Thoâng Dieãn Hoïc
Vaø Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Lôøi Töïa vaø Caûm Taï
Thoâng Dieãn Hoïc (sau ñaây vieát taét TDH) dòch töø thuaät ngöõ Hermeneutics voán laø moät moân hoïc, moät phöông phaùp ñeå thaáu hieåu vaên baûn tuy raát cuõ kyõ, nhöng cuõng raát môùi meû. Töø ñaàu theá kyû thöù 20, TDH cuõng ñaïi bieåu cho moät neàn trieát hoïc maø Hans-Georg Gadamer (1900-2002) goïi laø Thoâng Dieãn Trieát Hoïc (philosophische Hermeneutik). Raát cuõ, bôûi vì TDH ñaõ baét nguoàn ngay töø khi con ngöôøi coù ngoân ngöõ, vaø nhaát laø ngoân töø vaø ngoân töï. TDH giuùp con ngöôøi hieåu nhau qua ngoân töø, qua haønh ñoäng vaø nhaát laø qua vaên baûn (ngoân töï) töøng ñöôïc truyeàn laïi. Theá neân, khi Homer (c. 700 BC), nhaø ñaïi thi haøo cha ñeû cuûa neàn vaên hoïc Hy laïp, dieãn taû vai troø cuûa caùc vò tö teá taïi ñeàn Delphia trong coâng vieäc dieãn giaûng vaø truyeàn ñaït yù muoán cuûa thaàn thaùnh, oâng ñaõ duøng tieáng hermenios ñeå chæ hoï. [1] Trong thi phaåm Odysseus, Hermes ñöôïc coi nhö laø moät vò thaàn mang söù ñieäp cuûa thaàn thaùnh chuyeån ñaït tôùi thaàn daân. Hermes ñöôïc phoù thaùc cho coâng naêng chuyeån ñaït nhöõng söù ñieäp maø con ngöôøi thöôøng voán khoâng theå hieåu, sang moät ngoân ngöõ maø ta nhôø ñoù coù theå hieåu ñöôïc thaàn yù. Noùi caùch khaùc, TDH trong neàn trieát hoïc vaø vaên hoïc Hy laïp ñöôïc coi nhö laø moät ngheä thuaät khieán ta nhìn thaáy ñöôïc caùi baát khaû kieán (invisible), nhaän ra ñöôïc caùi baát khaû thaáu (imperceivable), hieåu ñöôïc ñieàu baát khaû thoâng (incommunicable), vaø lyù giaûi ñöôïc ñieàu baát khaû lyù hoäi (incomprehensible). Chính vì theá maø TDH thöôøng ñoàng nghóa vôùi moân hoïc veà ngoân ngöõ (language), ngoân töø (words) vaø ngoân töï (written language), töùc moân hoïc giuùp chuùng ta hieåu ñöôïc vaên baûn (texts), cuõng nhö truyeàn ñaït yù mình cho ngöôøi khaùc. Noùi caùch khaùc, TDH bao goàm hai phaàn: phaàn thöù nhaát xaùc ñònh yù nghóa xaùc thöïc cuûa noäi dung caâu noùi hay vaên baûn, truyeàn thoáng, giaù trò, vaân vaân, trong khi phaàn thöù hai giuùp ta khaùm phaù ra nhöõng huaán ñaïo haøm chöùa hay tieàm aån trong nhöõng hình thöùc nguï ngoân, duï ngoân, bieåu töôïng, vaân vaân.
Trong lòch söû vaên hoïc Taây phöông, TDH ñaõ töøng ñöôïc söû duïng trong toân giaùo hoïc, ñaëc bieät ñeå giaûi thích Thaùnh Kinh giuùp giaùo höõu hieåu ñöôïc yù nghóa lôøi Chuùa, vaø tin vaøo Ngaøi. Do ñoù, hình thöùc cuõ vaø caên baûn nhaát cuûa TDH vaãn laø moân Giaûi thích hoïc (Biblical exegesis). Thaùnh Phaoloâ Toâng ñoà (theá kyû thöù 1), thaùnh Augustine (354-430) vaø nhaø caûi caùch toân giaùo, linh muïc Martin Luther (1483-1546) ñaõ phaùt trieån moân giaûi thích hoïc naøy tôùi möùc ñoä tinh vi, giuùp ngöôøi ñoïc hay nghe Thaùnh Kinh khoâng coøn nghi hoaëc. Vaøo ñaàu theá kyû 19 muïc sö Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher (1768-1834), moät nhaø thaàn hoïc thôøi danh, cuõng laø moät trieát gia vaø laø ñoàng nghieäp cuûa Georg Friedrich Hegel (1770-1831), giöõ gheá Giaûng Toøa veà Tín Lyù taïi ÑH Baù Linh, phaùt trieån Giaûi thích hoïc roäng ra thaønh moät moân hoïc khoa hoïc ñeå hieåu Thaùnh Kinh, phaùp luaät vaø lòch söû.
Töông töï, ñoà ñeä cuûa Schleiermacher, nhaø söû hoïc vaø trieát hoïc thôøi danh Wilhelm Dilthey (1833-1911) ñaõ aùp duïng phöông phaùp naøy vaøo trong khoa hoïc xaõ hoäi nhaân vaên, vaø phaùt trieån moân taâm lyù hoïc moâ taû (descriptive psychology). Töø ñaây, Dilthey phaùt trieån TDH thaønh moät kyõ thuaät cao ñaúng ñeå hieåu con ngöôøi xaõ hoäi vaø lòch söû. Theo oâng, moät kyõ thuaät ñeå coù theå ñaït tôùi ñöôïc moät söï hieåu bieát trung thöïc bao goàm ba khaû naêng: thöù nhaát, giuùp chuùng ta thaûo luaän veà ngoân ngöõ duøng trong vaên baûn (ngöõ vöïng, vaên phaïm) khieán ta coù theå phaùt trieån moät neàn ngöõ khaûo hoïc hay tu töø hoïc (philology); thöù hai, giuùp ta coù theå giaûi thích moät caùch deã daøng neàn vaên chöông Thaùnh Kinh; vaø thöù ba, höôùng daãn ta coù moät phaùn ñoaùn chín chaén aùp duïng vaøo luaät hoïc vaø phaùn ñoaùn ñaïo ñöùc.
Chuùng ta phaûi ñôïi tôùi ñaàu theá kyû thöù 20, môùi thaáy moân TDH xuaát hieän theo ñuùng nghóa maø chuùng ta hieåu ngaøy nay. Noù khoâng chæ bao goàm moân Giaûi thích hoïc (Exegesis) maø thoâi. Maø thöïc ra, TDH bao quaùt ba phöông theá, hay ba ngheä thuaät: ngheä thuaät Dieãn giaûi hay giaûi thích (ars explanandi), ngheä thuaät Dieãn nghóa hay giaûi nghóa (ars explicandi), ngheä thuaät Chuyeån nghóa hay Thuyeân thích (ars interpretandi). Chæ theo moät maïch vaên nhö vaäy maø ta coù theå noùi, TDH cuõng laø moät moân hoïc môùi nhaát, noù bao goàm taát caû caùc boä moân treân, döôùi caùi teân chung laø Hermeneutics hay Theory of Interpretation (Auslegungslehre).
TDH phaùt trieån raát maïnh vaøo theá kyû thöù 20 vôùi nhöõng ñaïi trieát gia nhö Martin Heidegger (1889-1976), Hans-Georg Gadamer (1900-2002), Paul Ricoeur (1913-), vaø vôùi nhöõng nhaø thaàn hoïc vó ñaïi nhö Rudolph Bultmann (1884-), Karl Barth (1886-1968), Paul Tillich (1886-1965), Karl Rahner (1904-1985), Bernhard Lonergan (1904-1984), nhöõng söû gia thôøi danh nhö Oswald Spengler vaø coù leõ vôùi caû nhaø trieát gia khoa hoïc nhö Gaston Bachelard (1884-1962), Michel Foucault (1926-1984), Jacques Lacan (1901-1981), Thomas Kuhn (1922-1996), vaân vaân. Heidegger, ngöôøi ñöôïc coâng nhaän nhö laø nhaø tö töôûng cuûa theá kyû thöù 20, ñaõ töøng nhaän ñònh cho la “Trieát hoïc töï noù ñaõ laø thoâng dieãn.” [2] Töø ñaây tröôøng phaùi cuûa Heidegger ñaõ phaùt trieån moân TDH thaønh moät neàn trieát hoïc thoâng dieãn (philosophical hermeneutics).
Ngaøy nay, chuùng ta coù theå noùi, giôùi vaên hoïc, ngheä thuaät, trieát hoïc, xaõ hoäi, taâm lyù vaø ngay caû khoa hoïc cuõng ñeàu chòu aûnh höôûng cuûa TDH. Nhöõng taùc phaåm cuûa Kuhn, Clifford Geertz, Harold Garfinkel, Friedrich Weissacker, Karl Otto Apel, Juergen Habermas (1928-)... ñeàu mang ñaäm aán daáu cuûa TDH.
