Thoâng Dieãn
vaø vaán ñeà Thaàn Hoïc Baûn Vò Hoaù
Lm Vuõ Kim Chính, SJ.
Giaùo sö Ñaïi Hoïc Coâng Giaùo Phuï Nhaân, Ñaøi Loan
Thoâng Dieãn vaø vaán ñeà Thaàn Hoïc Baûn Vò Hoaù
Lm Vuõ Kim Chính, SJ.
Giaùo sö Ñaïi Hoïc Coâng Giaùo Phuï Nhaân, Ñaøi Loan
I. Nhaäp ñeà
Coâng Ñoàng Vatican II, ñeå canh taân giaùo hoäi, ñaõ vaïch ra hai tieâu chuaån caên baûn: trôû veà nguoàn Maëc Khaûi vaø nhaän ra daáu hieän cuûa thôøi ñaïi, nhôø ñoù giaùo hoäi moät ñaøng taùi khaùm phaù laïi nhöõng caên tính cuûa Ki Toâ Giaùo vaø ñoàng thôøi nhaän ra nhöõng nhu caàu theá giôùi hieän nay ñeå coù theå caäp nhaät hoaù Tin Möøng. Moät ñaøng khaùc, Coâng Ñoàng cuõng xaùc tín Tin Möøng naøy chæ coù theå cuï theå hoaù trong nhöõng moâi tröôøng soáng ñaëc bieät. Do ñoù, giaùo hoäi quan taâm tôùi vaán ñeà dieãn ñaït Tin Möøng Maëc Khaûi ñeå moãi giaùo hoäi ñòa phöông hieåu vaø soáng Tin Möøng. Trong noãi baên khoaên khaéc khoaûi naøy, moät vaán ñeà thaàn hoïc caên baûn ñöôïc ñaët ra vaø ñöôïc loàng vaøo moät quan nieäm môùi, ñoù laø "Inculturation" (baûn vò hoùa), moät höôùng ñi thaàn hoïc thaùch ñoá moãi giaùo hoäi ñòa phöông phaûi noã löïc tìm ra cho mình moät caùch theá laøm chöùng nhaân trung thöïc vôùi söù ñieäp Kitoâ giaùo. Tröôùc khi baøn luaän veà thaàn hoïc Inculturation (baûn vò hoaù), chuùng ta caàn neâu ra moät soá ñieåm chaân tính cuûa noù:
a) Laø ngöôøi Kitoâ höõu chuùng ta xaùc tín Tin Möøng maø Ñöùc Kitoâ maëc khaûi laø chaân lyù haèng toàn vaø laø chuaån taéc ñeå toaøn thieän hoaù nhaân baûn ôû moïi nôi vaø trong moïi thôøi ñaïi.
b) Tin Möøng maëc khaûi naøy ñeán vôùi con ngöôøi ñeå con ngöôøi hoïc hoûi khaùm phaù ra tính baûn chaân cuûa noù; nhöng con ngöôøi trong giôùi haïn cuûa mình khoâng theå hoaøn toaøn thaáu trieät vaø cuõng chaúng bao giôø dieãn ñaït chaân tính Tin Möøng moät caùch vieân maõn ñöôïc. Chính vì vaäy, giaùo hoäi nhaän ra mình laø giaùo hoäi ñang haønh höông, khoâng nhöõng laø trong höôùng ñoä thôøi gian, nhöng cuõng ñang hình thaønh trong nhöõng neàn vaên hoaù khaùc nhau ñeå daäy men nhaân baûn vaø ñeå soi chieáu vaøo moïi linh vöïc con ngöôøi.
c) Chính vì vaäy döôùi aùnh saùng Tin Möøng giaùo hoäi ñang noã löïc nhaän xeùt, thoâng dieãn vaø phaùn ñoaùn giaù trò vaên hoaù mình ñang soáng, ñeå tìm ra söï lieân quan tôùi nguoàn maïch sieâu nhieân cuaû noù.
