay ñuùng hôn, neàn thoâng dieãn baûn theå hoïc (ontological hermeneutics) cuûa Gadamer ñaõ gaây ra moät laøn soùng maïnh gaây ñöôïc söï chuù yù cuûa moïi giôùi, khoâng rieâng chæ trieát hoïc hay ngheä thuaät maø thoâi. Tröôùc caû Gadamer, nhaø luaät hoïc thôøi danh cuûa YÙ, Giaùo sö Emilio Betti ñaõ töøng phaùt trieån moät neàn thoâng dieãn hoïc aùp duïng vaøo luaät hoïc, nhöng khoâng ñöôïc chuù yù laém. [37] Vôùi söï ra ñôøi cuûa neàn thoâng dieãn trieát hoïc, ngöôøi ta baét ñaàu chuù yù tôùi caùt taøi naêng cuûa Betti. Chính Betti laø ngöôøi ñaõ ñöa ra moät lyù thuyeát thoâng dieãn khaùch quan choáng laïi loái thoâng dieãn baûn theå hoïc cuûa Gadamer. Trong taäp saùch laøm giôùi nghieân cöùu chuù yù, Teoria generale della interpretazione (Lyù Thuyeát Chung veà Thoâng Dieãn), [38] Betti ñöa ra nhöõng nguyeân taéc dieãn giaûi sau ñaây:
(1) Thöù nhaát thoâng dieãn hoïc laø moät neàn khoa hoïc tinh thaàn, neân ñoøi hoûi nhöõng nguyeân taéc khaùch quan, moät loái hieåu bieát luoân luoân chính xaùc, khoâng haøm hoà. [39] Ñaây laø lyù do taïi sao Betti taán coâng Gadamer. OÂng cho raèng lyù thuyeát thoâng dieãn cuûa Gadamer phaïm vaøo nhöõng sai laàm sau: (1) neàn thoâng dieãn trieát hoïc cuûa Gadamer khoâng phaûi laø moät neàn phöông phaùp, hay giuùp ta taïo ra phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc con ngöôøi, (2) neàn thoâng dieãn trieát hoïc naøy sa vaøo caùi hoá cuûa chuû nghóa töông ñoái, vaø nhö vaäy khoâng theå aùp duïng vaøo trong khoa hoïc xaõ hoäi, nhaát laø luaät hoïc, töùc nhöõng neàn khoa hoïc döïa treân tính chaát khaùch quan, vaø ñoøi hoûi moät söï giaûi thích khaùch quan. [40] Bôûi leõ, theo Betti, TDH cuûa Gadamer vaãn coøn naèm trong laõnh vöïc “dieãn taû” (descriptive) nhöng chöa vöôn tôùi möïc quy phaïm (prescriptive) ñöôïc nhö thaáy trong luaät hoïc vaø ñaïo ñöùc hoïc. Töø nhaän xeùt nhö vaäy, Betti ñi theâm moät böôùc nöõa gaùn cho Gadamer hai toäi. Toäi thöù nhaát, ñoù laø loái thoâng dieãn cuûa Gadamer quaù chuû quan, vaø caùi lòch söû tính (historicity) maø Gadamer chuû tröông thöïc ra chæ laø saûn phaåm cuûa chuû theå, thaønh thöû oâng khoâng theå xaây döïng ñöôïc moät quy phaïm xaùc ñònh loái dieãn giaûi naøo ñuùng hay sai. Toäi thöù hai, ñoù laø vieäc Gadamer laãn loän caùc loaïi giaûi thích, khoâng nhaän ra söï khaùc bieät nôi chuùng. [41] Lôøi caùo toäi cuûa Betti coù phaàn naøo ñuùng, nhöng ña soá ñeàu gaõi khoâng ñuùng vaøo choã khoâng ngöùa. Ñoâi khi, ta coù caûm töôûng laø Betti hieåu sai, hay coá yù boùp meùo tö töôûng cuûa Gadamer. Thí duï nhö söï kieän, tuy Gadamer nhaán maïnh ñeán chuû theå tính (subjectivity), nhöng oâng chöùng minh caùi chuû theå tính naøy mang tinh chaát khaùch quan. Roõ raøng laø Betti nhaàm chuû theå tính vôùi chuû quan.
(2) Tuy ñoøi hoûi khaùch quan, chính xaùc, Betti cho raèng thoâng dieãn vöôït khoûi loái dieãn giaûi (explanation) thöôøng thaáy trong khoa hoïc thöïc nghieäm vaø ñöôïc nhoùm taâm lyù hoïc gia thuoäc chuû thuyeát duy haønh vi aùp duïng. Noùi caùch khaùc, oâng pheâ bình caùc nhaø khoa hoïc thöïc nghieäm coi con ngöôøi nhö laø nhöõng ñoái töôïng gioáng nhö nhöõng vaät theå beân ngoaøi. OÂng nhaän ra trong moãi chuû theå coù nhöõng ñaëc tính khaùch quan maø ai cuõng coù theå phaùt hieän ñöôïc.
Tuy gaây ñöôïc moät tieáng vang, nhöng theá löïc cuûa Betti vaãn chöa ñuû ñeå phaù vôõ nhöõng luaän cöù cuûa Gadamer. Lyù do chính laø Betti vaãn coøn quaù leä thuoäc vaøo loái nhìn “thoáng nhaát” (unified) trong khoa hoïc. Loái nhìn naøy cho raèng, chæ coù moät neàn khoa hoïc duy nhaát, y heät nhö chaân lyù chæ coù moät maø khoâng theå coù hai ñöôïc. Quan troïng hôn, ñoù laø loái nhìn khoa hoïc thoáng nhaát naøy laáy caùi maãu cuûa khoa hoïc thöïc nghieäm laøm chuaån möïc duy nhaát, vaø eùp buoäc taát caû moïi neàn khoa hoïc khaùc phaûi theo. Khi theo loái nhìn naøy, Betti queân khuaáy ñi vieäc Wilhelm Dilthey ñaõ töøng phaân bieät moät caùch raát chính xaùc söï khaùc bieät giöõa khoa hoïc töï nhieân vaø khoa hoïc nhaân vaên, xaõ hoäi.