Trong neàn vaên hoùa Trung Hoa, TDH cuõng töøng xuaát hieän döôùi hình thöùc cuûa moân giaûi thích, giaûi nghóa, giaûi töï, trieát töï vaø chuù thích. Taát caû neàn trieát hoïc Trung Hoa töø thôøi Khoång Töû cho tôùi theá kyû thöù 20, coù theå noùi maø khoâng sôï quaù ñaùng, chæ laø moät neàn tö töôûng xaây döïng treân moân Giaûi thích hoïc theo nghóa roäng naøy. Nhöõng ñaïi nho gia nhö Maïnh Töû (371-289 tcn), Tuaân Töû (298-238 tcn), Trình Haïo (1032-1085), Trình Di (1033-1107), Chu Hy (1130-1200), Vöông Döông Minh (1472-1529)... nhöõng ñaïo gia nhö Hoaøi Nam Töû (ch. 122 tcn), Döông Chu (440-360 tcn?), Vöông Baät (226-249) ñeàu ñaõ duøng tôùi moân giaûi thích hoïc ñeå chuyeån ñaït tö töôûng cuûa tieàn nhaân vaø cuûa chính hoï.
Ñaëc bieät caùc nhaø Phaät hoïc thôøi danh nhö ñaïi sö Huyeàn Taêng (Huyeàn Trang) (439-507), caùc tröôøng phaùi nhö Thieân Ñaøi toâng, [3] Hoa Nghieâm toâng ï[4]... noùi chung ñeàu aùp duïng phöông phaùp giaûi thích hoïc moät caùch raát nghieâm nhaët vaø saùng taïo. [5] Chính loái giaûi thích vaø chuyeån nghóa kinh Phaät moät caùch saùng taïo cuûa caùc ñaïi sö vaø caùc tröôøng phaùi naøy ñaõ khieán Phaät giaùo Trung Hoa coù nhöõng neùt ñaëc thuø khaùc Phaät giaùo nguyeân thuûy. Töông töï chính loái giaûi thích saùng taïo cuûa tröôøng phaùi Truùc Laâm ôû Vieät Nam cuõng ñaõ khieán Phaät giaùo taïi Vieät Nam khaùc vôùi Phaät giaùo Trung Hoa vaø AÁn Ñoä.
Ta cuõng thaáy, cuoäc tranh luaän veà nhaân tính cuûa hai phaùi theo Maïnh Töû (tính baûn thieän) vaø theo Tuaân Töû (tính baûn aùc) thöïc ra chæ laø nhöõng phöông theá khaùc nhau giaûi thích nhaân tính maø thoâi.
Töông töï nhö trong neàn trieát hoïc Trung Hoa, taïi Vieät Nam noùi chung, chuùng ta cuõng aùp duïng phöông phaùp giaûi thích hoïc naøy, tuy coù veû thoâ sô hôn, nhöng ñoâi khi laïi raát phoùng khoaùng vaø saùng taïo. Ngay töø thôøi nhaø Traàn, chuùng ta ñaõ thaáy vua Traàn Nhaân Toâng phaùt trieån moân giaûi thích hoïc naøy ñeå dieãn giaûi kinh Phaät theo caùi laêng kính cuûa Vieät. Tröôøng phaùi Truùc Laâm cuûa ngaøi ñöôïc coi nhö moät tröôøng phaùi mang naëng Vieät tính, bôûi vì tröôøng phaùi naøy lyù giaûi kinh Phaät theo loái hieåu, loái nhìn, loái caûm thoâng, vaø nhaát laø qua ngoân ngöõ (Vieät Haùn) cuûa ngöôøi Vieät. Noùi caùch chung, Phaät giaùo khi hoäi nhaäp vaøo theá giôùi ngöôøi Vieät ñaõ phaàn naøo bieán ñoåi. Chính vì vaäy, Phaät giaùo khoâng coøn mang tính chaát nguyeân thuûy “xuaát theá”, nhöng caøng tích cöïc hôn, “nhaäp theá”. Phaät giaùo taùc ñoäng loøng nhaân aùi vaø aùi quoác, vaø nhö vaäy aûnh höôûng raát lôùn tôùi söï phaùt trieån Phaät hoïc taïi nöôùc ta (nhö thaáy trong tö töôûng cuûa Traàn Nhaân Toâng (1279-1293) vaø phaùi Thieàn Truùc Laâm, cuõng nhö Nguyeãn Traõi (1380-1442) sau naøy). Tuy vaäy, loái giaûi thích cuûa phaùi Truùc Laâm vaãn chöa thoaùt ñöôïc nhöõng maâu thuaãn, vaø do ñoù ñeû ra nhieâu vaán ñeà nhieâu kheâ khieán haäu theá khoâng ñoàng nhaát trong loái hieåu. [6]
Leõ taát nhieân, phaûi ñôïi tôùi thôøi nhaø baùc hoïc Leâ Quí Ñoân (1726-1784) ta môùi thaáy xuaát hieän moät giaûi thích hoïc khaù tinh vi, vôùi dòch lyù ñöôïc coi nhö laø caùi luaät (logic) caên baûn ñeå giaûi thích moïi bieán hoùa, vaø moïi maâu thuaãn. Sau nhaø baùc hoïc hoï Leâ, taùc phaåm baát huû Truyeän Kieàu cuûa ñaïi thi haøo Nguyeãn Du (1765-1820) thöïc ra cuõng ñaõ aùp duïng moân giaûi thích hoïc töông töï nhö vaäy. Taát caû caâu truyeän nhaém giaûi thích nguyeân lyù taâm ñaïo; chæ coù taâm ñaïo môùi coù theå giaûi ñaùp ñöôïc söï nghòch lyù cuûa taøi vaø meänh: “Chöõ taâm kia môùi baèng ba chöõ taøi.” [7] Moân giaûi thích hoïc naøy veà sau bò haïn heïp vaøo trong moân chuù giaûi, hay chuù thích hoïc nhö thaáy trong nhöõng chuù giaûi cuûa hai hoïc giaû Traàn Troïng Kim vaø Buøi Kyû (trong coâng vieäc bieân soaïn Truyeän Kieàu cuûa hai cuï), hay cuûa loái dieãn giaûi (töùc noùi roäng ra) cuûa Giaùo sö Nguyeãn Ñaêng Thuïc thôøi gaàn ñaây. [8]
Cuõng phaûi noùi theâm, laø töø khi ñaïo Thieân Chuùa (Coâng Giaùo, Tin Laønh) phaùt trieån taïi Vieät Nam, ta thaáy caùc giaùo só ñaõ aùp duïng moân giaûi thích Thaùnh Kinh vaøo trong vieäc hieåu bieát vaên hoùa Vieät. Linh muïc Ñaéc Loä (Alexandre de Rhodes) ñaõ duøng moät soá phaïm truø cuûa ngöôøi Vieät (Chuùa Trôøi, OÂng Trôøi) ñeå giaûi thích Thaùnh Kinh. Coâng lao lôùn nhaát cuûa ngaøi chính laø xaây döïng moät ngoân töï giuùp chuùng ta coù theå hieåu tröïc tieáp nhau maø khoâng phaûi qua con ñöôøng voøng cuûa Haùn töï. Loái toång hôïp ñoâng taây cuûa Nguyeãn Tröôøng Toä (1830-1871), roài coâng trình Croyances et pratiques religieux des Vietnamiens (1958) cuûa linh muïc hoïc giaû Leùopold Cadieøre (töùc Coá Caû) cuõng nhö nhöõng baøi vieát cuûa hai danh syõ Huyønh Tònh Cuûa, Tröông Vónh Kyù veà vaên hoùa vaø ngöõ hoïc Vieät laø nhöõng coâng trình noái goùt nhöõng coá gaéng cuûa nhöõng thöøa sai tieân khôûi taïi Vieät Nam nhö linh muïc Ñaéc Loä, vaân vaân. Taát caû ñeàu mang veát tích cuûa moân giaûi thích hoïc Kitoâ giaùo naøy. Leõ taát nhieân, haøng giaùo só Coâng giaùo Vieät ñaõ töøng ñöôïc hoïc vaø tieáp tuïc giaûng daäy moân hoïc naøy trong caùc Tu vieän vaø Ñaïi Chuûng Vieän. Nhöng noùi caùch chung, moân giaûi thích hoïc chöa ñöôïc quaûng baù trong moâi tröôøng hoïc ñöôøng, vaø khoâng ñöôïc phaùt trieån trong laõnh vöïc khoa hoïc xaõ hoäi nhaân vaên, coù leõ moät phaàn vì söï baøi xích toân giaùo, söï kình ñòch giöõa caùc toân giaùo, vaø moät phaàn khaùc, do chính söï ñoùng kín cuûa loái giaùo duïc tu vieän.