Theo nhöõng ñieåm xaùc ñònh treân, thaàn hoïc Inculturation (baûn vò hoùa) khoâng theå chæ coù nhieäm vuï hieåu minh baïch, xaùc tín roõ raøng nhöõng caên baûn Tin Möøng Kitoâ giaùo, ñeå phieân dòch ñuùng, thích öùng thoûa ñaùng, hay khaùm phaù ra caùc baûng giaù trò cuûa noù; nhöng quan troïng hôn caû laø chuû theå yù thöùc ñöôïc choã ñöùng ñaëc thuø cuûa mình laøm khôûi ñieåm ñeå xaây döïng thaàn hoïc inculturation (baûn vò hoaù) naøy. Chính vì theá, chuùng ta khoâng laáy laøm laï, taïi sao Coâng Ñoàng laïi nhaán maïnh tôùi ñòa vò cuûa moãi giaùo hoäi ñòa phöông cuõng nhö ñeà cao vai troø cuûa moãi giaùm muïc. Theo quan ñieåm naøy chuùng ta thaáy roõ söï phaân bieät giöõa hai quan nieäm "thích öùng" ñeå "hoäi nhaäp" vaên hoùa vaø "baûn vò hoùa". Thöïc vaäy, "hoäi nhaäp vaên hoùa" hieåu theo caùch thoâng thöôøng vaø coå ñieån, thì chuû theå laø caùc nhaø truyeàn giaùo ngoaïi quoác, hoï tôùi moät neàn vaên hoaù xa laï neân buoäc mình phaûi thích nghi vôùi hoaøn caûnh môùi, töø khí haäu, nhaø ôû, tôùi caùch aên maëc... ñoàng thôøi hoï phaûi hoïc tieáng ñeå hieåu vaø giao tieáp vôùi ngöôøi ñòa phöông cuõng nhö hoïc bieát nhöõng tö töôûng, phong tuïc, taäp quaùn môùi ñeå hy voïng coù theå deã daøng thoâng truyeàn quan ñieåm cuûa mình. Ñoù laø giai ñoaïn maø moãi ngöôøi baát keå ai, trong neàn vaên hoùa naøo, khi dôøi boû vaên hoùa mình ñeå "hoäi nhaäp" vaøo moät neàn vaên hoùa khaùc, ít nhieàu ñeàu gaëp phaûi. Ñoù laø leõ ñöông nhieân cuûa con ngöôøi.
Ñaøng khaùc, theo quan ñieåm "baûn vò hoaù", thì chuû theå khaån ñònh choã ñöùng cuûa mình nhö laø moät phaàn töû ñöông nhieân cuûa moät xaõ hoäi, vaên hoùa... vaø hoï tieáp thu nhöõng kieán thöùc môùi ñeå phong phuù hoùa hay tinh luyeän, thaêng hoa giaù trò vaên hoùa, xaõ hoäi cuûa mình. AÙp duïng vaøo thaàn hoïc baûn vò hoùa, giaùo hoäi ñòa phöông, duø muoán duø khoâng, phaûi nhaän mình thuoäc veà vaø sinh toàn nhö moät phaàn töû ñöông nhieân cuûa moät neàn vaên hoùa, moät xaõ hoäi cuï theå: nhö nhöõng thaønh phaàn khaùc, hoï ñang soáng chung treân "moät con thuyeàn", chaáp nhaän, pheâ phaùn hay thanh loïc nhöõng giaù trò truyeàn thoáng... ñeå xaây döïng moät neàn vaên hoaù trong moät maïch soáng khoâng ngöøng thay ñoåi vaø bieán chuyeån. Nhö vaäy thaàn hoïc "baûn vò hoùa" khoâng nhöõng tieáp tuïc quaù trình noäi taïi hoùa chính neàn vaên hoùa mình, maø ñoàng thôøi coøn phaûi hoïc hoûi, tieáp giao vôùi caùc neàn vaên hoùa khaùc ñeå ñaøo saâu giaù trò nhaân baûn, qua ñoù noã löïc thaêng hoaù nhöõng giaù trò vaên hoaù mình ñang soáng, ñeå cuoäc soáng ñöôïc sung maõn hôn. Toùm laïi, moät thaàn hoïc baûn vò hoaù ñöùng treân neàn taûng caên baûn Vieät Nam khoâng ngöøng phaùt hieän, phieân dòch, thoâng dieãn nhöõng tö töôûng thaàn hoïc môùi ñeå haáp thuï theâm nhöõng tinh anh cuûa giaùo hoäi hoaøn vuõ hay giaùo hoäi ñòa phöông khaùc, ñoàng thôøi hoaø hôïp thaønh söùc soáng phaùt huy ñeå vaên hoaù ñòa phöông coù moät nhaân sinh quan caøng nhaân baûn hôn, moät vuõ truï quan caøng hoaø hôïp hôn vaø moät thaàn quan caøng tieáp caän vôùi chaân lyù maëc khaûi hôn.
