Maït Theá Luaän Trong Ca Dao Tuïc Ngöõ
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
5. Lòch Söû Tính
Neáu nhìn töø quan ñieåm cuûa theá sinh maø chuùng toâi vöøa phaân tích ôû caùc phaàn treân, chuùng ta baét buoäc phaûi coâng nhaän laø moät neàn maït theá luaän Vieät khoâng hoaøn toaøn ñoàng nghóa vôùi baát cöù neàn maït theá luaän naøo khaùc. Ñieåm thöù nhaát maø chuùng toâi muoán noùi ñeán, ñoù laø hình nhö ngöôøi Vieät khoâng coù moät quan nieäm maït theá theo nhöõng nghóa maø chuùng toâi nhaéc qua trong ñoaïn treân. Moät theá giôùi cuoái cuøng, trong ñoù coù söï thöôûng thieän phaït aùc xem ra khaù xa laï vôùi hoï. Leõ dó nhieân, chuùng toâi khoâng choái boû quan nieäm tieàn nghieäp, haäu nghieäp vaø lai nghieäp phoå bieán vôùi nieàm tin "aùc giaû aùc baùo, thieän giaû thieän baùo" nôi daân gian. Thöïc ra, quan nieäm naøy, ñuùng ra laø moät quan nieäm du nhaäp töø Phaät giaùo Trung Hoa. Quan nieäm "thieän giaû höõu thieän, aùc giaû höõu aùc" noùi leân moät nguyeân lyù sieâu hình töùc luaät nhaân quaû theo heä thoáng lòch söû cuûa ñöôøng thaúng, töø tieàn nghieäp ñeán hieän nghieäp, vaø töø hieän nghieäp tôùi lai nghieäp. Song neáu phaân tích moät caùch kyõ löôõng, chuùng ta thaáy lòch söû tính cuûa ngöôøi Vieät khoâng theo ñöôøng thaúng. Chính vì theá maø, chuùng ta thaáy ngay trong nieàm tin vaøo söï phaùn xeùt, thöôûng keû laønh phaït keû döõ, cuõng khoâng hoaøn toaøn mang tính chaát Phaät giaùo, bôûi vì söï thöôûng phaït coâng toäi vaãn naèm ngay trong hieän theá, chöù khoâng phaûi ñôïi ñaàu thai taùi sinh trong moät theá giôùi khaùc. Thöù ñeán, nhö chuùng toâi ñaõ trình baøy, caùi theá sinh cuûa ngöôøi Vieät laø moät theá sinh xaây treân hieän thôøi, töùc moät hieän taïi keùo daøi, trong ñoù, hieän theá khoâng hoaøn toaøn taùch bieät khoûi lai theá vaø tieàn theá. Trong ngöõ hoïc, chuùng ta cuõng nhaän thaáy laø ngöôøi Vieät thích duøng tieáng haäu theá hôn laø lai theá. Tuy noùi nhö theá, chuùng toâi vaãn yù thöùc ñöôïc raèng theá sinh Vieät khoâng thuaàn tuùy. Sau hôn hai ngaøn naêm giao du vaø keát hôïp vôùi caùc theá sinh khaùc, theá sinh Vieät khoâng nhöõng laø moät toång hôïp, maø laø moät toång hôïp coù tính caùch bieän chöùng (38) cuûa moïi theá sinh nhö theá sinh Trung, theá sinh AÁn, theá sinh Ñoâng Nam AÙ, vaân vaân. Chính vì vaäy maø, caùi nhìn cuûa ngöôøi Vieät veà lai theá, haäu theá vaø maït theá thöôøng khoâng ñôn thuaàn. Ba theá giôùi naøy nhieàu khi gaàn gioáng nhau, nhöng ñoâi khi laïi hoaøn toaøn khaùc bieät. Nhöng noùi caùch chung, trung taâm cuûa theá sinh Vieät vaãn laø hieän theá.
Chính vì ngöôøi Vieät tö duy theo moät caùch bieän chöùng, vaø toång hôïp nhö vaäy, maø hoï nhìn caùi cheát theo nhieàu loái nhìn khaùc nhau, khi töông ñoàng, khi laïi töông khaéc; ñoâi khi laïi töông hoã. Thí duï, hoï coi cheát laø heát; song hoï cuõng chaáp nhaän quan nieäm cheát laø ñi vaøo moät theá giôùi khaùc. Ña soá nhìn caùi cheát nhö laø moät giai ñoaïn, vaø mong moûi moät theá giôùi hoaøn haûo hôn (39). Tuy vaäy theá giôùi khaùc naøy khoâng ñoàng nghóa vôùi moät theá giôùi vónh cöûu.
