Thoâng Dieãn Hoïc
Vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Chöông I
Toång Quan Veà Thoâng Dieãn Hoïc
(Hermeneutics)
1. Thuyeân Thích Hoïc hay Thoâng Dieãn Hoïc
Tröôùc khi baøn veà nhöõng vaán ñeà treân, chuùng toâi xin ñöôïc giaûi thích lyù do taïi sao chuùng toâi choïn thuaät ngöõ thoâng dieãn hoïc (vieát taét laø TDH) thay vì thuyeân thích hoïc, hay giaûi thích hoïc, hay taàm nguyeân hoïc, hay giaûi nghóa hoïc, hay chuù giaûi hoïc, vaân vaân.
Trong ngoân ngöõ Vieãn Ñoâng (caùc tieáng Vieät, Haùn, Nhaät, Ñaïi Haøn, vaân vaân), moãi moät cuïm thuaät ngöõ ñeàu mang moät yù nghóa caù bieät, khaùc nhau, ñoâi khi laïi ñoái nghòch vôùi nhau, vaø nhaát laø khoâng hoäi ñuû taát caû moïi ñaëc tính cuûa thuaät ngöõ hermeneutics. Nhö chuùng ta bieát, cuøng moät chöõ toân (toâng) giaùo (vieát gioáng nhau), ngöôøi Vieät hieåu hôi khaùc vôùi ngöôøi Taàu, roài ngöôøi Taàu laïi khoâng hoaøn toaøn hieåu nhö ngöôøi Nhaät, maø ngöôøi Vieãn ñoâng noùi chung laïi hoaøn toaøn hieåu khaùc vôùi ngöôøi Taây phöông. [5] Caùi hoá caùch bieät naøy caøng saâu hôn giöõa hai neàn vaên hoùa hoaøn toaøn khaùc bieät, vaø nhaát laø khi chuùng ta khoâng coù moät sinh hoaït töông töï. Töø ñaây, chuùng ta môùi hieåu ñöôïc caùi luùng ta luùng tuùng cuûa chuùng ta khi phaûi dòch nhöõng thuaät ngöõ cuûa theá giôùi Taây phöông sang Vieät ngöõ. Noùi moät caùch minh baïch hôn, söïï khoù khaên trong vieäc dòch thuaät ngöõ hermeneutics phaûn aùnh caùi khoù khaên ñi tìm nhöõng ñieåm chung (coäng thöùc, coäng caûm, coäng theå, coäng ñoàng, coäng thoâng) trong söï khaùc bieät cuûa cuoäc soáng, loái tö duy, caùch theá thaåm ñònh giaù trò vaø nhaát laø trong söï xa bieät giöõa caùc truyeàn thoáng, giöõa truyeàn thoáng vaø hieän ñaïi. [6] Chuùng ta khoâng theå dieãn taû ñöôïc taát caû söï phong phuù, khoâng rieâng cuûa töø ngöõ Hermes (teân rieâng cuûa moät vò thaàn, ngöôøi con cuûa hai vò thaàn Zeus vaø Maia), maø cuûa caû moät truyeàn thoáng treân ba ngaøn naêm töø thôøi Homer cho ñeán thôøi nay, bôûi leõ chuùng ta khoâng coù moät truyeàn thoáng nhö vaäy. Hoaëc neáu coù nhöõng huyeàn thoaïi töông töï nhö theá, chuùng cuõng khoâng nhaát thieát gioáng nhau. Thí duï, huyeàn thoaïi Vieät treân baûn chaát laø nhaân thoaïi, trong khi khi huyeàn thoaïi Hy laïp laø thaàn thoaïi. [7] Theá neân, baát cöù moät thuaät ngöõ naøo trong ngoân ngöõ Vieãn ñoâng cuõng khoâng theå hoaøn toaøn töông xöùng vôùi nhöõng thuaät ngöõ cuûa neàn vaên hoùa Taây phöông. Ñaây laø moät khoù khaên chung cho caùc nhaø thaàn hoïc, trieát hoïc vaø toân giaùo hoïc khi phaûi chuyeån dòch caùc cuïm thuaät ngöõ cuûa caùc neàn vaên hoùa khaùc sang vaên hoùa cuûa hoï. Töông töï, ngöôøi AÂu Myõ cuõng gaëp khoù khaên töông töï khi hoï phaûi chuyeån dòch nhöõng thuaät ngöõ ñoâng phöông sang ngoân ngöõ cuûa mình. Ñaïi ña soá caùc hoïc giaû, roát cuïc, phaûi hoaëc giöõ laïi nguyeân ngöõ, hay dòch theo loái phaùt aâm ñòa phöông. [8] Nhöng moät loái dòch theo caùch phaùt aâm nhö vaäy khoâng giuùp gì nhieàu hôn laø laøm cho ngoân ngöõ toái taêm theâm. YÙ thöùc ñöôïc ñieàu naøy, chuùng toâi raát caån troïng trong vieäc choïn thuaät ngöõ töông ñoái caân xöùng coù theå bao goàm nhöõng yù nghóa caên baûn cuõng nhö tinh thaàn cuûa hermeneutics.