Trong baøi tieàn luaän naøy, chuùng ta thöû ñi nhaän dieän moät neàn thaàn hoïc baûn vò hoaù Vieät Nam, moät neàn thaàn hoïc phaân taùn trong nhöõng kinh nghieäm lòch söû truyeàn giaùo phöùc taïp vaø ña ñoan, hay coøn aån naáp trong moâi tröôøng soáng khoù khaên maø tôùi nay nhieàu daáu hieäu khuyeán khích chuùng ta löu taâm hoïc hoûi haàu nhaän ra maïch vaên hoaù Vieät Nam aån daáu nhöõng tính chaát hay giaù trò cuûa Tin Möøng Kitoâ giaùo. Tröôùc tieân chuùng ta thöû duyeät xeùt laïi vaøi neùt chính trong vaán ñeà "hoäi nhaäp vaên hoùa" vaø qua ñoù nhaän dieän chieàu saâu cuûa vaán ñeà phöùc taïp: phaûi chaêng söï xung khaéc nhöõng quan ñieåm, nhö cuoäc "tranh chaáp leã nghi", coù theå nhìn qua goùc ñoä khaùch quan cuûa moät phöông phaùp, ñeå traùnh vieäc ñoå loãi cho nhau, thoaùt khoûi nhöõng tieàn kieán döïa treân phe phaùi muø quaùng...? Nhö vaäy, phaûi chaêng moät phöông phaùp thoâng dieãn thích ñaùng seõ giuùp moät ñaøng taùi caáu heä tö töôûng nhö moät quaù trình lòch söû; ñaøng khaùc coù theå dung naïp nhöõng chieàu kích khaùc nhau hay hôn nöõa ñoái nghòch nhau thaønh moät tröông löïc hoã töông ñeå hoaøn bò hoùa nhau. Qua quaù trình thoâng dieãn ñoái thoaïi naøy, hy voïng moät neàn thaàn hoïc Vieät Nam seõ daàn daàn hình thaønh, phaùt huy söù ñieäp Kitoâ giaùo nhö laø men, laø muoái trong moät neàn vaên hoaù Vieät Nam ñaõ aên reã saâu xa töø laâu ñôøi, nhöng ñoàng thôøi coøn ñang bieán chuyeån vaø hình thaønh.