Ta phaûi ñôïi ñeán cuoái thaäp nieân 1970, khi Juergen Habermas môû cuoäc taán coâng vaøo phaùo ñaøi thoâng dieãn trieát hoïc cuûa Gadamer. Trong cuoäc tranh luaän vôùi Gadamer veà baûn chaát cuûa TDH, Habermas nhaän ra nhöõng öu vaø khuyeát ñieåm cuûa Gadamer nhö sau:
(1) Gadamer ñaõ chöùng toû ra ñöôïc raèng, baát cöù moät lyù thuyeát chính trò, xaõ hoäi naøo neáu coù giaù trò, baét buoäc phaûi ñoái dieän vôùi nhöõng vaán ñeà lieân quan tôùi söï hieåu bieát cuõng nhö nhöõng lyù giaûi cuûa con ngöôøi.
(2) Nhöng cuøng luùc, Habermas toá toäi Gadamer, neáu thoâng dieãn trieát hoïc nhaém tôùi moät söï hieåu bieát toaøn dieän bao goàm lòch söû, theá giôùi giôùi soáng hieän taïi, cuõng nhö döï phoùng töông lai, thì moät söï hieåu bieát nhö vaäy khoù coù theå coù ñöôïc. Lyù do deã hieåu laø, lòch söû, truyeàn thoáng coù theå bò boùp meùo, y heät nhö cuoäc soáng hieän ñaïi coù theå chæ laø moät saûn phaåm bò cheá ñoä, hay yù heä, hay moät loái soáng sa ñoïa naøo ñoù chi phoái vaø laøm bieán theå maø thoâi.
(3) Habermas cuõng nghi ngôø lôøi tuyeân ngoân ñao to buùa lôùn cuûa neàn TDH, töï cho noù nhö laø neàn taûng cuûa moïi neàn khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên. OÂng cho raèng, neàn thoâng dieãn trieát hoïc cuûa Gadamer ñaõ coá yù xem thöôøng cuõng nhö boùp meùo caùi vai troø cuûa khoa hoïc trong loái hieåu bieát cuoäc soáng xaõ hoäi.
(4) Noùi caùch chung, neàn thoâng dieãn trieát hoïc thieáu caùi naêng löïc pheâ bình ñeå coù theå ñaït tôùi ñöôïc moät söï hieåu bieát ñích thöïc. [42] Töø ñaây, Habermas laáy lyù thuyeát pheâ bình xaõ hoäi cuûa nhöõng trieát gia tröôøng phaùi Taân Maùc (hay coøn goïi laø tröôøng phaùi Frankfurt) ñeå kieán taïo moät loaïi thoâng dieãn môùi maø oâng goïi laø “Thoâng dieãn hoïc chieàu saâu” (depth hermeneutics). TDH chieàu saâu ñaët troïng taâm vaøo nhöõng “löïc bieán ñoåi” theá giôùi soáng nhö lao ñoäng (taùc ñoäng, work) vaø quyeàn löïc (power), chöù khoâng chæ coù chuù troïng tôùi ngoân ngöõ vaø khaû naêng töông thoâng (communication) maø thoâi. Theo Habermas, chæ khi hieåu ñöôïc nhöõng naêng löïc treân, ta môùi coù theå thoâng suoát ñöôïc xaõ hoäi vaø vaên hoùa con ngöôøi. Ngoaøi ra, Habermas nhaän ñònh, moät neàn TDH baét buoäc phaûi tìm ra moät phöông phaùp ñaëc thuø, toång hôïp moät caùch bieän chöùng giöõa neàn khoa hoïc kinh nghieäm-phaân tích vôùi TDH. Ñoù chính laø phöông phaùp hay lyù luaän pheâ phaùn (critical theory), nhöng vöôït khoûi neàn trieát hoïc pheâ bình cuûa Kant, bôûi leõ lyù thuyeát môùi naøy nhaém tôùi thöïc haønh, vaø ñöôïc nhöõng yù höôùng nhaän thöùc vaø giaûi phoùng (emancipatory cognitive interests) höôùng daãn. [43]
Leõ taát nhieân, nhö chuùng toâi thaáy, nhöõng pheâ bình cuûa Habermas khoâng coù choáng laïi TDH, nhöng noùi ñuùng hôn, tu chính vaø phaùt trieån lyù thuyeát thoâng dieãn trieát hoïc cuûa Gadamer tôùi moät trình ñoä maø neàn khoa hoïc xaõ hoäi ñoøi hoûi. Döôùi ngoøi buùt cuûa Habermas, TDH töï tieán boä moät caùch bieän chöùng thaønh moät neàn thoâng dieãn pheâ phaùn (critical hermeneutics), khieán ta hieåu xaõ hoäi con ngöôøi moät caùch trung thöïc, khoâng bò leäch laïc, khoâng bò lòch söû boùp meùo. Hay nhö Habermas gaùn cho neàn thoâng dieãn hoïc môùi naøy caùi danh hieäu neàn thoâng dieãn hoïc chieàu saâu (maø chuùng toâi nhaéc tôùi nôi treân), vaø moät neàn thoâng dieãn mang tính chaát thöïc haønh (hermeneutics to application, töùc praxis). [44]