Chuùng ta phaûi ñôïi ñeán ñaàu thaäp nieân 1970 môùi thaáy moân giaûi thích hoïc mang moät hình saéc chöa toaøn veïn cuûa TDH. Moät soá taùc giaû töøng laø giaùo sö trieát hoïc hay thaàn hoïc vaø toân giaùo hoïc taïi caùc Ñai Hoïc Vaên Khoa Saøi Goøn, ÑH Ñaø Laït vaø ÑH Vaïn Haïnh nhö Giaùo sö Kim Ñònh (1915-1997, moät linh muïc hoïc giaû), Giaùo sö Tieán syõ Leâ Toân Nghieâm (Trieát hoïc), Giaùo sö Tieán syõ Hoaøng Só Quyù (moät linh muïc Doøng Teân, hoïc giaû chuyeân veà AÁn Ñoä hoïc), Giaùo sö Leâ Maïnh Thaùc (töùc Thöôïng toïa Thích Trí Sieâu, chuyeân gia Phaät hoïc), Giaùo sö Thaân Vaên Töôøng (moät linh muïc, nguyeân Giaùo sö Ñaïi Chuûng Vieän Saøi Goøn), Giaùo sö Buøi Vaên Ñoïc (moät nhaø Thaàn hoïc, hieän laø Giaùm Muïc Giaùo phaän Myõ Tho) ñaõ coù nhöõng taùc phaåm mang ñaäm saéc thaùi cuûa TDH. Vaø quaû thaät vaäy, danh töø Thoâng Dieãn Hoïc ñaõ xuaát hieän vaøo thôøi kyø naøy (nhö thaáy trong taùc phaåm cuûa Giaùo sö Hoaøng Só Quyù vaø Giaùo sö Leâ Toân Nghieâm, taùc giaû boä Lòch Söû Trieát Hoïc Taây Phöông, 3 Taäp, taùi baûn naêm 2001).
Tuy nhieân, tuy aùp duïng thoâng dieãn hoïc, caùc taùc giaû treân vaãn chöa haún phaân bieät moät caùch roõ raøng giöõa thoâng dieãn vaø giaûi thích, giöõa giaûi thích vaø giaûi nghóa. Ña soá coøn hieåu giaûi nghóa, giaûi thích nhö laø chuù thích, hay chuù giaûi. Hai cuï Traàn Troïng Kim vaø Buøi Kyû hieåu giaûi nghóa, giaûi thích theo loái chuù giaûi naøy (nhö thaáy trong vieäc hai cuï san ñònh Truyeän Kieàu cuûa Nguyeãn Du). [9] Hay noùi moät caùch taùo baïo hôn, tuy bò aûnh höôûng cuûa Heidegger (nhö tröôøng hôïp Giaùo sö Leâ Toân Nghieâm, Giaùo sö Buøi Vaên Ñoïc), nhöng chöa thaáy coù taùc giaû naøo hoaøn toaøn aùp duïng phöông theá thoâng dieãn cuûa Heidegger vaø Gadamer, töùc gaàn guõi vôùi neàn trieát hoïc thoâng dieãn (philosophical hermeneutics) maø chuùng toâi coi nhö laø ñieåm cao ñoä cuûa TDH. Taïi Ñaïi Hoïc Haø Noäi, chuùng ta cuõng thaáy coù nhöõng trieát gia, tuy chöa tieáp caän vôùi TDH cuõng ñaõ aùp duïng TDH vaøo trong caùc taùc phaåm cuûa mình. Giaùo sö Traàn Ñöùc Thaûo, nhaø trieát hoïc Vieät töøng ñöôïc giôùi trieát hoïc Phaùp chuù troïng, ñaõ theo loái giaûi thích hieän töôïng cuûa Husserl, ñeå kieán taïo moät chuû thuyeát duy vaät Maùc-xít nhö chính trieát gia töøng vieát: “Noùi moät caùch chính xaùc hôn, taát caû kieán töôïng ñaày yù thöùc xuaát hieän töø döõ kieän ñaõ töøng coù saün. Qua phaân tích cho tôùi cuøng, thì döõ kieän naøy töï khai môû nhö laø moät döõ kieän caûm tính. Vaø töø ñoù, taát caû sinh hoaït yù thöùc töï caáu taïo döïa vaøo caùi keát caáu cuûa caûm giaùc, maø roài caûm giaùc laïi daãn moät caùch thieát yeáu veà caùi noäi dung vaät chaát cuûa hieän höõu.” [10]
Töø moät loái nhìn Ñoâng phöông, Giaùo sö Cao Xuaân Huy cuõng ñaõ aùp duïng TDH moät caùch raát taùo baïo. Trong taùc phaåm Tö Töôûng Phöông Ñoâng Gôïi Nhöõng Ñieåm Nhìn Tham Chieáu, [11] tieân sinh ñaõ theo loái nhìn nhaát theå (cuûa Ñaïo gia), vaø cuûa lyù thuyeát tam taøi (trong Dòch Kinh) ñeå pheâ bình loái suy tö nhò nguyeân cuûa Taây phöông. OÂng giaûi thích (lyù giaûi) trieát hoïc ñoâng phöông nhö laø moät neàn trieát hoïc “chuû toaøn,” trong khi trieát hoïc Taây phöông nhö laø moät neàn trieát hoïc “chuû bieät.” [12] Noùi caùch chung, tuy chöa coù tieáp caän, caùc nhaø tö töôûng Vieät cuõng ñaõ aùp duïng moät phaàn naøo TDH vaøo trong loái suy tö cuûa mình.
Lyù do chính yeáu giaûi thích lyù do taïi sao TDH chöa ñöôïc phaùt huy ñuùng möùc, ñoù laø, tuy bò aûnh höôûng cuûa giaûi thích hoïc vaø TDH, caùc hoïc giaû Vieät vaãn chöa chuù taâm nghieân cöùu veà moân hoïc naøy moät caùch saâu roäng nhö thaáy nôi giôùi haøn laâm AÂu Myõ. Theâm vaøo ñoù, noùi moät caùch chung, tröø moät soá ngöôøi töøng ñöôïc huaán luyeän trong moân Thaùnh Kinh hoïc, [13] ña soá caùc hoïc giaû Vieät thuoäc caùc boä moân khoa hoïc nhaân vaên vaø xaõ hoäi vaãn chöa hoaøn toaøn naém vöõng moân hoïc naøy. Chính vì vaäy maø loái giaûi thích cuûa quyù vò thöôøng vöôùng vaøo nhieàu khuyeát ñieåm maø hoï khoù coù theå vöôït qua nhö maâu thuaãn (contradictory), baát nhaát (inconsistent), mô hoà (vague), hoãn nghóa (ambiguous), thieáu heä thoáng... [14] vaø nhaát laø thieáu haún saùng taïo, moät yeáu tính cuûa neàn trieát hoïc thoâng dieãn. Nhìn moät caùch khaùch quan, lyù do chính khoâng phaûi laø quyù vò hoïc giaû Vieät khoâng thoâng hieåu, maø bôûi vì hoï chöa ñöôïc tieáp xuùc moät caùch tröïc tieáp vôùi moân TDH, hay môùi naém vöõng moät boä phaän (tuy quan troïng) cuûa TDH nhö khaûo coå (archeology), tu töø hoïc (philology), [15] hay giaûi thích hoïc, chuù giaûi hoïc maø thoâi. Chuùng toâi thaâm tín raèng, laø nhöõng boä oùc thoâng minh hôn ngöôøi, neáu naém vöõng ñöôïc nhöõng phöông phaùp khoa hoïc môùi, quyù hoïc giaû Vieät coù theå seõ saùng taùc ra nhöõng taùc phaåm giaù trò ñeå ñôøi giuùp phaùt trieån moân Vieät hoïc.
Maø quaû thöïc theá, chuùng toâi vaãn chöa ñöôïc haân haïnh ñoïc moät taùc phaåm hay tröôùc taùc chuyeân bieät veà TDH naøo. [16] Ngay caû khi maø moân hoïc naøy ñaõ ñöôïc aùp duïng vaøo trong coâng vieäc giaûi thích Thaùnh Kinh vaø caùc kinh ñieån taïi caùc hoïc vieän Thieân Chuùa giaùo, TDH vaãn chöa ñöôïc quaûng baù trong giôùi haøn laâm Vieät. Coù leõ ngöôøi ta vaãn coøn neä coå, coi TDH cuõng chæ laø moät phöông phaùp giaûi thích Thaùnh Kinh; hoaëc ngöôïc laïi, caùi tinh thaàn baøi xích toân giaùo ñaõ khieán caùc nhaø nghieân cöùu boû qua moân TDH quan troïng naøy. Ñaây laø moät söï hieåu laàm tai haïi, ñem laïi thieät thoøi lôùn cho neàn vaên hoïc vaø khoa hoïc xaõ hoäi nhaân vaên nöôùc nhaø.