II. "Tranh chaáp leã nghi" hay vaán ñeå "thoâng dieãn"
Lòch söû "tranh chaáp leã nghi" laø quaù trình maø caùc nhaø truyeàn giaùo Taây Phöông tôùi AÙ Chaâu baét ñaàu tieáp xuùc vôùi neàn vaên hoùa coå kính, khaùc laï neân vaáp phaûi nhöõng vaán ñeà "hoäi nhaäp vaên hoaù". Vaán ñeà nan giaûi ñaàu tieân laø vaán ñeà phieân dòch. Thoaït tieân nhöõng nhaø truyeàn giaùo tieân khôûi vì doø daãm duøng nhöõng aâm töø ñòa phöông ñeå phieân dòch nhöõng töø ngöõ caên baûn cuûa Kitoâ giaùo. Tæ duï Thaùnh Phaxicoâ ñaõ duøng aâm töø tieáng Nhaät ñeå phaùt aâm tieáng Latin Deus Pater, Deus Filius vaø Deus Spiritus Sanctus laø "Deusu Patere", "Deusu Hiriruo" vaø "Deusu Spiritusu Santa". Coù khoaûng 50 ngöõ vöïng caên baûn nhö theá. Nhöng caùch phieân dòch aâm töø naøy ñaõ gaëp nhöõng khoù khaên raát lôùn, vì aâm töø "Deusu" töï noù khoâng theå dieãn ñaït moät coâng naêng ngoân ngöõ nguyeân thuyû "Deus", maø chæ laø moä kyù aøm môùi, neân nhieàu Phaät ñoà Nhaät ñaõ lieân töôûng tôùi moät aâm töông töï thoâng duïng cuûa tieáng Nhaät laø "daiuso", coù nghóa laø "noùi doái ñaïi taøi", vì theá aâm töø "Deusu" ñaõ trôû thaønh troø heà cho nhieàu ngöôøi Nhaät. ÔÛ Vieät Nam cuõng khoâng traùnh ñöôïc thaûm dòch naøy, khi caùc nhaø truyeàn giaùo, muoán hoûi con coù muoán theo ñaïo khoâng, nhöng ñaõ duøng "con coù muoán vaøo loøng Hoaø Lang khoâng?". Thöïc ra giai ñoaïn naøy laø bieåu loä nhöõng chaán ñoäng vaên hoùa xung ñoä maõnh lieät, khieán caû hai beân hieåu laàm nhau, laøm toån thöông nhau khoâng ít! . Caùc vò truyeàn giaùo keá tieáp nhö Valignano, Noboli, De Rhodes, Rici,... thaáy caùch tieáp caän "phieân aâm" khoâng oån, neân ñaõ thoâi thuùc caùc giaùo só doàn heát taâm löïc vaøo vieäc hoïc hoûi ngoân ngöõ ñòa phöông, coá gaéng tìm hieåu caùch aên maëc, taäp quaùn, tö töôûng ñeå thích nghi vaø hoäi nhaäp vaøo caùc neân vaên hoaù naøy. Cuoäc tranh chaáp leã nghi thöïc ra laø söï xung ñoät giöõa möùc thoâng hieåu nhöõng quan nieäm vaên hoaù ñòa phöông vaø taàm nhaän ñònh nhöõng yù nghóa ñích thöïc cuûa caùc hieän töôïng (toân giaùo, xaõ hoäi, vaên hoùa...). Ñaây môùi laø vaán ñeà chính yeáu cuûa thoâng dieãn.