Ñeå hieåu theâm veà maït theá luaän Vieät, chuùng toâi ñeà nghò nhìn söï soáng vaø söï cheát töø lòch söû tính cuûa ngöôøi Vieät. Nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc qua moät caùch raát giaûn löôïc veà lòch söû tính cuûa ngöôøi Ba Tö vaø ngöôøi Do Thaùi, vaø nghó raèng lòch söû tính cuûa ngöôøi Vieät coù phaàn khaùc bieät vôùi caùc daân toäc khaùc. Nôi ñaây, chuùng toâi xin ñöôïc ñi saâu hôn vaøo ñieåm naøy, baèng caùch giaûi thích hai ñaëc tính cuûa lòch söû vaø loái suy tö cuûa ngöôøi Vieät.
Thöù nhaát, neáu lòch söû tính cuûa ngöôùi Ba Tö, AÁn Ñoä.theo voøng troøn; vaø neáu lòch söû tính cuûa ngöôøi Do Thaùi theo moät ñöôøng thaúng, thí lòch söû tính cuûa ngöôøi Vieät theo loái tuï thaêng, vaø loái suy tö cuûa hoï theo caáu keát hay luaän lyù cuûa tinh toøa. Ñeå traùnh ñi quaù xa khoûi luaän ñeà cuûa tieåu luaän, chuùng toâi chæ xin noùi moät caùch giaûn löôïc ñaëc tính tuï thaêng. Rieâng veà loái suy tö tinh toøa, phaàn vì chuùng toâi ñaõ baøn nhieàu trong caùc tieåu luaän khaùc; vaø phaàn khaùc, vì noù khoâng quan troïng trong baøi naøy, neân chuùng toâi taïm khoâng nhaéc tôùi (40). Tuï thaêng töùc quy tuï nhöõng yeáu tính cuûa tieàn theá vaøo trong hieän theá, vaø thaêng tieán leân moät theá sinh hoaøn haûo hôn trong lai theá. Song noùi nhö theá, thì lòch söû tính cuûa ngöôøi Vieät khoâng khaùc chi lòch söû tính cuûa Do Thaùi, bôûi vì thôøi gian ñeàu theo ñöôøng thaúng. Thöïc ra, tuï thaêng khoâng nhaát thieát phaûi ôû trong moät thôøi gian theo ñöôøng thaúng, hay voøng troøn. Tuï thaêng laø moät taùc ñoäng hieän thöïc (realize) nhöõng khaùt voïng, öôùc voïng vaø phaùt sinh ra moät nieàm hy voïng. Maø chính nieàm hy voïng naøy môùi laø ñoäng löïc laøm con ngöôøi nghó veà maït theá. Moät ñieåm khaùc caàn phaûi theâm vaøo ñeå traùnh ngoä nhaän. Ñoù chính laø ñieàu maø chuùng toâi ñaõ nhaán maïnh nhieàu laàn: trong lòch söû tính cuûa ngöôøi Vieät, taát caû tieàn theá, hieän theá vaø lai theá ñeàu quy tuï vaøo moät theá sinh, hay hieän thôøi, töùc moät hieän theá keùo daøi voâ taän. Trong moät hieän thôøi nhö vaäy, chuùng ta khoù maø coù theå phaân bieät tieàn theá vaø hieän theá, hieän theá vaø lai theá.
Thöù hai, neáu lòch söû tính khoâng ñöôïc ngöôøi Vieät nhìn theo thôøi gian ñöôøng thaúng hay voøng troøn, thì chuùng toâi thieát nghó, hoï nhìn thôøi gian theo caùi nhìn cuûa noäi taâm. Hay noùi caùch khaùc, hoï nhìn thôøi gian theo chính höõu theå tính. Vaø do ñoù, hoï nhìn caùi cheát theo hai loái nhìn cuûa tuyeät voïng vaø hy voïng. Loái nhìn tuyeät voïng phaùt sinh ra quan nieäm taän theá, trong khi loái nhìn hy voïng ñöa hoï tôùi moät maït theá luaän.
Loái nhìn thöù nhaát veà taän theá, coi "sinh söï, söï sinh" laø moät luaät taát yeáu; laø moät caùi soá; laø moät caùi meänh. Vì "soáng cheát coù soá", theá neân phaûi chaáp nhaän "soáng nuoâi, cheát choân". Caùi nhìn naøy laø moät caùi nhìn bi quan. Chuùng ta cuõng coù theå noùi, noù bieåu taû taâm tình tuyeät voïng. Cheát laø heát; maø neáu khoâng heát, thì cuøng laém cuõng chæ laøm ma ñoùi maø thoâi:
"Cheát treû khoûe ma, cheát giaø ma meät".