Khi daïy vaø vieát saùch nghieân cöùu veà TDH taïi Trung Quoác, chuùng toâi aùp duïng thuaät ngöõ Thuyeân Thích Hoïc, hieän raát thoâng duïng trong giôùi haøn laâm cuûa theá giôùi ngöôøi Hoa. Thuaät ngöõ thuyeân thích hoïc ñöôïc dòch sang Hoa ngöõ vaøo cuoái thaäp nieân 1970s, neáu toâi khoâng laàm, do baèng höõu, Giaùo sö Thaàm Thanh Toøng cuûa Ñaïi hoïc Quoác gia Chính Trò, Ñaøi Baéc. [9] Thuaät ngöõ naøy noùi leân tính chaát chuyeån bieán yù nghóa (transformation) vaø trieån thò (exhibition) yù nghóa cuûa baûn vaên. Vaø maõi cho tôùi naêm 1990s, giôùi hoïc giaû Trung Hoa môùi chaáp nhaän töø thuyeân thích hoïc. [10] Chöõ thuyeân bao goàm hai chöõ ngoân vaø toaøn, muoán noùi leân söï dieãn taû toaøn theå noäi dung cuûa ngoân ngöõ. Trong khi chöõ thích voán mang nghóa giaõi baøy, nhöng cuõng coù theâm nghóa thích hôïp. Thuaät ngöõ naøy töông ñoái ñaày ñuû hôn laø caùc thuaät ngöõ khaùc maø chuùng ta thöôøng thaáy nhö giaûi thích hoïc, giaûi nghóa hoïc. Tuy vaäy, thuyeân thích hoïc vaãn chöa hoaøn toaøn dieãn taû ñöôïc tính chaát hoäi thoâng vaø nhaát laø tính chaát saùng taïo cuûa vaên baûn maø Heidegger ñoøi hoûi vaø aùp duïng trong taùc phaåm baát huû Sein und Zeit (1927), [11] vaø ñöôïc ñoà ñeä cuûa oâng, Giaùo sö Gadamer phaùt trieån trong taùc phaåm kinh ñieån Wahrheit und Method (1960), cuõng nhö ñöôïc Juergen Habermas toång hôïp vôùi lyù thuyeát Pheâ phaùn vaøo thaäp nieân 1970s. [12] Töông töï thuaät ngöõ Giaûi Thích hoïc maø ngöôøi Nhaät dòch töø ñaàu thaäp nieân 1960s cuõng chöa loät ñöôïc heát yù nghóa cuûa hermeneutics. Noù chæ dieãn taû ñöôïc hai yù nghóa ñaàu tieân cuûa hermeneutics, ñoù laø giaûi thích vaø giaûi nghóa.