Thöïc ra, moät neàn thoâng dieãn chieàu saâu, vaø moät neàn thoâng dieãn luoân höôùng tôùi haønh ñoäng thöïc haønh khoâng phaûi do Habermas saùng taïo ra. Ñieàu maø Habermas ñaõ vaø ñöông laøm, ñoù laø tieáp noái nhöõng coâng trình cuûa nhoùm taân Marx, ñaëc bieät phaùt trieån lyù thuyeát taâm lyù (phaân taâm) cuûa Sigmund Freud qua Carl Jung thaønh moät neàn taâm lyù hoïc Maùc-xit, nhö thaáy trong caùc taùc phaåm cuûa nhaø taâm lyù hoïc Erich Fromm [45] vaø cuûa trieát gia Herbert Marcuse. [46] Theo loái nhìn naøy, ñieàu maø chuùng ta cho laø hieån nhieân, vaø töï cho coù theå thaáu hieåu, thöïc ra chæ laø nhöõng söï kieän giaû traù, hay beà maët. Söï thöïc ñaõ bò xaõ hoäi, ñaïo ñöùc, chính trò, kinh teá ñeø neùn, vaø chính vì vaät maø nhöõng gì ta bieát ñöôïc veà söï vaät, veà chính chuùng ta chæ laø nhöõng “maët naï” ñeo treân maët, treân thaân hình cuûa con ngöôøi xaõ hoäi. Söï thaät vaãn coøn ñöông bò ñeø neùn vaø naèm ôû chieàu saâu (tieàm thöùc, subconsciousness), hay vaát vöôûng mô hoà trong tieàn thöùc (preconsciousness), hay bò ñoàng hoùa vôùi caùi yù thöùc phi ngaõ (id) töùc caùi yù thöùc khoâng phaûi cuûa chính chuùng ta. Nhö vaäy, coâng vieäc truy taàm chaân lyù ñoàng nghóa vôùi quaù trình loät maët naï xuoáng (unmasking), hay vôùi quaù trình phaù ñoå huyeàn thoaïi (demystification, hay demythologization) nhö nhaø thaàn hoïc Rudolf Bultmann töøng laøm), pheâ phaùn yù heä (nhö Marx ñaõ töøng baét ñaàu vaø ñöôïc nhoùm taân Marx tieáp tuïc). Nhöng phaù ñoå huyeàn thoaïi, vaát boû yù heä, cuõng nhö loät maët naï vaãn chöa ñuû ñeå ta nhìn ra toaøn boä söï thaät, ñöøng noùi ñeán laø soáng chaân thaät. Ñieåm maø chuùng toâi muoán baøn ñeán nôi ñaây, khoâng phaûi laø vieäc chuùng ta coù theå vaát boû ñöôïc huyeàn thoïai, phaù boû ñöôïc yù heä, hay khoâng ñeo maët naï hay khoâng (ñieàu maø chuùng toâi töøng chöùng minh laø khoâng theå laøm ñöôïc), [47] maø laø chuyeän, ngay caû khi thaønh coâng trong nhöõng coâng vieäc treân, thì ta coù ñuû khaû naêng ñeå nhaän ra söï thaät hay khoâng? Thì ta coù theå ñaït ñöôïc tôùi moät söï hieåu bieát chaân thaät, troïn veïn hay khoâng?
Habermas vaø caùc ngöôøi theo Tröôøng Phaùi Pheâ Phaùn nhaän ra söï baát löïc cuûa hoï, theá neân chính Habermas laø ngöôøi ñaàu tieân vaø cuõng laø ngöôøi cuoái cuøng cuûa tröôøng phaùi naøy nhaän ra laø oâng phaûi ñi kieán taïo moät lyù thuyeát môùi ñeå coù theå ñaït tôùi moät söï hieåu bieát troïn veïn hôn. Lyù thuyeát naøy ñöôïc Habermas ñaët cho caùi teân raát keâu: Lyù Thuyeát Haønh Ñoäng Töông Thoâng (Theory of communicative action). [48] Theo lyù thuyeát môùi naøy cuûa oâng, moät söï hieåu bieát troïn veïn khoâng chæ qua vaên baûn, hay truyeàn thoáng maø thoâi, maø coøn phaûi qua chính nhöõng taùc ñoäng, haønh vi, sinh hoaït cuûa chuùng ta. Nhöõng haønh vi, sinh hoaït naøy phaûn aùnh (1) caùi theá giôùi soáng cuûa chuùng ta, (2) nhöõng muïc ñích, yù thích, hay nhöõng ñoøi hoûi thaàm kín cuûa con ngöôøi. Nhöõng haønh vi naøy, do ñoù luoân ñöôïc lyù tính höôùng daãn, vaø leõ taát yeáu, laø chuùng theo quy luaät cuûa lyù tính (töùc lyù tính hoùa). [49] Vaø do ñoù, ñeå hieåu haønh vi con ngöôøi, ta phaûi nhaän ra ñöôïc caùi hình thöùc, keát caáu cuûa xaõ hoäi, cuõng nhö quy luaät cuûa lyù trí maø ta thaáy moät caùch roõ raøng qua ngoân ngöõ. Thöù tôùi, lyù tính giuùp chuùng ta phaûn tö veà nhöõng ngoä nhaän maø truyeàn thoáng, yù heä hay giaù trò coâng cuï töøng gaây ra. Do ñoù, oâng ñi theâm moät böôùc, aùp duïng lyù thuyeát cuûa Freud, lyù thuyeát cô theå cuûa Ernst Mach, cuõng nhö nhöõng nghieân cöùu cuûa Jean Piaget veà söï phaùt trieån taâm lyù, tri thöùc vaø nhaân caùch cuûa con ngöôøi ñeå ñaøo saâu vaøo caùi quaù trình kieán caáu (construction) vaø taùi kieán caáu (reconstruction) cuûa nhöõng hình thöùc, yù thöùc vaø sinh hoaït cuûa con ngöôøi. Nhö Marx, oâng muoán bieát taïi sao con ngöôøi bò tha hoùa, taïi sao con ngöôøi maát yù thöùc, coù phaûi vì yù heä hay vì moät ñoäng löïc naøo khaùc. Noùi toùm laïi, moät söï hieåu bieát khoâng phaûi chæ laø moät söï naém ñöôïc hieän töôïng, hay caùi theá giôùi beân ngoaøi, nhöng laø moät yù thöùc qua phaûn tænh (gioáng Hegel) veà taát caû caùi quaù trình phaùt sinh, bieán ñoåi, sa ñoïa, cuõng nhö taùi kieán caáu cuûa con ngöôøi xaõ hoäi.