Nhaän ra ñieåm naøy, khi ñöôïc Vieän Trieát Hoïc, Trung Taâm Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên (2002) (hieän mang teân Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên), vaø sau ñoù, Khoa Trieát Hoïc, ÑH Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên (thuoäc Ñai Hoïc Quoác Gia Haø Noäi) môøi giaûng cho caùc baïn nghieân cöùu sinh Tieán syõ, vaø lôùp Thaïc syõ, toâi quyeát ñònh môû moät khoùa veà vaán ñeà naøy. Vì mang tính caùch giôùi thieäu, neân toâi khoâng theå ñi saâu vaøo caùc ñeà taøi chuyeân bieät, hay caùc taùc giaû mang tính caùch ñaïi bieåu nhö Schleiermacher, Dilthey, Heidegger, Bultmann, Tillich, Rahner, Gadamer, Emilio Betti, Ricoeur, Lonergan, Habermas, vaân vaân. Chuùng toâi cuõng khoâng baøn nhieàu veà nhöõng vaán naïn cuûa TDH maø nhieàu chuyeân gia ñaõ baøn caõi caû maáy chuïc naêm nay.
Ngoaøi coâng vieäc giôùi thieäu TDH, chuùng toâi cuõng ñaëc bieät chuù yù ñeán vai troø cuûa TDH trong dieãn trình toaøn caàu hoùa ngaøy nay. Chính vì vaäy toâi ñaõ ñeà nghò Giaùo sö Tieán syõ Nguyeãn Troïng Chuaån môøi Giaùo sö Vieän syõ George F. McLean ñeán giuùp noùi veà taàm quan troïng cuûa TDH trong boä moân Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên, ñaëc bieät vaên hoùa theá giôùi. Söï thieát yeáu cuûa TDH trong quaù trình toaøn caàu hoùa do ñoù ñöôïc Giaùo sö Vieän syõ McLean trình baøy, phaân tích vaø ñaùnh giaù moät caùch raát caån troïng. Vì lyù do kyõ thuaät, nhöõng baøi vieát cuûa Giaùo sö McLean khoâng coù in trong taäp saùch naøy nhö döï ñònh ñaàu tieân cuûa chuùng toâi. Giaùo trình cuûa cuï seõ ñöôïc Vieän Trieát Hoïc xuaát baûn trong moät taäp saùch chuyeân bieät.
Chính vì muïc ñích treân maø taäp saùch naøy coù tính chaát daãn nhaäp, giôùi thieäu nhieàu hôn laø pheâ bình, khoâng nhö nhöõng taùc phaåm tröôùc cuûa chuùng toâi. Nôi ñaây, ngöôøi vieát khoâng chæ trình baøy yù nghóa, ñònh nghóa, phöông phaùp, chieàu höôùng cuûa TDH, maø coøn neâu ra nhöõng tranh luaän chöa ngaõ nguõ chung quanh nhöõng luaän ñeà chính cuûa TDH. Taäp saùch naøy goàm 8 chöông chính:
- Chöông thöù nhaát laø moät tham luaän mang tính chaát toång quaùt veà TDH: ñònh nghóa, yù nghóa, vai troø cuõng nhö söï phaùt trieån cuûa TDH trong lòch söû vaên hoïc vaø trieát hoïc Taây phöông.
- Chöông thöù hai trình baøy phöông phaùp TDH, qua loái phaân tích nhöõng phöông phaùp giaûi thích, giaûi nghóa vaø chuyeån nghóa.
- Chöông thöù ba baøn veà phöông phaùp hieän töôïng hoïc, moät phöông phaùp neàn taûng cuûa neàn trieát hoïc thoâng dieãn, cuõng nhö cuûa nhieàu nhaø thoâng dieãn hieän ñaïi.
- Chöông thöù tö taïm baøn veà hieän töôïng hoïc taïi Vieät Nam, ñaëc bieät veà noã löïc ñi tìm moät toång hôïp giöõa chuû thuyeát Maùc-Xít vaø Hieän töôïng hoïc cuûa Giaùo sö Traàn Ñöùc Thaûo.
- Chöông thöù naêm giôùi thieäu moät soá lyù thuyeát vaø phöông phaùp veà TDH, maø chuùng toâi goïi laø nhöõng tröôøng phaùi thoâng dieãn. Trong chöông thöù naêm, chuùng toâi baøn veà neàn thoâng dieãn trieát hoïc cuûa Heidegger vaø Gadamer. Sôû dó, chuùng toâi coá yù ñaët Heidegger vaø Gadamer vaøo chöông naøy, tröôùc caùc tröôøng phaùi khaùc nhö tröôøng phaùi Dilthey, hay Schleiermacher, töùc nhöõng nhaø tö töôûng cuoái theá kyû thöù 19, bôûi vì taàm quan troïng cuûa Heidegger vöôït xa nhöõng nhaø tö töôûng khaùc. Ñöôïc taëng cho myõ hieäu laø nhaø tö töôûng lôùn nhaát cuûa theá kyû 20, Heidegger quûa thöïc ñaõ gaây moät aûnh höôûng saâu ñaäm treân nhieàu laõnh vöïc, ñaëc bieät trong neàn khoa hoïc xaõ hoäi nhaân vaên. Nhöõng trieát gia, ngheä syõ, vaên syõ, kieán truùc, toân giaùo... theo chuû thuyeát hieän sinh, chuû thuyeát haäu hieän ñaïi, chuû thuyeát hö voâ, hay nhöõng nhaø nghieân cöùu aùp duïng phöông phaùp hieän töôïng hoïc... khoâng maáy ai coù theå thoaùt khoûi voøng aûnh höôûng cuûa oâng. Gadamer, ngöôøi ñoà ñeä cuûa Heidegger ñaõ phaùt trieån neàn höõu sinh luaän (Ontology) cuûa thaày mình thaønh neàn thoâng dieãn trieát hoïc.
- Chöông thöù saùu giôùi thieäu neàn thoâng dieãn hoïc cuûa Dilthey, ngöôøi ñöôïc coi nhö laø chuû choát cuûa neàn khoa hoïc xaõ hoäi nhaân vaên hieän ñaïi. Cuøng vôùi Dilthey, Betti ñöôïc coi nhö laø ngöôøi noái goùt Dilthey vôùi tham voïng xaây döïng moät neàn thoâng dieãn hoïc mang tính chaát khoa hoïc chính xaùc.
- Chöông thöù baåy ñaëc bieät baøn veà vai troø cuûa TDH trong toân giaùo hoïc. Nôi ñaây, ngöôøi vieát giôùi thieäu neàn TDH cuûa Schleiermacher, Bultmann, Rahner vaø Lonergan. Thöïc taâm maø noùi, chính vì söï hieåu bieát haïn cheá cuûa ngöôøi vieát (chæ hieåu bieát ñoâi chuùt veà toân giaùo, thaàn hoïc) Taây phöông), vaø bôûi vì coøn ñöông taäp teãnh nghieân cöùu tö töôûng Ñoâng phöông, neân trong phaàn naøy chuùng toâi khoâng coù baøn veà toân giaùo taïi Vieät Nam hay taïi Ñoâng AÙ. Hy voïng laø trong töông lai, sau khi ñaõ hoïc hoûi neàn ñaïo hoïc Ñoâng phöông moät caùch caën keõ hôn, taùc giaû seõ coá gaéng daønh haún moät taäp saùch thaûo luaän toân giaùo Ñoâng phöông. [17]
- Chöông thöù taùm, taïm baøn veà Habermas, moät nhaø baùc hoïc ñöôïc coâng nhaän nhö laø moät nhaø tö töôûng coù moät taàm aûnh höôûng roäng lôùn treân neàn khoa hoïc xaõ hoäi nhaân vaên hieän nay.
Trong phaàn keát luaän, taùc giaû xin ñöôïc baøn veà vai troø cuûa TDH trong neàn Khoa hoïc xaõ hoäi vaên hoùa moät caùch thaât ngaén goïn. Phaàn naøy phaùt trieån töø nhöõng luaän ñeà cuûa Kant veà con ngöôøi, ñeå hieåu theâm veà khaû naêng cuûa con ngöôøi trong haønh vi nhaän thöùc, vaø nhaát laø khaû naêng saùng taïo. Lyù do baét ñaàu vôùi Kant laø vieäc chuùng toâi yù thöùc ñöôïc taàm quan troïng cuûa naêng löïc caûm nghieäm maø Kant ñaõ phaùt trieån raát hay trong Pheâ Phaùn veà Naêng Löïc Phaùn Ñoaùn (Kritik der Urteilskraft). Thieáu caùi naêng löïc naøy, khoâng theà coù thoâng caûm, ñoàng caûm, ñöøng noùi ñeán thoâng hieåu. Ngoaøi vieäc trình baøy veà khoa hoïc vaên hoùa, veà söï khaùc bieät giöõa khoa hoïc töï nhieân vaø khoa hoïc xaõ hoäi nhaân vaên, chuùng toâi cuõng boå tuùc lyù thuyeát cuûa Gadamer vôùi nhöõng yù kieán vaø pheâ bình cuûa trieát gia Habermas (trong cuoäc tranh luaän giöõa oâng vaø Giaùo sö Gadamer).