Chính vì nhöõng lyù do treân, chuùng toâi taïm söû duïng thuaät ngöõ thoâng dieãn hoïc, moät thuaät ngöõ ñaõ ñöôïc moät vaøi hoïc giaû Vieät söû duïng vaøo ñaàu thaäp nieân 1970. [13] Tuy khoâng bò aûnh höôûng bôûi nhöõng hoïc giaû naøy, Giaùo sö Tieán syõ Vuõ Kim Chính cuûa Ñaïi Hoïc Phuï Nhaân (Trung Hoa) cuõng ñaõ ñi tôùi moät loái dòch töông töï. OÂng choïn löïa “thoâng dieãn” vaø ñem vaøo trong boä töø vöïng maø oâng xuaát baûn naêm 1997. [14] Giaùo sö hoï Vuõ giaûi thích lyù do taïi sao oâng choïn chöõ khoa thoâng dieãn hoïc:
“Moät soá nhöõng danh töø thaàn hoïc nhö Hermeneutic, Inculturation, Liberation Theology... môùi thoâng duïng trong nhöõng naêm gaàn ñaây, ngay ñoái vôùi giôùi thaàn hoïc Trung Hoa, laøm sao tìm chöõ dòch cho chuaån, cuõng trôû thaønh moät vaán ñeà khoâng deã khaéc phuïc. Tæ duï haïn töø Hermeneutic sau thôøi gian tranh caõi duøng chöõ giaûi thích hay chuù giaûi..., baây giôø ña soá ñeàu ñoàng yù duøng moät chöõ gheùp môùi (goàm chöõ ngoân vaø chöõ toaøn, ñoïc laø thuyeân) ñeå noùi leân haønh ñoäng duøng ngoân lyù ñeå giaûi nghóa toaøn phaàn. Theo thieån yù chuùng toâi, Vieät ngöõ coù theå duøng hai chöõ ñaõ coù saün laø “thoâng ngoân” vaø “dieãn dòch” gheùp thaønh chöõ “thoâng dieãn.” [15]
Nhö chuùng toâi seõ trình baøy trong nhöõng ñoaïn sau, TDH bao goàm (1) moät caùch theá ñeå thaáu hieåu vaên baûn, hay ngoân ngöõ, hay truyeàn thoáng, (2) moät ngheä thuaät thoâng suoát, bao goàm ngheä thuaät dieãn giaûi (ars explanandi), ngheä thuaät dieãn nghóa (ars explicandi), vaø ngheä thuaät chuyeån nghóa (ars interpretandi), (3) moät phöông phaùp ñeå hieåu moät caùch trung thöïc, töùc giaûi thích hoïc (exegesis), vaø (4) moät phöông caùch trieát hoïc (philosophical hermeneutics). Chính vì theá maø töø thoâng dieãn xem ra coù veû töông ñoái ñaày ñuû hôn trong coâng vieäc chæ ra nhöõng yù nghóa treân.
Chuù Thích:
[5] Chöõ toân giaùo theo ñuùng nghóa cuûa truyeàn thoáng vaên hoùa Trung Hoa, Nhaät vaø cuûa Vieät Nam phaûi laø toâng giaùo. Hieáu Kinh (töø thôøi Taêng Töû) laø nhöõng lôøi giaùo huaán cuûa Khoång Töû vaø caùc baäc tieân hieàn veà vieäc toân kính toâng, toå. Hieáu ñaïo laø moät nguyeân lyù cuûa ñaïo soáng. Tuy phaùt xuaát cuøng moät goác vôùi neàn vaên hoùa Trung Hoa, ngöôøi Vieät hieåu toân giaùo hôi khaùc. Giaùo nôi ñaây khoâng chæ laø giaùo hoùa, nhöng coøn laø moät loái soáng, moät quy taéc soáng. Chính vì vaäy maø, neáu trong Khoång hoïc, ngöôøi ta chuù troïng nho gia, thì nôi ngöôøi Vieät, chöõ nho giaùo chieám moät ñòa vò quan troïng hôn. Chuùng toâi ñaõ baøn veà söï khaùc bieät naøy trong nhieàu luaän vaên, in trong tuyeån taäp: Traàn Vaên Ñoaøn, Nhöõng Suy Tö Thaàn Hoïc Vieät Nam (Washington, D.C.: Vietnam University Press, ñxb).
[6] Ñeå hieåu theâm veà söï khaùc bieät baát khaû khaùng naøy, xin tham khaûo caùc baøi vieát khaùc cuûa chuùng toâi: Traàn Vaên Ñoaøn, Chuû Thuyeát Haäu Hieän Ñaïi (Haø Noäi, 2002), cuõng nhö: Traàn Vaên Ñoaøn, “The Search for the Pentecostal Spirit” trong The Proceedings of The IVth Conference of AACP (Seoul, Korea, 2000); cuõng in trong Soochow Philosophy, No 5 (Taipei, 10. 2001); Traàn Vaên Ñoaøn, “Le probleøme de l'incommensurabiliteù dans culture” trong William Sweet, ed., Philosophie Canadienne (09.2001); cuõng nhö Traàn Vaên Ñoaøn, “Pluralistic Culture versus Cultural Pluralism” trong Tomonobu Imamichi, George F. McLean ed., Metaphysics in the Age of Globalization (Washington: CRVP, 2003), vaø trong W. Sweet & Hu Yeping ed., To The Mountain (Taipei: Fujen University Press, 2004).