Lyù thuyeát thoâng dieãn pheâ phaùn cuûa Habermas tuy coù veû ñaày ñuû hôn nhöõng lyù thuyeát thoâng dieãn tröôùc oâng, nhöng laïi khaù raéc roái, phöùc taïp ñeán ñoä gaây ra nhieàu tranh luaän hôn caû lyù thuyeát cuûa Gadamer. Tuy danh oâng noåi leân nhö coàn, nhöng lyù thuyeát cuûa oâng khoâng ñöôïc aùp duïng nhieàu, nhaát laø trong laõnh vöïc vaên chöông, toân giaùo, vaø ngheä thuaät. Ñaây laø lyù do taïi sao nhöõng lyù thuyeát thoâng dieãn cuûa Paul Ricoeur (aùp duïng vaøo trong vaên chöông vaø toân giaùo), cuõng nhö loái giaûi thích vaên hoïc cuûa Jacques Derrida ñöôïc nhieàu ngöôøi chuù yù tôùi hôn. Trong phaïm vi giôùi thieäu, chuùng toâi xin löôïc qua lyù thuyeát cuûa Ricoeur. Veà phaàn Derrida, chuùng toâi ñaõ baøn saâu hôn trong moät taùc phaåm khaùc, neân khoâng baøn tôùi trong taäp saùch naøy. [50]
Khaùc vôùi Habermas, Ricoeur aùp duïng phöông phaùp hieän töôïng hoïc vaøo trong thoâng dieãn. OÂng tìm caùch dung hoøa hai loái thoâng dieãn cuûa Gadamer vaø Betti. Neáu Gadamer luoân nhaán maïnh tôùi caùi giaù trò cuûa moät söï thoâng dieãn töø chính sinh hoaït chuû theå cuûa con ngöôøi, vaø neáu Betti chuù yù tôùi tính chaát khaùch quan cuûa hieåu bieát, thì Ricoeur hy voïng tìm ra moät nhòp caàu noái lieàn tính chaát khaùch quan vôùi caùi lòch söû tính cuûa chuû theå sinh ñoäng. Trong taùc phaåm Le Conflit de l'interpreùtation (Söï Xung Ñoät cuûa Thoâng Dieãn), Ricoeur ñeà nghò, ta neân baét ñaàu vôùi moät söï khaûo saùt veà bieåu töôïng (symbol), vaø tìm caùch chuyeån nghóa nhöõng bieåu töôïng khieán chuùng ta vaø nhöõng theá heä sau coù theå hieåu ñöôïc. Ñeå coù theå ñaït tôùi muïc ñích naøy, Ricoeur ñaøo saâu vaøo trong cô caáu cuûa söï hieåu bieát, phaùt hieän keát caáu cuûa hieän töôïng vaø khaùm phaù ra quy luaät hình thaønh toå chöùc con ngöôøi. Ñaây laø lyù do taïi sao Ricoeur muoán tìm ra nhöõng ñieåm chung thaáy trong caùc lyù thuyeát hieän töôïng hoïc, phaân taâm hoïc, keát caáu luaän (structuralism). Vaø töø ñaây, Ricoeur cho raèng, moät vaên baûn (text) khoâng chæ noùi leân moät yù nghóa, nhöng coøn dieãn taû caû moät loái suy tö, moät cuoäc soáng, moät lòch söû töông quan tôùi nhöõng lòch söû khaùc, loái suy tö khaùc cuõng nhö nhöõng caùch soáng khaùc. Nhö chuùng toâi seõ trình baøy trong chöông thöù ba veà nhöõng lyù thuyeát caên baûn trong neàn thoâng dieãn hoïc cuûa Ricoeur, trong phaàn naøy, chuùng toâi chæ chaám phaù vaøi neùt caên baûn cuûa neàn thoâng dieãn hoïc cuûa oâng:
(1) Ricoeur nhaän ra trong baát cöù moät söï hieåu bieát naøo cuõng coù nhöõng maâu thuaãn, söï maâu thuaãn giöõa nhöõng caùi nhìn chung (khaùch quan), vaø caùi nhìn rieâng reõ cuûa chuû theå, töùc chính caùi loái soáng (existential) cuûa moãi ngöôøi. OÂng nhaän ra söï maâu thuaãn naøy hieän dieän trong söï tranh chaáp giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi, giöõa lyù töôûng vaø thöïc tieãn, vaân vaân.