Theo döï aùn tieân khôûi, taäp saùch seõ mang töïa ñeà Thoâng Dieãn Hoïc trong Thôøi Ñaïi Toaøn Caàu Hoùa, vaø ñöôïc Giaùo sö George F. McLean phuï traùch phaàn thöù 2. Vì lyù do kyõ thuaät, taäp saùch ñöôïc in thaønh hai phaàn hoaøn toaøn taùch bieät. Tuy theá, toâi vaãn xin ñöôïc baøy toû taám loøng caûm taï ñoái vôùi Giaùo sö Vieän syõ George F. McLean. Giaùo sö ñaõ goùp coâng goùp cuûa giuùp ñôõ giôùi trieát hoïc Vieät phaùt trieån, cuõng nhö trôï giuùp toâi trong coâng vieäc ñem Vieät trieát vaøo quyõ ñaïo theá giôùi. Thöïc vaäy, Giaùo sö McLean ñaõ taän taâm giuùp toâi, Vieän Trieát Hoïc (Haø Noäi) cuõng nhö Khoa Trieát Hoïc, Ñaïi Hoïc Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên Thaønh phoá Saigon toå chöùc nhieàu cuoäc hoäi thaûo quoác teá veà trieát hoïc taïi haûi ngoaïi cuõng nhö nôi quoác noäi trong nhöõng naêm vöøa qua. [18] Cuõng chính Giaùo sö McLean laø ngöôøi ñaõ vaø ñöông hoã trôï coâng vieäc ñaøo taïo moät soá nhaân vieân nghieân cöùu cuûa Vieän Trieát Hoïc taïi Myõ vaø laø ngöôøi ñöùng sau hai cuoäc hoäi thaûo veà Vieät Trieát taïi Hoäi Nghò Trieát Hoïc Theá Giôùi taïi Boston (Myõ, 1998) vaø taïi Istanbul (Thoå Nhó Kyø, 2003). Taám loøng cao caû cuûa cuï seõ ñöôïc giôùi trieát hoïc Vieät Nam ghi nhôù maõi maõi. Ñaây laø lyù do, chuùng toâi daâng taëng taäp saùch naøy dòp sinh nhaät thöù 75 cuûa ngaøi.
Toâi cuõng xin göûi taâm tình bieát ôn tôùi Giaùo sö Tieán syõ Nguyeãn Troïng Chuaån (Vieän Tröôûng Vieän Trieát Hoïc) maø toâi töøng coù dieãm phuùc quen bieát taïi Maïc Tö Khoa, Nga, dòp Ñaïi Hoäi Trieát Hoïc Theá Giôùi Laàn Thöù 19 vaøo naêm 1993, vaø ñöôïc haân haïnh coäng taùc vôùi Giaùo sö trong nhieàu cuoäc hoäi thaûo quoác teá töø naêm 1996. Coù theå noùi laø Giaùo sö Chuaån laø ngöôøi thöïc thi chính saùch “Glasnost trieát hoïc” taïi Vieät Nam, ñöa giôùi trieát hoïc nöôùc nhaø vaøo trong quyõ ñaïo theá giôùi. Quûa thöïc theá, döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Nguyeãn Giaùo sö, Vieän Trieát Hoïc thuoäc Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên Vieät Nam ñaõ coù nhöõng böôùc tieán vöôït böïc, vaø ñaõ nhaän ñöôïc söï chuù yù cuûa giôùi trieát hoïc treân theá giôùi. [19] Neáu khoâng quen Giaùo sö Chuaån, raát coù theå laø toâi ít coù dòp ñöôïc tieáp xuùc, ñöøng noùi laø coäng taùc vôùi giôùi trieát hoïc nöôùc nhaø. Thöù tôùi, toâi cuõng xin ghi ôn Tieán syõ Trònh Trí Thöùc (Chuû nhieäm Khoa Trieát Hoïc, Ñaïi Hoïc Quoác Gia Haø Noäi), vaø Giaùo sö Tieán syõ Phaïm Vaên Ñöùc (Thö kyù Hoäi Ñoàng Khoa Hoïc, Vieän Trieát Hoïc). Hai vò ñaõ vaän ñoäng toå chöùc hai khoùa hoïc taïi Vieän vaø taïi Ñaïi hoïc, cuõng nhö giuùp nhöõng phöông tieän thieát yeáu trong coâng vieäc giaûng huaán. Leõ ñöông nhieân, toâi khoâng theå queân ñöôïc nhöõng lôøi khích leä vaø giuùp ñôõ tröïc tieáp hay giaùn tieáp cuûa Giaùo sö Buøi Thanh Quaát (nguyeân Chuû nhieäm), quùy Phoù Chuû nhieäm, Tieán syõ Döông Vaên Thònh vaø nöõ Tieán syõ Nguyeãn Thuùy Vaân, Nhaø giaùo Traàn Ngoïc Lieâu, Tröông Haûi Cöôøng (nguyeân Phoù Chuû nhieäm) vaø caùc ñoàng nghieäp nhö Giaùo sö Tieán syõ Nguyeãn Höõu Vui (Nguyeân Chuû nhieäm, ÑH Haø Noäi), Nhò vò phoù Vieän tröôûng, Giaùo sö Tieán syõ Nguyeãn Vaên Huyeân (hieän laø Vieän tröôûng Vieän Haønh Chính), Giaùo sö Tieán syõ Vuõ Vaên Vieân cuõng nhö Giaùo sö Ñoã Huy vaø caùc ñoàng nghieäp taïi Vieän Trieát Hoïc. Toâi luoân taïc daï söï giuùp ñôõ cuûa ngöôøi baïn treû, taân Tieán syõ Nguyeãn Vuõ Haøo, vöøa trôû laïi töø Ñöùc quoác, trong thôøi gian ôû Haø Thaønh. Roài gaàn ñaây, nhôø vaøo söï quen bieáùt vôùi nhöõng nhaø nghieân cöùu treû nhö Giaùo sö Tieán syõ Phaïm Vaên Ñöùc, Giaùo sö Tieán syõ Hoà Só Quyù, phoù Vieän tröôûng Vieän Nghieân Cöùu Con Ngöôøi, toâi laïi coù haân haïnh quen Giaùo sö Vieän syõ Phaïm Minh Haïc, cöïu Boä tröôûng Giaùo Duïc vaø hieän laø Vieän tröôûng Vieän Nghieân Cöùu Con Ngöôøi. Taám loøng ñaày nhieät huyeát, vôùi nhöõng lyù töôûng cao ñeïp vaø nhaát laø khaû naêng hôn ngöôøi cuaû Vieän syõ hoï Phaïm laøm toâi taâm phuïc khaåu phuïc. Ñaëc bieät, tuy laø moät nhaø taâm lyù hoïc, vaø moät moät nhaø giaùo duïc, töøng coù raát nhieàu aûnh höôûng tôùi neàn giaùo duïc nöôùc nhaø, Vieän syõ Haïc luoân quan taâm tôùi trieát hoïc Vieät Nam. Taäp saùch naøy ñöôïc ra maét sôùm hôn, moät phaàn nhôø vaøo chính söï quan taâm cuaû Phaïm Vieän syõ. Toâi xin thaønh thaät caùm ôn Phaïm Vieän syõ raát nhieàu. Ñieàu maø toâi muoán noùi laø, chính vieäc coäng taùc phaùt huy neàn trieát hoïc Vieät vôùi quyù ñoàng nghieäp taïi Vieät Nam ñaõ mang laïi cho toâi moät nieàm vui maø toâi luoân ghi taïc trong buïng trong daï, vaø leõ dó nhieân trong tim trong oùc.