[7] Veà vaán ñeà naøy chuùng toâi ñaõ baøn saâu hôn trong: Traàn Vaên Ñoaøn, “Towards a Viet-Theology” trong Hoäi Thaûo Thaàn Hoïc Vieät Nam (Orsonnens, Thuïy Syõ, 1997), vaø trong: Traàn Vaên Ñoaøn, Nhöõng Suy Tö Thaàn Hoïc Vieät Nam ñaõ nhaéc ñeán trong chuù thích soá 5 treân. Noùi moät caùch chung, thaàn thoaïi laø nhöõng huyeàn thoaïi veà ñôøi soáng cuûa giôùi thaàn linh, ñöôïc bieåu taû qua ngoân ngöõ cuõng nhö caùch theá soáng cuûa con ngöôøi. Ngöôïc laïi, nhaân thoaïi laø nhöõng caâu chuyeän veà vieäc con ngöôøi, qua coâng nghieäp, hay taøi caùn, hay ñöùc haïnh coù theå töï trôû thaønh thaàn, hay thaùnh. Söï kieän nhöõng anh huøng daân toäc, nhöõng vó nhaân, nhöõng ngöôøi ñaïo cao chöùc troïng ñöôïc daân chuùng toân vinh vaø ñöôïc nhaø vua phong chöùc thaàn (thaàn hoaøng), thaùnh laø moät neàn vaên hoùa hy höõu ñaëc thuø cuûa vaên hoùa Vieät. Lyù Thöôøng Kieät (1936-1105), sau khi cheát ñöôïc daân toân thôø laøm thaùnh, vaø xaây ñeàn thôø oâng (ñeàn Thaùi UÛy taïi xaõ Ngoï Xaù, Vónh Loäc, Thanh Hoùa), bôûi vì vò ñaïi anh huøng hoï Lyù naøy ñaùnh tan quaân Chieâm Thaønh (1069), quaân Toáng (1076). Töông töï, chuùng ta coù Thaùnh Gioùng, Thaùnh Traàn Höng Ñaïo, Thaùnh Maãu (baø Lieãu Haïnh)... vaø theá giôùi thaàn linh nhö Töù Baát Töû (bao goàm Thaùnh Gioùng, Taûn Vieân, Chöû Ñoàng Töû, Lieãu Haïnh), vaân vaân, maø ngöôøi bình daân thöôøng goïi laø caùc OÂng, caùc Baø. Xin tkh. Vuõ Ngoïc Khaùnh vaø Ngoâ Ñöùc Thònh, Töù Baát Töû (Haø Noäi: Nxb Vaên Hoùa Daân Toäc, 1990).
[8] Thí duï chöa coù ai coù theå dòch ñöôïc tieáng Ñaïo sang ngoân ngöõ Taây phöông, neân ñaïi ña soá caùc ngoân ngöõ naøy giöõ laïi nguyeân tieáng Ñaïo (Dao, Tao). Dòch theo loái phaùt aâm, thí duï nhö Buït (Buddha), Thích Ca (Shiddarta), Quan AÂm (Kwan-in (Haùn), hay Kannon (Nhaät)... Trong ngoân ngöõ Taây phöông, hoï dòch theo loái phaùt aâm, neân deã daøng hôn: Töø tieáng Hy laïp: ermeneuein, ermeneia: hermeneutics (Anh), hermeùneutique (Phaùp), hermeneutica (La-tinh), Ermeneutica (YÙ), Hermeneutik (Ñöùc), vaân vaân.
[9] Xin tkh. Thaåm Thanh Toøng, Hieän Ñaïi Trieát Hoïc Luaän Thuaät (Ñaøi Baéc: Lyù Minh cbx., 1985), ctr. 291 vtth. (Trung ngöõ). Giaùo sö Thaåm Thanh Toøng (1949) hieän laø Giaùo sö Giaûng Toøa veà Vaên hoùa Trung Hoa taïi ÑH Toronto, Gia Naõ Ñaïi. Toát nghieäp taïi ÑH Phuï Nhaân, Tieán syõ Trieát Hoïc taïi ÑH Louvain (Bæ), vaø töøng laø Giaùo sö Trieát hoïc taïi ÑH Quoác Gia Chính Trò, ÑH Phuï Nhaân (Trung Hoa), vaø Giaùo sö Thænh giaûng taïi ÑH Louvain, Leiden (Hoøa Lan), vaø ÑH Vienna (AÙo). Taùc giaû cuûa gaàn 20 taùc phaåm tröôùc taùc baèng Trung, Anh vaø Phaùp ngöõ.