(2) Ricoeur phaùt trieån hai lyù thuyeát cuûa Bultmann (phaù boû huyeàn thoaïi) vaø cuûa Leùvi-Strauss (luaät keát caáu) vaøo trong trieát hoïc bieåu töôïng. Bieåu töôïng hoùa moät söï kieän khoâng chæ ôû möùc ñoä cuûa ngöõ yù (semantics), hay noùi leân moät heä thoáng töï taïi cuûa caùc daáu hieäu (signs). Bieåu töôïng hoùa noùi ra moät thöïc theå vöôït khoûi ngoân ngöõ, hay ôû beân ngoaøi ngoân ngöõ, ñoù chính laø nhöõng bieåu töôïng (symbols). Bieåu töôïng chæ ra, hay dieãn taû ra nhöõng traïng thaùi naèm trong tieàm thöùc con ngöôøi, phaûn aùnh chính caùi theá giôùi soáng thöïc söï (chöù khoâng phaûi theá giôùi ñaõ bò lyù töôûng hoùa, hay huyeàn thoaïi hoùa). Do vaäy maø nhöõng bieåu töôïng cuûa cuoäc soáng theo moät quy luaät chaët cheõ nhö thaáy trong caùc keát caáu cuûa chuùng.
(3) Thöù tôùi, Ricoeur phaùt trieån lyù thuyeát cuûa Husserl veà caùi ngaõ sieâu nghieäm (transcendental ego), töùc caùi ngaõ bieåu hieän ñöôïc theá sinh (Lebenswelt) moät caùch tieân thieân, thaønh moät caùi ngaõ töï phaûn tö (critical moment), töùc caùi ngaõ nhaän ra ñöôïc caùi ñaëc thuø (authentic) cuõng nhö söï khaùc bieät cuûa mình (distantiation). Hôn Husserl, Ricoeur nhaán maïnh tôùi taàm quan troïng cuûa cô caáu kinh nghieäm (structure of experience) bieåu hieän hay thöøa töï töø ngoân ngöõ.
(4) Ricoeur cuõng nhaän ra moät con ñöôøng song haønh giöõa theá giôùi khoa hoïc (world of science) vaø theá giôùi soáng (world of life, töùc theá sinh). Ñoái vôùi oâng, theá sinh cuõng nhö hieän theå (Dasein) chæ ra ñöôïc “söï thaëng dö cuûa yù nghóa trong kinh nghieäm soáng, vaø nhö vaäy coù theå khieán thaùi ñoä maø ta ñöông giaõi baøy mang tính chaát khaùch quan.” [51]
(5) Ricoeur ñaëc bieät chuù troïng tôùi phaân taâm hoïc cuûa Freud, vaø cuûa Jacques Lacan (1901-1981). Trong taùc phaåm veà Freud, De l'Interpreùtation. Essai sur Freud [52] (Baøn Veà Thoâng Dieãn - Luaän veà Freud), Ricoeur nhaän ñònh, gioáng nhö phaân taâm hoïc, thoâng dieãn hoïc tröôùc heát phaûi laø moät neàn khaûo coå hoïc veà chính chuû theå” (archeùologie du sujet). Chính vì theá maø TDH ñaøo bôùi caùi yù nghóa bò ñeø neùn, hay aån naáp döôùi beà maët vaø naèm ôû chieàu saâu. Ñaây laø lyù do taïi sao Ricoeur chia seû moät phaàn naøo loái nhìn cuûa Lacan khi oâng naøy chuû tröông moät neàn phaân taâm keát caáu (psycho-analysis structurel). [53]
Chuù Thích:
[16] Martin Heidegger, Unterwegs zur Sprache (Pfulllingen: Neske, 1959), ctr. 121-122; Palmer, 13.
[17] Gerhard Ebeling, “Hermeneutik,” trong Die Religion in Geschichte und Gegenwart (baûn in thöù 3), II, tr. 242.
[18] Vôùi Saéc leänh “Ad gentes divinitus,” Coâng Ñoàng Vatican II nhaán maïnh ñeàn vieäc söû duïng ngoân ngöõ ñòa phöông (De predicatione Evangelii et de congregando Populo Dei”. Vôùi Hieán cheá Phuïng Vuï (Constitutio de Sacra Liturgica) “Sacrosanctum Concilium” Coâng Ñoàng cho pheùp ñöôïc söû duïng ngoân ngöõ ñòa phöông trong Phuïng vuï. Xin tkh. Vatican II, Constitutiones, Decreta, Declarationes (Vatican: Librebria Editrice Vaticana, 1966).
[19] Aristotle, The Basic Works, ctr. 40-61. Ñaëc bieät: Aristotle, On interpretation, vôùi lôøi bình luaän cuûa Thaùnh Thomas Aquinas vaø Cajetan. Baûn dòch Anh ngöõ cuûa Jean T. Oesterle; Palmer, 12.
[20] Thí duï trong taùc phaåm Oedipus at Colonus cuûa Homer, cuõng nhö trong Symposium cuûa Plato, vaø nhaát laø trong Organon cuûa Aristotle veà chöông Peri hermeneias. Xin tkh. Greek-English Lexicon, ed. Liddell vaø Scott; cuõng nhö Palmer, 12.
[21] Vaøo thôøi kyø naøy, giaûi thích vaên baûn laø moät moân hoïc quan troïng trong caùc hoïc vieän (academy). Coâng vieäc ñaøo luyeän vaên chöông bao goàm hai phaàn chính: giaûi thích, chuyeån nghóa (interpretation) vaø pheâ bình (criticism) Homer cuõng nhö caùc thi só khaùc. Moân hoïc naøy laïi phaân laøm hai moân hoïc khaùc, ñoù laø huaán luyeän ngheä thuaät huøng bieän (rhetoric) vaø saùng taùc vaên phaåm (poetics).