Nhaân tieän, toâi cuõng xin ghi ôn Giaùo sö Vieän syõ Lyù Chaán Anh, moät trieát gia raát ñöôïc kính troïng taïi caû Trung Quoác laãn Ñaøi Loan, moät Vieän syõ cuûa Haøn Laâm Vieän St. Thomas, Rome, vaø laø nguyeân Hieäu tröôûng ÑH Phuï Nhaân. Lyù Vieän syõ laø ngöôøi ñaõ tröïc tieáp hay giaùn tieáp khuyeán khích chuùng toâi trong coâng vieäc nghieân cöùu trieát hoïc, vaø höôùng veà ñaát nöôùc. Lyù Vieän syõ cuõng chính laø ngöôøi raát coù caûm tình vôùi nöôùc Vieät, vaø luoân roäng taâm giuùp ñôõ ngöôøi Vieät taïi Ñaøi Loan. Chính ngaøi laø ngöôøi ñaàu tieân coù yù kieán trao ñoåi giöõa hai giôùi trieát hoïc Vieät vaø Trung Hoa. Töøng ñöôïc caùi vinh döï laøm ñoàng nghieäp vôùi cuï taïi ÑH Phuï Nhaân (1980-1985), vaø gaàn ñaây, coäng söï vôùi cuï taïi Haøn Laâm Vieän Thaùnh Thomas, Rome, toâi ñaõ nhaän ra tinh thaàn quaân töû ñích thöïc nôi con ngöôøi cuûa cuï. Toâi cuõng xin göûi tôùi baèng höõu Giaùo sö Tieán syõ Vuõ Kim Chính (ÑH Phuï Nhaân) lôøi caûm taï. Vuõ Giaùo sö, moät hoïc giaû hieám coù cuûa ngöôøi Vieät taïi haûi ngoaïi, thoâng hieåu caû hai neàn trieát hoïc ñoâng taây (Tieán syõ Trieát hoïc taïi AÙo quoác, Tieán syõ Toân giaùo hoïc taïi Trung Hoa), ñaõ ñoùng goùp nhieàu yù kieán quyù baùu trong vieäc soaïn thaûo taäp giaùo trình naøy. Söï vieäc choïn löïa thuaät ngöõ Thoâng Dieãn Hoïc thay vì Thuyeân Thích Hoïc moät phaàn laø do yù kieán cuûa Giaùo sö Vuõ Kim Chính. Toâi cuõng xin caûm taï Thaïc syõ Hoaøng Thò Thô (moät chuyeân gia veà Phaät hoïc), Thaïc syõ Nguyeãn Taøi Ñoâng, vaø Thaïc syõ Chu Vaên Tuaán, [20] ñaõ saün saøng coäng taùc giuùp chuyeån dòch caùc luaän vaên cuûa Giaùo sö McLean sang Vieät ngöõ. Ngoaøi ra toâi cuõng nhôø Tieán syõ Leâ Thò Lan cuûa Vieän Trieát Hoïc giuùp söûa laïi moät soá thuaät ngöõ tieáng Vieät, maø phaàn vì thieáu tieáp xuùc thöôøng xuyeân vôùi giôùi hoïc giaû nöôùc nhaø, phaàn vì caùi voán lieáng tieáng Vieät ngheøo ñoùi cuûa mình, coù theå laø toâi ñaõ khoâng bieát, hoaëc aùp duïng moät caùch thieáu nghieâm chænh, thieáu chính xaùc. Phaàn khaùc, vì soáng vaø daäy hoïc ôû Trung Hoa quùa laâu, loái haønh vaên cuûa chuùng toâi quùa leä thuoäc vaøo caáu truùc Haùn ngöõ, neân coù theå seõ raát toái taêm khoù hieåu. Nôi ñaây xin chaân thaønh caûm ôn Tieán syõ Lan ñaõ boû thì giôø quùy baùu giuùp hieäu ñính baûn thaûo. Sau nöõa, moät vò hoïc giaû veà trieát hoïc Ñoâng phöông noåi tieáng raát ñaùng kính khaùc maø toâi caàn phaûi caùm ôn moät caùch ñaëc bieät, ñoù laø Giaùo sö Tieán syõ Nguyeãn Taøi Thö, nguyeân Phoù Vieän tröôûng Vieän Trieát Hoïc. Nguyeãn Giaùo sö, moät nho gia hieän ñaïi, moät “thaày ñoà” cuûa theá kyû thöù 21, laø ngöôøi raát taâm huyeát trong caùi söù meänh vaø lyù töôûng phaùt huy trieát hoïc Vieät. ÔÛ vaøo caùi tuoåi “nhi baát hoaëc” nhöng Tieân sinh ñaõ khoâng quaûn ngaïi giuùp thoâng dòch caùc baøi thuyeát giaûng cuûa Giaùo sö Lyù Chaán Anh taïi Haø Noäi. Laø moät taùc giaû cuõng nhö laø chuû bieân noåi danh veà nhieàu taùc phaåm giaù trò trong laõnh vöïc Nho hoïc, Phaät hoïc vaø Tö töôûng Vieät Nam, Giaùo sö hoï Nguyeãn cuõng khoâng neà haø chaáp nhaän coäng taùc vôùi keû haäu sinh - moät oâng ñoà “theá heä Taây” baát ñaéc dó vôùi caùi hoïc chöa tôùi ngaønh tôùi ngoïn nhö toâi - trong coâng vieäc dòch thuaät, töùc nhöõng coâng vieäc thaät khieâm toán, vaø khoâng ñöôïc ñeå yù. [21] Bôûi leõ Nguyeãn Giaùo sö yù thöùc ñöôïc taàm quan troïng cuûa coâng vieäc dòch thuaät: noù laø vieân ñaù laøm neàn taûng cho söï tieáp thu vaø toång hôïp ñeå roài saùng taïo ra nhöõng taùc phaåm coù giaù trò khaùc. Dòch giaû laø ngöôøi ñoùng goùp, tuy aâm thaàm, nhöng raát quan troïng trong hoïc thuaät. Ñöôïc caùi vinh döï laøm baèng höõu trong tinh thaàn Nho hoïc vôùi Nguyeãn tieân sinh coù theå noùi laø “khaû ngaãu nhi baát khaû caàu, khaû caàu nhi baát khaû ñaéc.”
Taäp saùch naøy ñöôïc ra maét ñoäc giaû, vaø nhaát laø giôùi sinh vieân tö töôûng ôû Vieät Nam, moät phaàn laø do söï coå voõ cuûa nhöõng hoïc giaû maø toâi ñaõ neâu ôû phaàn treân, moät phaàn laø do söï giuùp ñôõ tröïc tieáp hay giaùn tieáp cuûa Giaùo Sö Tieán Syõ Phaïm Minh Haïc, Vieän syõ Haøn Laâm Vieän Nga vaø nhôø vaøo söï nhieät taâm cuûa Giaùo Sö Tieán Syõ Phaïm Xuaân Haèng, Hieäu tröôûng Ñaïi Hoïc Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên thuoäc Ñaïi Hoïc Quoác Gia Haø Noäi maø Nhaø Xuaát Baûn Chính Trò Quoác Gia ñaõ nhaän xuaát baûn moät taùc phaåm khoù tieâu thuï nhö taäp saùch cuûa chuùng toâi. Chính nhôø vaøo söï quan taâm cuûa Giaùo sö Hieäu tröôûng hoï Phaïm maø chuùng toâi môùi coù dòp môû lôùp hoïc taïi Ñaïi Hoïc Quoác Gia Haø Noäi, caùi noâi cuûa nhaân taøi Vieät. Taäp saùch naøy ñaëc bieät kính taëng Giaùo sö McLean dòp sinh nhaät thöù 75 cuûa Tieân sinh.
Chuù Thích:
[1] Hermenios töø danh töø hermeøneia, ñoäng töø hermeøneuein dieãn taû coâng naêng cuûa thaàn Hermes, moät vò ñaëc söù cuûa Zeus. Hermes laø con cuûa Zeus vaø Maia. Hermes ñöôïc coi nhö laø thaàn cuûa ngöôøi giang hoà, giôùi troäm caép, giôùi hoïc giaû vaø ñaëc söù cuûa giôùi thaàn linh. Xtkh. Homer, The Odyssey, E. V. Rieu dòch (Middlesex: Penguin Books, 1946).
[2] Martin Heidegger, “Aus einem Gespraech von der Sprache” trong Unterwegs zur Sprache (Pfullingen: Neske, 1959), tr. 136.
[3] Thieân Ñaøi toâng laø moät tröôøng phaùi chuû tröông trung ñaïo, toång hôïp giöõa ngoaïi giôùi vaø noäi giôùi. Moät phaàn bò aûnh höôûng cuûa thuyeát dòch lyù vaø huyeàn hoïc cuûa cuûa nhoùm taân Ñaïo só, ñaïi sö Trí Khaûi (538-597) thieát laäp tröôøng phaùi cuûa ngaøi taïi nuùi Thieân Ñaøi vuøng Trieát Giang. Ñaïi sö Trí Khaûi giaûi thích kinh Saddharmapundarìka suøtra cuûa Boà taùt Long Thuï theo loái hieåu ñöông thôøi cuûa ñaïo só vaø dòch lyù. Boä kinh ñöôïc dòch laø Trung Luaän hay Trung Quaùn Luaän.
[4] Hoa Nghieâm toâng ñöôïc coi nhö laø tröôøng phaùi phaùt trieån nhaát vaø coù taàm ñoä trieát hoïc saâu xa nhaát cuûa Phaät giaùo Trung Hoa. Hoa Nghieâm laø moät toång hôïp cuûa nhieàu lyù thuyeát: thuyeát Trung ñaïo cuûa phaùi Thieân Ñaøi, Dòch lyù qua loái hieåu cuûa ñaïo só, taâm ñaïo cuûa Nho hoïc. Chính vì vaäy maø Hoa Nghieâm aûnh höôûng raát lôùn tôùi tröôøng phaùi Taân Nho (Chu Hi, Vöông Döông Minh). Phaùi naøy döïa treân Kinh Hoa Nghieâm vôùi ñaïi sö Phaùp Taêng (643-712) ñöôïc coi nhö laø linh hoàn cuûa phaùi.