[10] Nhö thaáy trong vieäc duøng thuaät ngöõ naøy vaøo boä Thaàn Hoïc Ñaïi Töø Ñieån (Ñaøi Baéc: Quang Khaûi xbx., 1997), vaø nhaát laø boä Trung Quoác Trieát Hoïc Ñaïi Töø Thö (Ñaøi Baéc: Nxb ÑH Phuï Nhaân, 1994).
[11] Sein und Zeit (1927) (Tuebingen: Mohr, 1961, baûn thöù 11). Taïi Vieät Nam, taùc phaåm naøy ñöôïc dòch Höõu Theå vaø Thôøi Gian (Traàn Thaùi Ñænh, Trieát Hoïc Hieän Sinh, 1967). Baûn dòch Vieät ngöõ cuûa Traàn Coâng Tieán (Saøi Goøn, 1973?). Ngöôøi Trung Hoa vaø Nhaät dòch laø Toàn Höõu vaø Thôøi Gian. Caû hai loái dòch ñeàu khoâng loät ñöôïc yù nghóa cuûa Sein. Sein chöa phaûi laø moät theå, vaø khoâng phaûi laø höõu, hay toàn (töùc chieám moät khoâng gian, ôû vaøo moät thôøi gian naøo ñoù) theo nghóa res extensa cuûa Descartes (maø Heidegger cöïc löïc phaûn ñoái).
[12] Vôùi nhöõng taùc phaåm nhö “Der Universaliaetsanspruch der Hermeneutik” (1971), Was heisst Universalpragmatik? (1976) vaø nhaát laø hai taäp Theorie des kommunikativen Handels (Frankfurt a. M.: Suhrkamp, 1981).
[13] Giaùo sö Leâ Toân Nghieâm ñaõ töøng söû duïng thuaät ngöõ naøy trong luaän vaên oâng vieát veà Heidegger. OÂng dòch hermeùneutique (Phaùp ngöõ) sang Vieät ngöõ laø “laäp luaän thoâng dieãn.” Xin tkh. Leâ Toân Nghieâm, Heidegger Tröôùc Söï Phaù Saûn cuûa Taây Phöông (Saøi Goøn: Laù Boái, 1970), tr. 161.
[14] Vuõ Kim Chính, chb., Töø Ñieån Thaàn Hoïc Tín Lyù Anh-Vieät (Ñaøi Baéc: Quang Khaûi xbx., 1996), tr. 106: Töø hermeneutic: thích kinh hoïc, giaûi thích hoïc, khoa chuù giaûi, khoa thoâng dieãn. Giaùo sö Vuõ Kim Chính (sinh naêm 1948 taïi Ninh Bình) moät hoïc giaû ngöôøi Vieät, noåi tieáng taïi Ñaøi Loan vôùi nhieàu taùc phaåm vieát baèng Trung ngöõ, Ñöùc ngöõ vaø Anh ngöõ nhö Giaûi Phoùng Thaàn Hoïc (Ñaøi Baéc: Quang Khaûi, 1991); Döõ Thaàn Hoäi Thoâng (Ñaøi Baéc: Quang Khaûi, 2000), Taây Phöông Trieát Hoïc Söû (Ñaøi Baéc: Ñaïi Hoïc Khoâng Trung, 1998), vaân vaân. Giaùo sö Vuõ Kim Chính töøng du hoïc taïi AÂu Chaâu vaø Trung Hoa Daân Quoác. Tieán syõ Trieát Hoïc (ÑH Innsbruck, AÙo, 1979), Tieán syõ Thaàn Hoïc (ÑH Phuï Nhaân, Trung Hoa, 1989). Töø naêm 1986 oâng giaûng daïy Trieát hoïc, roài Toân giaùo hoïc taïi ÑH Phuï Nhaân. Naêm 2000 oâng ñöôïc phong chöùc Giaùo sö Toân Giaùo Hoïc, Ñaïi Hoïc Phuï Nhaân. OÂng cuõng töøng daïy hoïc vaø nghieân cöùu taïi Seattle, Myõ; vaø laø Giaùo sö taïi The Vietnamese Institute of Philosophy and Religious Studies, Washington, D.C., Myõ quoác.
[15] Vuõ Kim Chính, Lôøi Noùi Ñaàu, tr. ii.
Traàn Vaên Ñoaøn
Khoa Trieát Hoïc, ÑH Quoác Gia Haø Noäi, 2004