[22] Giaùo phuï, hay laø nhöõng ngöôøi cha cuûa Giaùo hoäi Thieân Chuùa giaùo, töùc nhöõng nhaø tö töôûng, thaàn hoïc, trieát hoïc ñaõ ñoùng goùp vaøo söï phaùt trieån neàn thaàn hoïc Kitoâ giaùo töø Thaùnh Kinh vaø neàn vaên hoùa Hy La. Nhöõng trieát gia giaùo phuï thôøi danh nhö Clement of Alexandria, Origen, Filo, Dyonysius vaø nhaát laø St. Augustine, ñaõ laø nhöõng trieát gia ñaàu tieân cuûa neàn trieát hoïc Kitoâ giaùo. Xtkh. H. A. Wolfson, The Philosophy of The Church Fathers (Cambridge M.A: Harvard University Press, 1956).
[23] Joseph Bleicher, Contemporary Hermeneutics (London: Routledge & Kegan Paul, 1980), tr. 12. Cuõng tham khaûo George F. McLean, Ways to God (Washington, D.C.: The Council for Research in Values and Philosophy, 1999), ctr. 235-288.
[24] Martin Luther, Disputatio pro declaratione et virtutis indulgentiarum (1517).
[25] Bleicher, tr. 16.
[26] Chuù yù laø khi noùi veà ñaïo Thieân Chuùa, hay Kitoâ giaùo, laø moät toân giaùo do Ñöùc Gieâsu Kitoâ thieát laäp, bao goàm taát caû nhöõng ñaïo giaùo tin vaøo Ngöôøi: ñaïo Coâng giaùo, ñaïo Anh giaùo (do vua Henri VIII (1509-1547), ñaïo Tin Laønh (vôùi nhöõng nhaø caûi caùch nhö Martin Luther (1483-1546), Jean Calvin (1509-1564), Ulrich Zwilling (1484-1531), ly khai Giaùo hoäi La Maõ vaøo theá kyû 16. Ngoaøi ra coøn coù Chính Thoáng giaùo, gaàn nhö ñoäc laäp vôùi La Maõ ngay töø nhöõng theá kyû ñaàu tieân cuûa Thieân Chuùa giaùo. Ngaøy nay, Giaùo hoäi trung thaønh vôùi Giaùo hoäi La Maõ ñöôïc goïi laø Giaùo hoäi Coâng giaùo. Thöïc ra, Giaùo hoäi Coâng giaùo (ecclesia catholica) coù nghóa laø moät Giaùo hoäi cho taát caû moïi nguôøi, khoâng phaân bieät maàu da, chuûng toäc. Cuõng caàn phaûi nhaéc ñeán vieäc söû duïng ngoân ngöõ khoâng ñöôïc chính xaùc cuûa giôùi hoïc giaû nöôùc nhaø: hoï thöôøng vieát giaùo hoäi laø nhaø thôø. Thöïc ra Giaùo hoäi khoâng phaûi vaø khoâng ñoàng nghóa vôùi nhaø thôø. Giaùo hoäi nguyeân thuûy ñaâu coù nhaø thôø naøo ñaâu. Hoï soáng chui nuùp trong nhöõng hang saâu caû 100 meùt döôùi loøng ñaát (catacomb, coøn goïi laø hang toaïi ñaïo) ñeå traùnh bò baùch haïi. Giaùo hoäi (Church, Eglise, vieát chöõ hoa) laø moät coäng ñoàng, hay giaùo ñoaøn, coù toå chöùc chaët cheõ; trong khi nhaø thôø, hay giaùo ñöôøng (church, eùglise, vieát chöõ thöôøng) chæ laø moät kieán truùc laøm nôi hoäi hoïp hay caàu nguyeän cho coäng ñoàng hay giaùo ñoaøn. Cuõng phaûi noùi theâm laø töø Thieân Chuùa giaùo cuõng coù theå aùp duïng cho Do Thaùi giaùo, Hoài giaùo... bôûi leõ hai toân giaùo naøy cuõng tin vaøo moät Thieân Chuùa duy nhaát (tuy moãi toân giaùo duøng töø ngöõ khaùc nhau ñeå bieåu taû: Jahweh hay Allah). Taïi Trung Hoa, töø Thieân Chuùa phaùt xuaát töø nhaø truyeàn giaùo Matteo Ricci (Lee Ma-tou) vaø ñöôïc hoaøng ñeá Khang Hy chính thöùc coâng nhaän.
[27] Nhöõng baøi vieát treân ñöôïc in trong: Friedrich Scheiermacher, Saemmtliche Werke (Berlin: Reimer, 1838), do Friedrich Lucke chb. Taäp VII: Hermeneutik und Kritik: mit besonderer Beziehung auf das Neue Testament. Ngoaøi ra cuõng thaáy trong: Friedrich Schleiermacher, Hermeneutik, do Heinz Kimmerle chb. (Heidelberg: Carl Winter, 1959).
[28] Hermeneutik, tr. 79; Palmer, ctr. 84-97.