Tröôùc tieân, chuùng ta baøn tôùi vaán ñeà lieân heä giöõa hai chöõ Deus vaø Thieân Chuùa nhö laø moät vaán ñeà cuûa phöông phaùp thoâng dieãn, nghóa laø vöøa naém vöõng baûn chaát quan nieäm trong maïch soáng hai vaên hoùa, vöøa hieåu bieát cho chính xaùc vaø thoâng giaûi cho thích ñaùng. Noùi caùch chung caùc nhaø truyeàn giaùo daán thaân trong vu tranh chaáp naøy, khoâng maáy ai phaûn ñoái duøng chöõ "Thieân Chuùa" ñeå dòch chöõ Deus, nhöng giaûi thích chöõ Thieân Chuùa nhö theá naøo, ñoù môùi laø vaán ñeà nan giaûi. Coù ngöôøi cho raèng chöõ Thieân Chuùa phaûi hieåu hoaøn toaøn ñoäc laäp, khaùc bieát vôùi moïi quan nieäm ñaõ coù saün trong kinh ñieån truyeàn thoáng Trung Hoa hay Vieät Nam. Ñoái vôùi hoï, ngöôøi ta khoâng theå duøng nhöõng quan nieäm nhö "Thieân", "Thöôïng ñeá", "Thöôïng Thieân" hay "Hoaøng Thieân" vaân vaân... ñeå hình dung, loaïi suy hay giaûi thích chöõ "Thieân Chuùa" cuûa Kitoâ giaùo ñöôïc. Noùi roõ hôn nöõa, theo loái suy tö naøy,baát cöù moät töø ngöõ naøo ñeà coù haïn, thì laøm sao dieãn ñaït ñöôïc thöïc taïi voâ haïn ñaây?! Xeùt cho cuøng, hoï ñaõ ñöùng treân laäp tröôøng cöïc ñoan cuûa phöông phaùp phuû nhaän (via negationis) ñeå mong giöõ ñöôïc tính caùch "thuaàn tuyù" cuûa Kitoâ giaùo. Chính vì theá, ngoân ngöõ "maëc khaûi" vaø caùc ngoân ngöõ khaùc deã nhìn thaáy töông khaéc chöù khoù coù theå nhaän thaáy töông giao ñöôïc.
Cuõng raäp theo chieàu höôùng naøy, vaán ñeà hieåu caùch dieãn ñaït nghi leã cuõng trôû thaønh moät vaán naïn lôùn: neáu coi leã nghi ñoái vôùi toå tieân laø nghi thöùc "toân thôø" theo "ñaïo OÂng Baø", thì laøm sao vöøa toân thôø OÂng Baø, vöøa toân thôø Thieân Chuùa ñöôïc? Töø tieàn ñeà naøy, hoï nhìn vaø giaûi thích nhöõng hieän töôïng toân giaùo theo luaän ñieäu nhaát quaùn: nghi leã toân thôø naøy ñöôïc cöû haønh trong nhöõng nôi nhaát ñònh (chuû ñöôøng, toâng ñöôøng hay baøn thôø gia tieân), coù nhöõng qui ñònh rieâng (thaønh vaên hay baát thaønh vaên) vaø ñoái töôïng toân thôø laø "Baøi vò", nôi caùc hoàn ngöôøi quaù coá "cö nguï". Coù ngöôøi ñi xa hôn nöõa, cho raèng vieäc toân thôø toå tieân ôû Vieät Nam, Trung Hoa... gioáng heät nhö vieäc toân thôø thaàn Manes xöa ôû Hy Laïp hay La Maõ: "Theo lòch xöa cuûa ngöôøi La Maõ khi thôøi thôø AÂu thaàn coøn hieån trò, coù nhaéc ôi moät dòp leã goïi laø "Feralia" baét ñaàu töø ngaøy 20 thaùng 2 keùo daøi tôùi cuoái thaùng 2, leã naøy laø dòp toân thôø caùc thaàn Manes. Daân ngoaïi ñem thòt ñaët treân moä nhöõng ngöôøi quaù coá ñeå hoï höôûng". Söï so saùnh naøy haøm chöùa moät muïc ñích roõ raøng: neáu xöa giaùo hoäi ñaõ huûy boû phong tuïc thôø taø thaàn Manes, thì taïi sao baây giôø laïi coù theå cho pheùp toân thôø Ñaïo OÂng Baø?
Töø thaùi ñoä phaûn ñoái vieäc toân thôø OÂng Baø tôùi vieäc phaûn ñoái nhöõng nghi leã ñoái vôùi Khoång Töû vaø caùc "thaùnh nhaân", chæ laø moät keát luaän taát yeáu cuûa moät loái suy tö luaän lyù: toân thôø OÂng Baø laø toân giaùo ñöôïc Nho giaùo höng khôûi vaø baûo toàn, vaäy Khoång Töû vaø thaùnh nhaân trong Nho giaùo cuõng ñöôïc toân thôø nhö vaäy. Neáu ñoù laø nhöõng nghi leã "Khoång giaùo", thì khoâng theå ñoàng toàn vôùi nghi leã Thieân Chuùa giaùo ñöôïc.