Maø ai thì cuõng gioáng nhau caû:
"Chính chuyeân cheát cuõng ra ma
Laúng lô cheát cuõng ñem ra ngoaøi ñoàng".
Thaùi ñoä tuyeät voïng naøy ñöôïc ngöôøi Vieät dieãn ñaït moät caùch raát thaûn nhieân, cho ñeán noãi laïnh luøng: "choù cheát heát truyeän"; hoaëc moät caùch ô hôø: "soáng ngaøy naøo bieát ngaøy aáy".
Loái nhìn thöù hai veà maït theá luaän coù veû laïc quan hôn. Loái nhìn naøy hy voïng moät theá giôùi toát ñeïp hôn; hoaëc ít nhaát, coi caùi cheát töï noù cuõng coù chi long troïng, giaù trò hôn caùi soáng hieän taïi.
"Cheát treû coøn hôn laáy leõ."
Hay:
"Cheát keøn troáng, soáng daàu ñeøn."
Vaø caû caùi cheát cuõng laø moät loái cheát coù tính toaùn:
"Cheát tröôùc ñöôïc moà, ñöôïc maû.
Cheát sau naèm ngaû naèm nghieâng."
Töø hai loái nhìn veà caùi cheát, chuùng ta thaáy hai loái nhìn veà lòch söû. Loái nhìn thöù nhaát coi lòch söû ñoàng nghóa vôùi hieän theá. Cheát töùc keát thuùc hieän theá. Vaø söï bieán maát cuûa hieän theá ñoàng nghóa vôùi taän theá. Loái nhìn thöù hai coi lòch söû nhö laø moät tieán trình cuûa sinh sinh baát nghæ. Loái nhìn naøy khoâng coi caùi cheát nhö laø moät keát thuùc, song nhö moät giai ñoaïn cuûa cuoäc soáng. Loái nhìn naøy luoân luoân phaùt sinh ra nhöõng nieàm hy voïng baát taän, nhaém giaûi quyeát nhöõng khaùt voïng vaø öôùc voïng. Vaø ñaây laø ñieåm khôûi nguyeân cuûa maït theá luaän Vieät.
Chuù Thích:
(36) Caâu thô taùn tuïng vaên taøi cuûa Leâ Vaên Sieâu vaø Cao Baù Quaùt : "Vaên nhö Sieâu Quaùt voâ Tieàn Haùn; Thi ñaùo Tuøng Thö thaát thònh Ñöôøng".
(37) Trích töø Ñaïi Hoïc, 1 :"Ñaïi hoïc chi ñaïo.taïi chæ ö chí thieän".
(38) Chuùng toâi hieåu "bieän chöùng" khoâng theo nghóa cuûa bieän chöùng duy vaät, caøng khoâng theo nghóa cuûa "phuû ñònh" (negation) töùc loái giaûi thích cuûa Mao Traïch Ñoâng - vôùi taùc phaåm Maâu Thuaãn Luaän, trong Mao Traïch Ñoâng Toaøn Taäp, taäp 5, (Baéc Kinh, Nhaân Daân Xuaát baûn xaõ, 1972). Bieän chöùng nôi ñaây muoán noùi leân "moät loái toång hôïp theo nguyeân lyù thöïc duïng", chöù khoâng theo nguyeân lyù cuûa lyù tính nhö thaáy trong bieän chöùng cuûa Huyeàn Caùch (George F. W. Hegel, Phaønomenologie des Geistes (1807).
(39) Loái nhìn ña nguyeân, maâu thuaãn, song toång hôïp naøy coù leõ laø do söï toång hôïp cuûa nhieàu nieàm tin, toân giaùo, yù thöùc heä, vaên hoùa khaùc bieät (tam giaùo ñoàng nguyeân). Moät ñaëc ñieåm thaáy nôi vaên hoùa Vieät, cuõng nhö trong neáp soáng vaø phong tuïc cuûa ngöôøi Vieät.
(40) Xin tham khaûo: Traàn Vaên Ñoaøn, "La Logique de Relation", baøi thuyeát tình taïi Ñaïi hoïc Louvain, Bæ (05. 1999), seõ in trong L'Espace de l'Asie, do Giaùo sö Paul Servais chuû bieân (Louvain, Academia Bruylant, 2000). Cuõng nhö Traàn Vaên Ñoaøn, "Die Struktur der Relation", trong Fritz Wallner (chuû bieân), Konstruktive Realismus (Wien, Universitatsverlag, 1997).
Traàn Vaên Ñoaøn
Hôïp Hoan Sôn, Ñaøi Loan, ngaøy 06 thaùng 7 naêm 1999