[5] Ñaëc bieät vôùi ñaïi sö Huyeàn Taêng khi ngaøi dòch nhöõng kinh Phaät töø Phaïn ngöõ sang Haùn vaên. Khoâng haøi loøng vôùi nhöõng loái giaûi thích maâu thuaãn, ñaàu Ngoâ mình Sôû cuûa caùc nhaø Phaät hoïc thôøi Ñöôøng, naêm 629 Huyeàn Taêng sang Taây Truùc nghieân cöùu kinh Phaät 16 naêm trôøi. Trôû veà nöôùc (645) mang theo 657 boä kinh, vaø boû 20 naêm trôøi, cuøng vôùi caùc ñoà ñeä vaø coäng söï, ngaøi chuyeån dòch 75 boä sang Haùn ngöõ. Ña soá caùc boä kinh Yogaøcaøra, töùc boä Vijnaõpti-maøtrataøsiddhi cuûa ñaïi sö Vasubandhu qua baûn vaên cuûa Dharmapala ñöôïc ngaøi dòch sang Haùn ngöõ laø Duy Thöùc Tam Thaäp Luaän. Vieäc chuyeån ngöõ vaø giaûi thích kinh Phaät cuûa Huyeàn Taêng (qua loái hieåu cuûa Dharmapala) ñaõ aûnh höôûng saâu xa tôùi chieàu höôùng phaùt trieån cuûa Phaät giaùo taïi Trung Hoa, vaø coù leõ caû ôû Vieät Nam.
[6] Xin tkh. Nguyeãn Huøng Haäu, Löôïc Khaûo Tö Töôûng Thieàn Truùc Laâm (Haø Noäi: Nxb Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, 1997).
[7] Traàn Vaên Ñoaøn, “Chöõ Meänh trong Truyeän Kieàu”, trong Vietnamologica, soá 5 (Toronto, Canada, 1999), taùi in trong: Traàn Vaên Ñoaøn, Vieät Trieát Luaän Taäp, Thöôïng Taäp (Washington, D.C.: Vietnam University Press, 2000).
[8] Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Lòch Söû Tö Töôûng Vieät Nam, 6 Taäp (Saøi Goøn,1963; Taùi baûn: Tph. Saigon, 1992). Veà loái lyù giaûi cuûa Nguyeãn tieân sinh, chuùng toâi ñaõ nhaän ñònh trong moät luaän vaên baøn veà coâng vieäc soaïn thaûo moät boä saùch veà lich söû tö töôûng Vieät. Xtkh. Traàn Vaên Ñoaøn, “Vaøi Suy Tö Veà Vieäc Bieân Soaïn Boä Lòch Söû Tö Töôûng Trieát Hoïc Vieät Nam”, trong Taäp San Tö Töôûng, soá 23&24 (UÙc Chaâu, 2003), ctr. 1-8.
[9] Nguyeãn Du, Truyeän Kieàu Traàn Troïng Kim & Buøi Kyû chuù giaûi, hieäu ñính (Haø Noäi, 1952; Saøi Goøn: Taân Vieät, 1959). Töông töï ta cuõng thaáy trong nhöõng nghieân cöùu veà trieát Ñoâng cuûa caùc hoïc giaû Vieät nhö Nhöôïng Toáng, Nghieâm Toaûn, Giaûn Chi, Nguyeãn Ñaêng Thuïc, vaân vaân. Nghieâm Toaûn vôùi taùc phaåm Laõo Töû, Ñaïo Ñöùc Kinh (dòch vaø giaûi thích) (Saøi Goøn: Ñaïi Nam, 1973) ñaïi bieåu cho loái chuù giaûi raát coâng phu naøy.
[10] Traàn Ñöùc Thaûo, Pheùnomeùnologie et mateùrialisme dialectique (Paris: Minh Taân, 1951). Lôøi giôùi thieäu: “Plus preùcisement toute viseùe intentionelle prend sa naissance d’un donneù preùalable, qui se reùveøle en dernieøre analyse comme un donneù sensoriel. Deøs lors tout le mouvement de la constitution repose sur la structure du sensible, ce qui renvoie ineùluctablement au contenu mateùriel de l'existence.”
[11] Cao Xuaân Huy, Tö Töôûng Phöông Ñoâng Gôïi Nhöõng Ñieåm Nhìn Tham Chieáu (Haø Noäi: Nxb Vaên Hoïc, 1995), do Gs Nguyeãn Hueä Chi bieân, soaïn vaø chuù thich. Chuùng toâi nhaán maïnh ñeán loái lyù giaûi “taùo baïo” cuûa Giaùo sö Cao Xuaân Huy, vì Cao tieân sinh thöôøng hay boùp meùo söï kieän vaø giaûi thích raát ö phoùng khoaùng. Thí duï baøn veà Husserl, cuï Cao vieát: “Nhaø hieän töôïng hoïc nöôùc Ñöùc laø Husserl, khi ñöùng leân coâng phaù “taâm lyù hoïc ñoäc toân” ñaõ gaây neân moät luoàng hy voïng raát lôùn cho giôùi trieát hoïc vaø khoa hoïc ñöông thôøi, nhöng cuoái cuøng ñaõ thaát baïi, cuõng chæ vì maëc nhieân chaáp nhaän caùi meänh ñeà: Chuû theå vaø khaùch theå laø hai caùi tuyeät ñoái, baøi tröø laãn nhau.” Nhöõng ngöôøi nghieân cöùu Husserl vaø hieän töôïng hoïc, ai cuõng bieát laø: (1) Thöù nhaát, Husserl ñaâu coù choáng laïi neàn khoa hoïc taâm lyù, vaø chaéc haún khoâng phaûi laø ngöôøi ñaàu tieân ñöùng leân “coâng phaù”. Ta bieát, Husserl voán laø hoïc troø cuûa Franz Brentano taïi ÑH Vienna, moät ngöôøi töøng choáng chuû tröông duy taâm lyù hay chuû thuyeát taâm lyù hoïc. Husserl cuõng theo Carl Stumpf choáng ñoái chuû thuyeát duy taâm lyù hoïc (psychologism) (chöù khoâng phaûi taâm lyù hoïc ñoäc toân, töùc chæ coù taâm lyù hoïc laø khoa hoïc neàn taûng duy nhaát, nhö cuï Cao hieåu). Theo Husserl, chuû thuyeát duy taâm lyù hoïc bao goàm: (a) baát cöù coá gaéng naøo tìm caùch xaây döïng quy luaät logic töø nhöõng quy luaät taâm lyù (Logische Untersuchungen, ctr. 86-88), (b) baát cöù coá gaéng naøo tìm caùch giaûn hoùa nhöõng hieän thöïc phi-taâm lyù vaøo trong nhöõng hieän töôïng taâm lyù (Logische Untersuchungen, ctr. 44-45, 55, 86-88, vv.); (c) söï nhaàm laãn ñoàng nhaát giöõa moät neàn taâm lyù hoïc thuaàn nhaát vôùi neàn trieát hoïc tieân nghieäm. Husserl vieát: “the theoretical foundation for the construction of logic..., is supplied by psychology, and specifically by the psychology of knowledge” (Spiegelberg, 86). (2) Thöù tôùi, Husserl choáng laïi loái nhìn taùch bieät chuû-khaùch. OÂng ñöa ra moät loái nhìn môùi maø ta goïi laø “chuû theå töông hoã” (inter-subjects) vaø ñoøi buoäc ta phaûi hieåu con ngöôøi theo caùi “tính chuû theå töông hoã” naøy (inter-subjectivity).
Nhöõng kieåu giaûi thích “taùo baïo” cuûa cuï Huy ñaày daãy trong taäp saùch noùi treân cuûa cuï (khoâng chæ veà trieát Taây maø caû trong trieát Ñoâng). Ñaùng tieác thay, caùc ñoà ñeä cuûa cuï ñaõ khoâng khaûo cöùu laïi tính chính xaùc cuûa loái giaûi thích nhö vaäy. Ta chæ thaáy nhöõng lôøi ca tuïng kieåu “meï haùt con khen hay” maø thoâi. Thí duï lôøi bình luaän cuûa Giaùo sö Nguyeãn Hueä Chi, trong Phaàn Giôùi Thieäu, tr. 38-39 cuûa cuøng moät taäp saùch ñaõ daãn.
Ñeã hieåu theâm veà hieän töôïng hoïc, xin xem chöông thöù 3 veà Phöông Phaùp Hieän Töôïng Hoïc vaø chöông thöù 5 veà Caùc Tröôøng Phaùi Thoâng Dieãn trong taäp saùch naøy.