Treân ñaây laø moät söï kieän lòch söû, moät bi kòch trong lòch trình truyeàn giaùo, laøm ñeà taøi ñeå chuùng ta suy tö tìm ra caên tính cuûa thaàn hoïc "baûn vò hoaù". Tröôùc tieân ñoù laø moät khieám khuyeát maø theo khoa thoâng dieãn thôøi nay chuùng ta coù theå nhaän ra roõ raøng ñöôïc. Ñeå hieåu moät vaên baûn, vieäc tieân quyeát laø phaûi hieåu bieát ngoân ngöõ cuûa baûn vaên ñoù, neáu khoâng chæ laø "nghe noùi" vaø ñoaùn moø. Chính vì theá, maø khoa chuù giaûi kinh thaùnh coå ñieån coi troïng hoïc nhieàu ngoân ngöõ, nhaát laø nguyeân ngöõ. Daàu vaäy, muïc ñích khoâng heä taïi ngoân ngöõ, nhöng taïi "minh baïch yù nghóa". YÙ nghóa moãi chöõ, moãi caâu laïi tuyø thuoäc maïch vaên cuûa vaên baûn. Töø theá kyû 19 vôùi söï goùp maët cuûa F. Schleiermacher vaø cuûa W. Dilthey, (ôû ñaây chuùng ta chæ nhaéc tôùi hai ngöôøi tieâu bieåu), khoa thoâng dieãn nhìn ra vai troø quan troïng cuûa taâm lyù hoïc vaø söû hoïc. Tìm hieåu moät vaên kieän, chuùng ta khoâng theå khoâng bieát tôùi taùc giaû, nhöõng döõ kieän quan troïng lieân quan tôùi cuoäc soáng rieâng tö hay moâi tröôøng xaõ hoäi, vaên hoùa... Tieáp theo ñoù, söï ñoùng goùp cuûa M. Heidegger vaø cuûa trieát-thaàn hoïc hieän sinh, ñaõ baét chuùng ta chuù yù tôùi quan ñieåm cuûa ngöôøi thoâng dieãn. R. Bultmann chieáu theo quan ñieåm laáy chuû quan taïi theá ñeå giaûi thích kinh thaùnh ñaõ mang laïi vieäc ñoïc kinh thaùnh ñaày yù nghæa hieän sinh, oâng chuû tröông moät hieän töôïng, moät döï kieän hay moät kinh ñieån coù yù nghóa, khi noù hieän toû cho ñoäc giaû. Quan ñieåm thoâng dieãn naøy giaû ñònh ngöôøi giaûi thích vaø ñoái töôïng ñöôïc giaûi thích naèm trong moät heä thoáng tö töôûng cuûa moät hieän höõu taïi theá. Vôùi H.G. Gadamer, khoa thoâng dieãn ñaõ ñöôïc caân baèng hoùa hai laäp truôøng vaø quan ñieåm cuûa ñoái töôïng vaø chuû theå thoâng dieãn: thoâng dieãn thaønh coâng laø khi hai kieán vöïc khaùch vaø chuû theå dung hoøa vôùi nhau ñöôïc. Vôùi J.Habermas vaø P. Ricoeur, khoa thoâng dieãn laïi phaùt trieãn maïnh meõ, nhaát laø vieäc khaùm phaù vaø pheâ phaùn yù thöùc heä.
Löôït xeùt qua nhöõng khía caïnh thoâng dieãn keå treân, chuùng ta khoâng khoù nhaän ra nhöõng nguyeân nhaân laøm cho coâng cuoäc hoäi nhaäp vaên hoùa khoâng thaønh coâng, ñöa tôùi bi kòch tranh chaáp leã nghi: ngoân ngöõ khoâng thoâng xuaát, thieáu kieán thöùc veà boái caûnh lòch söû, xaõ hoäi, vaên hoùa vaø thaát baïi trong vieäc dung naïp vaø hoøa hôïp giöõ hai kieán vöïc khaùch theå vaø chuû theå. Chính vì theá, thay vì tìm hieåu trong ñoái thoaïi, laïi rôi vaøo cuoäc xung ñoät giöõ nhöõng yù thöùc heä.