[29] Thí duï baûn dòch giaùo lyù Coâng giaùo ñaàu tieân sang Vieät ngöõ nhö taäp Pheùp Giaûng Taùm Ngaøy Cho Keû Muoán Chòu Pheùp Röûa Toäi Maø Vaøo Ñaïo Thaùnh Ñöùc Chuùa Trôøi cuûa linh muïc Ñaéc Loä, vaân vaân. Dòch giaû thöôøng dòch theo töø, theo tieáng nhöng queân ñi vaên caûnh, boái caûnh... Theá neân, loái dòch coù veû “vaên Taây” hôn “vaên ta”. Xin tkh caùc nghieân cöùu cuûa Giaùo sö Tieán syõ Ñoã Quang Chính, Lòch Söû Chöõ Quoác Ngöõ (Saøi Goøn: Ra Khôi, 1972); Hoïc giaû Tieán syõ Nguyeãn Khaéc Xuyeân, Ngöõ Phaùp Tieáng Vieät Cuûa Ñaéc Loä 1651 (Garden Grove: Thôøi Ñieåm, 1993), vaø cuûa Giaùo sö Tieán syõ Phan Ñình Cho, Mission and Catechesis - Alexandre de Rhodes and Inculturation in Seventeenth-Century Vietnam (New York: Orbis Book, 1998). Töông töï, khi dòch töø Thöôïng Ñeá (Thieân Chuùa) sang Nhaät ngöõ, caùc nhaø truyeàn giaùo trung thaønh vôùi töø La-tinh Deus neân phaùt aâm sang Nhaät ngöõ laø Deusu. Caùc vò truyeàn giaùo khoâng bieát raèng, Deusu trong Nhaät ngöõ coù nghóa laø “ñaïi bòp.” Taïi Vieät Nam thôøi Ñaéc Loä, töø Deus ñöôïc caùc nhaø truyeàn giaùo phieân aâm laø Chuùa Deâu, moät töø maø chaúng ai hieåu. Ngöôøi Vieät cöù nghó laø Chuùa Deâu cuõng chæ laø moät loaïi nhö baø chuùa Cheøm, hay chuùa Trònh... (Xtkh. Phan Ñình Cho, sñd.).
[30] Trong Sein und Zeit, Heidegger vieát: “Caùi yù nghóa phöông phaùp luaän trong söï dieãn taû hieän töôïng chính laø thoâng dieãn (Auslegung). Caùi lyù leõ (logos) xaùc ñònh hieän töôïng hoïc veà hieän theå (Dasein) mang tính chaát cuûa thoâng dieãn (hermeneuein), maø qua söï thoâng dieãn nhö vaäy hieän theå nhaän ra ñöôïc caùi caáu theå (Struktur) cuûa chính mình, cuõng nhö caùi yù nghóa chaân thöïc ñöôïc thaáy trong söï thoâng hieåu tröôùc ñaây veà chính höõu theå. (Vaäy neân) neàn hieän töôïng hoïc veà hieän theå chính laø neàn thoâng dieãn hoïc theo ñuùng caùi yù nghóa goác gaùc cuûa noù. Thoâng dieãn hoïc noùi veà coâng vieäc thoâng dieãn.” Sein und Zeit, tr. 37; Palmer, tr. 129.
[31] Xin tham khaûo chöông veà phöông phaùp Thoâng Dieãn Hoïc - Töø Hieän Töôïng Hoïc tôùi Thoâng Dieãn Hoïc.
[32] Hans-Georg Gadamer, Wahrheit und Methode (Tuebingen: Mohr, 1960); Sau ñaây vieát taét WM (baûn Ñöùc ngöõ), hay TM (Truth and Method, baûn Anh ngöõ do Garret Barden vaø John Cumming dòch, New York: Continuum, 1975).
[33] Richard J. Bernstein, Beyond Objectivism and Relativism - Science, Hermeneutics and Praxis (Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1983), ctr. 41-42.
[34] Trong taùc phaåm Unterwegs zur Sprache, Heidegger ñaõ coi ngoân ngöõ nhö caùi noâi cuûa hieän höõu theå (Das Haus des Seinendes).
[35] Luaän ñeà cuûa Martin Heidegger veà chaân lyù nhö laø moät söï töï khai môû. Xtkh. Martin Heidegger, Vom Wesen der Wahrheit (Frankfurt a. M, 1943), Baûn dòch Vieät ngöõ cuûa Traàn Vaên Ñoaøn: Luaän veà Baûn Chaát cuûa Chaân Tính (Washington, D.C.: Vietnam University Press, 2002); cuõng nhö trong: Martin Heidegger, Platons Lehre von der Wahrheit (Bern, 1947).
[36] WM, 288; TM, 271. Quan nieäm “chaân trôøi môû roäng” hay “hoäi nhaäp chaân trôøi” (Horizonsversmelchung, fusion of horizons) laø moät quan nieäm quan troïng ñeå hieåu quaù trình nhaän thöùc cuûa con ngöôøi vaø cuûa vieäc hoäi nhaäp vaên hoùa. Chuùng toâi ñaõ baøn saâu roäng veà quan nieäm naøy trong ba luaän vaên: Traàn Vaên Ñoaøn, “La fusion des horizons et la fusion culturelle” (Universiteù de Louvain-la-neuve, 5. 1994); Traàn Vaên Ñoaøn, “Pluralistic Culture versus Cultural Pluralism”, bñd.; cuõng nhö Traàn Vaên Ñoaøn, “Pluralistic Culture and Open Society” (Haø Noäi, Vieän Con Ngöôøi, Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Vieät Nam, 11. 2003).
[37] Emilio Betti, Interpretazione della legge e degli atti giuridici - Teoria generale e dogmatica (Giaûi Thích Phaùp Luaät vaø nhöõng Muïc Luaät Phaùp - Lyù Thuyeát Chung vaø Lyù Thuyeát Tín Ñieàu) (Milano: Giuffore, 1949). Naêm 1950, Betti xuaát baûn moät taäp saùch khaùc, khoâng keùm quan troïng: Teoria generale del negozio giuridico (Lyù Thuyeát Chung veà Thöông Thuyeát Luaät Phaùp), (Torino: Unione tipografico editrice torinese, 1950).