[12] Cao Xuaân Huy, Thieân II: “Phöông thöùc “chuû toaøn” vaø phöông thöùc “chuû bieät” cuûa tö töôûng, ctr. 83 vtth. Ñaây cuõng laø moät ngoä nhaän veà trieát hoïc Taây phöông cuûa cuï Cao vaø nhieàu hoïc giaû Vieät chuyeân trieát hoïc ñoâng phöông nhö caùc Giaùo sö Löông Kim Ñònh, Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Nguyeãn Vaên Thoï, vaân vaân. Trieát hoïc Taây phöông ñaâu coù chæ nhò nguyeân. Tröôùc thôøi Plato, trieát Hy laïp ñeàu theo loái nhìn nhaát theå (holism). Ngoaøi ra caùc vò giaûi thích nhò nguyeân (dualism) nhö laø loái nhìn phaân hai (phaân löôõng cöïc), vaø chæ nhaän moät phaàn. Thöïc ra, nhò nguyeân chæ laø moät loái phaân tích nhaém laøm söï vaät caøng minh baïch hôn. Taäp Töø Vò Trieát Hoïc cuûa Andreù Lalande ñònh nghóa nhò nguyeân laø moät lyù thuyeát chuû tröông, cho raèng baát cöù söï vaät naøo cuõng ñeàu coù hai yeáu toá caáu thaønh. Neáu vaäy thì noù ñaâu khaùc lyù thuyeát aâm döông löôõng cöïc caáu taïo thaønh thaùi cöïc cuûa ñoâng phöông? Caùc vò cuõng khoâng bieát laø coù raát nhieàu trieát gia Taây phöông cöïc löïc choáng loái nhìn phaân caùch, thí duï Soren Aabye Kierkegaard (1813-1855) vaø Friedrich Nietzsche (1844-1900).
[13] Moät soá nhöõng chuyeân gia veà Thaùnh Kinh hoïc nhö Giaùo sö Nguyeãn Theá Thuaán (dòch giaû boä Thaùnh Kinh töø tieáng Hy laïp qua tieáng Vieät), Giaùo sö Traàn Ñöùc Nhaân, Giaùo sö Voõ Ñöùc Minh, Giaùo sö Buøi Vaên Ñoïc vaø nhoùm Giôø Kinh Phuïng Vuï, vaø caùc nhaø thaàn hoïc taïi nhieàu Ñaïi Chuûng Vieän ôû Vieät Nam ñaõ aùp duïng TDH vaøo trong coâng vieäc dòch thuaät vaø chuù thích Thaùnh Kinh cuõng nhö xaây döïng neàn thaàn hoïc Vieät. Chæ tieác laø, vì chöa ñuû giôø vaø phöông tieän ñaøo saâu vaøo loøng vaên hoùa Vieät, neân caùc hoïc giaû Vieät vaãn chöa ñaït ñöôïc tôùi taàm möùc cuûa giôùi thaàn hoïc gia Trung hoa nhö Phöông Chí Long vaø Tröông Xuaân Thaêng cuûa Ñaïi Hoïc Phuï Nhaân. Tuy vaäy, coá gaéng cuûa hoï thaät raát khích leä.
[14] Nhö thaáy trong caùc taùc phaåm cuûa nhöõng nhaø hoïc giaû coù tieáng nhö Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Nguyeãn Hieán Leâ, vaø coù leõ ngay caû trong caùc taùc phaåm cuûa nhöõng hoïc giaû töøng ñöôïc ca tuïng nhö Ñaøo Duy Anh. Xtkh. Traàn Vaên Ñoaøn, “Moät Vaøi Suy Tö veà Coâng Vieäc Bieân Soaïn Boä Lòch Söû Tö Töôûng Trieát Hoïc Vieät Nam,” bñd.
[15] Caùc taùc phaåm gaàn ñaây cuûa Giaùo sö Traàn Quoác Vöôïng veà vaên hoùa daân gian (maø Traàn tieân sinh giöõ laïi teân Anh ngöõ Folklore) raát ñaùng ñöôïc chuù yù. Traàn tieân sinh ñaõ aùp duïng moân khaûo coå vaøo vaên hoùa. Tuy nhieân veà boä moân ngöõ khaûo (ngay taàm nguyeân) coù nhöõng giaûi thích “laø laï” maø chuùng toâi khoâng thaáy coù caên baûn.
[16] Raát coù theå coù nhöõng giaùo trình nôi moät soá Ñaïi Chuûng Vieän, nhöng chöa ñöôïc xuaát baûn, neân chuùng toâi khoâng hay. Thí duï ña soá caùc taùc phaåm cuûa Giaùo sö Thaân Vaên Töôøng, moät thaàn hoïc gia uyeân thaâm töøng laø Giaùo sö taïi Ñaïi Chuûng Vieän Saøi Goøn, vaãn chöa ñöôïc coâng boá.
[17] Ñieàu maø chuùng toâi ñöông noã löïc thöïc haønh. Ñeå coù ñoäng löïc nghieân cöùu, chuùng toâi ñaõ nhaän lôøi môû moät khoùa giaûng veà Toân Giaùo Trung Hoa (Chinesische Religionen) vaøo Luïc Caù Nguyeät Muøa Xuaân, 2005 taïi ÑH Salzburg, AÙ Quoác. Taäp baûn thaûo nguyeân vieát baèng Ñöùc ngöõ seõ ñöôïc ÑH Salzburg xuaát baûn.
[18] Ñaëc bieät ba cuoäc hoäi thaûo quoác teá taïi Haø Noäi (do Giaùo sö Tieán syõ Nguyeãn Troïng Chuaån vaø Vieän Trieát Hoïc toå chöùc vaøo naêm 1999 vaø 2001) vaø taïi Tph. Saigon (do Giaùo sö Tieán syõ Vuõ Tình vaø Khoa Trieát Hoïc, ÑH Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên toå chöùc thaùng 05.2001).
[19] Trong cuoäc hoäi cuûa UÛy Ban Ñieàu Haønh cuûa Hoäi Trieát Hoïc Theá Giôùi taïi Oslo (Na Uy) vaøo thaùng 2 naêm 2004, Giaùo sö Peter Kemp, chuû tòch Hoäi Trieát Hoïc Theá Giôùi, ñaõ hoûi yù kieán toâi veà vieäc toå chöùc moät cuoäc hoäi thaûo cuûa Hoäi taïi Haø Noäi. Taïi Thöôïng Haûi, vaøo thaùng 7.2004, Giaùo sö McBride, Toång Thö Kyù Hoäi Trieát Hoïc Theá Giôùi ñaõ gaëp toâi, Giaùo sö Nguyeãn Troïng Chuaån vaø Giaùo sö Phaïm Vaên Ñöùc (Vieän Trieát Hoïc, Haø Noäi), vaø ñöa ra moät soá ñeà nghò cuï theå veà cuoäc hoäi thaûo treân.
[20] Thaïc syõ Hoaøng Thò Thô töøng nghieân cöùu Phaät hoïc taïi AÁn Ñoä, thuoäc phoøng Trieát hoïc Vieät Nam (döôùi söï ñieàu haønh cuûa Giaùo sö Tieán syõ Nguyeãn Taøi Thö). Thaïc syõ hoï Hoaøng hieän phuï traùch Phoøng Trieát Hoïc Ñoâng Phöông, Vieän Trieát Hoïc, Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Vieät Nam. Rieâng hai Thaïc syõ Nguyeãn Taøi Ñoâng vaø Chu Vaên Tuaán, nghieân cöùu vieân cuûa Vieän Trieát Hoïc, hieän ñöông hoaøn thaønh luaän aùn Tieán syõ Trieát hoïc taïi Ñaïi Hoïc Phuï Nhaân, vaø Ñaïi Hoïc Ñoâng Haûi, Ñaøi Loan, Trung Hoa Daân Quoác.
[21] Giaùo sö Tieán syõ Nguyeãn Taøi Thö, töøng löu hoïc taïi ÑH Sôn Ñoâng, queâ höông cuûa ñöùc Khoång Töû. OÂng nguyeân laø Phoù Vieän Tröôûng, vaø Tröôûng Phoøng Nghieân Cöùu Trieát Hoïc Vieät Nam, Vieän Trieát Hoïc, vaø laø taùc giaû, chuû bieân cuûa nhieàu coâng trình khoa hoïc tham khaûo veà trieát Ñoâng vaø ñaëc bieät veà Vieät Trieát, nhö Lòch Söû Tö Töôûng Vieät Nam, Taäp 1, Lich Söû Phaät Giaùo Vieät Nam (hai boä saùch naøy ñaõ ñöôïc dòch sang Anh ngöõ), vaøø laø dòch giaû hai taäp saùch cuûa Giaùo sö Thaåm Thanh Toøng (Truyeàn Thoáng Taùi Sinh, do Nxb Chính Trò Quoác Gia xb, 2003) vaø cuûa Vieän syõ Lyù Chaán Anh (Caên Baûn Trieát Hoïc, ñöông söûa soaïn).
Traàn Vaên Ñoaøn
Khoa Trieát Hoïc, ÑH Quoác Gia Haø Noäi, 2004