Ñoái vôùi moät Kitoâ höõu, söï kieän Hy Laïp hoaù, La Maõ hoaù Tin Möøng Kitoâ giaùo laø moät söï kieän hoäi nhaäp vaên hoaù töông ñoái thaønh coâng vaø hình nhö ñaõ trôû thaønh moät maãu möïc maø caùc nhaø thaàn hoïc baûn vò hoùa nhaém theo. Daàu vaäy, chuùng ta laøm sao coù theå queân ñöôïc söï khoù khaên cuûa caùc Thaùnh Phuï Hy La ñaõ phaûi noã löïc laém môùi coù theå chuyeån bieán kinh nghieäm ñau thöông cuûa Thaùnh Phao-Loâ khi rao truyeàn Tin Möøng ôû thaønh Athena, thaønh moät kinh nghieäm tích cöïc xaây döïng neàn thaàn hoïc AÂu Chaâu: hoï ñaõ chuyeån vò theá töø "hoäi nhaäp vaên hoùa" tôùi "baûn vò hoùa". Thaät vaäy, phaàn ñoâng caùc giaùo phuï naøy laø nhöõng hoïc giaû thoâng ñaït tö töôûng Hy La tröôùc khi hoïc hoûi Tin Möøng Kitoâ giaùo. Tæ duï thaùnh Justinus khoâng nhöõng coi trieát lyù logos cuûa Hy Laïp hoøa nhaäp vaøo Logos maø thaùnh söû Gioan ñaõ trình baày trong chöông nhaát cuûa phuùc aâm thöù tö: Ñöùc Kitoâ laø Ngoâi Lôøi nhaäp theå, laø hieän thaân cuûa Thieân Chuùa maëc khaûi, laø caên nguyeân cuûa Lyù Trí vaø Söï Soáng, maø coøn ñi xa hôn nöõa, coi söï khoân ngoan cuûa con ngöôøi moïi thôøi ñeàu tham döï vaøo söï Khoân Ngoan cuûa Thieân Chuùa maëc khaûi qua vaø trong Ñöùc Kitoâ. Chính vì theá, Justinus ñaõ daùm coi nhöõng nhaø hieàn trieát Hy Laïp xöa nhö Socrates, Platon, vaø caû Heraclitus nöõa laø nhöõng "Kitoâ Höõu" vì hoï ñaõ nhaän laõnh nhöõng haït nhaân logos maø Thieân Chuùa gieo vaøo loaøi ngöôøi vaø ñaõ ñöôïc qui tuï, hoaøn thaønh nôi Logos laø Ñöùc Kitoâ.
Thaùnh Justius hay caùc giaùo phuï trong giaùo hoäi sô khai ñaõ thaønh coâng, vì caùc ngaøi ñaõ hieåu bieát roõ raøng caû hai neàn vaên hoaù Hy Laïp vaø Do thaùi giaùo, ñeå roài coù theå "dung naïp" (fusion) hai kieán vöïc laïi, hoøa ñoàng vôùi nhau, nhö H.G.Gadamer ñaõ nhaán maïnh trong khoa hoïc thoâng dieãn. Ñoù laø ñieàu maø moät soá nhaø truyeàn giaùo ngoaïi quoác Taây Phöông trong nhöõng theá kyû tröôùc ñaõ khoâng laøm ñöôïc vaø vì theá chæ coù theå nhìn hieän töôïng toân giaùo theo söï hieåu bieát cuûa mình, hay nhieàu vò coøn ñi xa hôn theá nöõa, ñaõ tuyeät ñoái hoaù quan ñieåm mình thay vì tieáp caän vôùi vaên hoaù khaùc, chöù chöa noùi tôùi vieäc noã löïc muoán hoäi nhaäp vaøo moät vaên hoaù môùi. Phaûi chaêng ôû ñaây moät yù thöùc heä khoù yù thöùc hoùa ñaõ khoáng cheá quan ñieåm, caùch soáng vaø caû tín ngöôõng cuûa con ngöôøi? Khaùc haún vôùi hoï, thaùnh Justinus ñaõ ñöùng treân quan ñieåm vaên hoaù Hy Laïp ñeå baûn vò hoaù Kitoâ giaùo vaø ñoù laø khôûi ñieåm cuûa neàn vaên hoaù Kitoâ giaùo Taây phöông. Phaûi chaêng ñaây laø kinh nghieäm quí baùu ñaùng cho chuùng ta löu yù?