[38] Emilio Betti, Teoria generale della Interpretazione (Milano: Instituto di Teoria dalla Interpretazione, 1955). 2 Taäp. Taäp saùch naøy ñöôïc chính taùc giaû dòch sang Ñöùc ngöõ, vaø gaây ñöôïc moät tieáng vang maïnh meõ: Allgemeine Auslegungslehre als Methodik der Gesiteswissenschaften (Tuebingen: Mohr, 1967) (Lyù Thuyeát Thoâng Dieãn Chung nhö laø Phöông Phaùp Tính trong Neàn Khoa Hoïc Tinh Thaàn). Ngoaøi ra Betti cuõng xuaát baûn moät taäp saùch khaùc baèng Ñöùc ngöõ: Die Hermeneutik als allgemeine Methode der Geisteswissenschaften (Tuebingen: Mohr, 1962) (Thoâng Dieãn nhö laø Moät Phöông Phaùp Chung cho Neàn Khoa Hoïc Tinh Thaàn). Taäp saùch naøy ñöôïc Josef Bleicher dòch sang Anh ngöõ trong Contemporary Hermeneutics: Hermeneutics als Method, Philosophy and Critique do Bleicher chuû bieân (Boston: Routledge & Kegan Paul, 1982). Chuùng toâi dòch tónh töø “generale” sang Vieät ngöõ laø “chung”, chöù khoâng phaûi “toång quaùt”. Betti coá yù ñoái nghòch töø “generale” vôùi töø “dogmatica” (töùc giaùo ñieàu, hay tín ñieàu).
[39] Emilio Betti, Teoria generale della interpretazione, Taäp 1, tr. 123.
[40] Emilio Betti, Die Hermeneutik als allgemeine Methode der Geisteswissenschaft, tr. Phaàn Daãn Nhaäp; Cuõng xin xem theâm: E. D. Hirsch, Jr., Validity in Interpretation (New Haven: Yale University Press, 1967).
[41] Betti, Die Hermeneutik als allgemeine methode der Geisteswissenschaft, tr. 43-44.
[42] Veà cuoäc tranh luaän veà TDH giöõa Gadamer vaø Habermas, xin tkh. Hermeneutik und Ideologiekritik (Frankfurt a. M.: Suhrkamp, 1971). Ngoaøi ra: Jack Mendelson, “The Habermas-Gadamer Debate” trong New German Critique, 18 (1979: pp. 44-73; John B. Thompson, chb., Paul Ricoeur: Hermeneutics and Human Sciences (Cambridge: Cambridge University Press, 1981), ctr. 63-100. Bernstein, chuù thích soá 70.
[43] Juergen Habermas, Knowledge and Human Interests, do Jeremy J. Shapiro dòch (Boston: Beacon Press, 1971), pp. 301-317.
[44] Juergen Habermas, “A Review of Gadamer's Truth and Method,” sñd., tr. 351: “Toâi cho raèng söï thaønh coâng roõ reät nhaát cuûa Gadamer, laø söï vieäc oâng ñaõ chöùng minh ñöôïc söï kieän, ñoù laø, moät söï hieåu bieát thoâng dieãn luoân lieân quan chaët cheõ vôùi tính chaát thieát yeáu (tieân nghieäm) cho raèng moät söï töï giaùc ngoä luoân höôùng tôùi haønh ñoäng.”
[45] Erich Fromm, The Crisis of Psychoanalysis : Essays on Freud, Marx and Social Psychology (Greenwich, Conn.: Fawcett Pub., 1971).
[46] Herbert Marcuse, Eros and Civilization : A Philosophical Inquiry Into Freud (Boston: Beacon Press, 1962).
[47] Xtkh. Traàn Vaên Ñoaøn, The Poverty of Ideological Education (Taipei: Ministry of Education of ROC, 1993); Taùi baûn taïi Myõ (Washington, D.C.: The Council for Research in Values and Philosophy, 2001); Traàn Vaên Ñoaøn, YÙ Heä Hình Thaùi ñích Bình Khoán (Ñaøi Baéc: Ñaïi Hoïc Sö Phaïm Ñaøi Loan, 1998) (Trung ngöõ).
[48] Lyù thuyeát naøy cuõng mang cuøng töïa ñeà vôùi taùc phaåm ñoà soä goàm 2 taäp saùch, vaø 1 taäp boå tuùc: Theorie der kommunikativen Handeln, xuaát baûn naêm 1981, vaø ñöôïc Thomas Mc Carthy dòch sang Anh ngöõ naêm 1985. Xtkh. Juergen Habermas, Theorie der kommunikativen Handeln (Frankfurt a. M.: Suhrkamp, 1981). Ergaenzungsband (1983). Baûn dòch Anh ngöõ cuûa Thomas McCarthy: Theory of communicative Action (Boston: Beacon Press, 1985).
[49] Juergen Habermas, Theorie der kommunikativen Handeln, Taäp 1. “Haønh vi theo lyù tính vaø Quaù trình lyù tính hoùa xaõ hoäi” (Handlungsrationalitaet und Gesellschaftliche Rationalisierung)
[50] Xin Tkh. Traàn Vaên Ñoaøn, Chuû Thuyeát Haäu Hieän Ñaïi Ñi Veà Ñaâu? (Thuyeát Giaûng taïi Vieän Trieát Hoïc, Haø Noäi, 01. 2002). Ñöông xuaát baûn.
[51] Paul Ricoeur, “Phenomenology and Hermeneutics” trong Nous, Taäp 2, Soá 1, tr. 100.
[52] Paul Ricoeur, De L'Interpreùtation. Essai sur Freud (Paris: Seuil, 1965).
[53] Jacques Lacan, Eùcrits (Paris: Seuil, 1966).
Traàn Vaên Ñoaøn
Khoa Trieát Hoïc, ÑH Quoác Gia Haø Noäi, 2004