Neáu caùc nhaø truyeàn giaùo phaûn ñoái nghi leã (ñoái vôùi oâng baø toå tieân vaø ñoái vôùi Khoång Töû), bieát toân troïng vaø ñoái thoaïi vôùi quan ñieåm cuûa Vua Khang Hy, moät nhaân vaät ñaïi bieåu cuûa neàn vaên hoùa Trung Hoa luùc ñoù (oâng cuõng laø moät ngöôøi coù thieän caûm vôùi Kitoâ giaùo, ít nhaát laø nhöõng luùc ban ñaàu) thì chaéc vieäc truyeàn giaùo ôû Trung Hoa noùi rieâng vaø ôû Vieãn Ñoâng noùi chung, ñaõ coù nhöõng khuùc quanh khaùc vaø do ñoù chaéc chaén ñaõ phaùt trieån khaùc hôn laø lòch söû ñaõ xaåy ra. Maët khaùc chuùng ta khoâng theå coi cuoäc Tranh Chaáp Leã Nghi laø ñieàu tieân thieân vaø taát yeáu khoâng theå traùnh ñöôïc trong caûnh ñuïng ñoä giöõa hai neàn vaên hoùa Ñoâng-Taây hay giöõa Thieân Chuùa giaùo vaø caùc toân giaùo khaùc. Thaät vaäy, chuùng ta khoâng khoûi ngaïc nhieân khi nhaän ra nhöõng lôøi chæ daãn khoân ngoan mang ñaày vieãn aûnh hy voïng cuûa thaùnh boä truyeàn giaùo cho caùc giaùm muïc truyeàn gíao ñaàu tieân ôû Ñoâng Nam AÙ. Hoï ñöôïc khuyeân baûo ñeå toân troïng boán nguyeân taéc truyeàn giaùo sau ñaây:
(1) hình thaønh haøng giaùo só ñòa phöông (huaán luyeän linh muïc vaø caû giaùm muïc baûn xöù);
(2) giöõ moái lieân heä maät thieát vôùi La Maõ;
(3) traùnh keát beø keát ñaûng vôùi nhöõng löïc löôïng chính trò (thöïc daân) quoác gia;
vaø (4) toân troïng vaên hoùa, phong tuïc ñòa phöông, duøng thaùi ñoä khoân ngoan, saùng xuaát ñeå thích nghi.
Xem nhö theá, chuùng ta hieåu roõ bi kòch "Tranh Chaáp Leã Nghi" khoâng gì khaùc hôn laø haäu quaû cuûa moät quaù trình ñaët troïng taâm "thích öùng" khoâng ñuùng choã: thay vì thích öùng vaên hoùa, taäp quaùn... ñòa phöông, hoï laïi baét baûn xöù thích öùng "maãu quoác", do ñoù ñaõ ñi khoâng ñuùng höôùng "hoäi nhaäp vaên hoùa". Kinh nghieäm naøy giuùp chuùng ta yù thöùc tìm caùch ñaët ñuùng caên baûn cuûa thaàn hoïc "baûn vò hoùa" Vieät Nam.