Maït Theá Luaän Trong Ca Dao Tuïc Ngöõ
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
4. Theá Sinh Quan
Nhö chuùng toâi ñaõ taïm nhaéc tôùi, maït theá luaän trong tö duy cuûa ngöôøi Vieät ñöôïc bieåu taû vaø bieåu hieän phaàn lôùn qua caùc vaên boån (text), thoaïi boån (hay khaåu truyeàn, oracles, narratives) vaø truyeàn boån (hay truyeàn thoáng, tradition) ghi laïi moái khaùt voïng, öôùc voïng vaø hy voïng veà tuyeät ñoái. Qua nhöõng tö lieäu treân, chuùng ta coù theå phaân bieät hai loái nhìn veà tuyeät ñoái. Loái nhìn thöù nhaát thöôøng thaáy trong vaên chöông baùc hoïc, kinh vieän tröôøng cöû. Loái nhìn thöù hai, thöôøng thaáy trong ca dao tuïc ngöõ. Vì baøi vieát naøy chæ chuù troïng vaøo loái nhìn thöù hai, chuùng toâi xin ñöôïc noùi phôùt qua quan nieäm tuyeät ñoái trong vaên chöông baùc hoïc. Vaên chöông baùc hoïc, noùi moät caùch chung, bò aûnh höôûng cuûa Nho giaùo, vaø phaàn khoâng ít, cuûa Phaät giaùo vaø Ñaïo giaùo. Neáu coù phaûn aûnh ñöôïc phaàn naøo taâm traïng cuûa ngöôøi thöôøng daân, thì cuõng chæ coù moät chuùt ít. Chính vì theá, quan nieäm tuyeät ñoái theo loái nhìn baùc hoïc coù hai ñaëc tính. Thöù nhaát, tuyeät ñoái chæ coù theå thaáy nôi moät lai theá, trong ñoù con ngöôøi cuõng ñöôïc tham döï vaøo, hay ñaït tôùi baûn chaát tuyeät ñoái. Tuyeät ñoái tính ñöôïc dieãn ñaït baèng söï sieâu vieät thôøi gian tính, töùc vónh cöûu tính (eternity). Trong tö töôûng cuûa Traàn Nhaân Toâng vaø Vaïn Haïnh, chuùng ta thaáy ñöôïc moät caùi nhìn veà maït theá nhö vaäy. (29) Trong tö töôûng cuûa Nguyeãn Bænh Khieâm vaø Leâ Quyù Ñoân (30), tuyeät ñoái cuõng mang tính chaát vöôït thôøi gian song khoâng hoaøn toaøn taùch bieät vôùi hieän theá. Ñoù laø moät tuyeät ñoái pha laãn quan nieäm nieát baøn vôùi quan nieäm tröôøng sinh cuûa Ñaïo Laõo. Trong vaên chöông bình daân, ñaëc bieät trong ca dao vaø tuïc ngöõ, ngöôøi thöôøng daân nhìn tuyeät ñoái tính moät caùch "töông ñoái". Theá giôùi mai sau khoâng hoaøn toaøn taùch rôøi khoûi hieän theá. Theá giôùi mai sau cuõng khoâng phaûi laø "maït theá", theo nghóa "taän theá". Lai theá theo ngöôøi Vieät, ñoù laø moät theá giôùi maø ñieåm troïng yeáu khoâng phaûi laø thöôûng phaït, cuõng khoâng phaûi laø vónh cöûu, song moät theá giôùi raát cuï theå:
"Soáng ñöôïc mieáng doài choù, cheát ñöôïc boù vaøng taâm."
Hay:
"Soáng maëc vaûi Buøi, cheát vuøi vaøng taâm." (31)
Ñoù cuõng laø moät theá giôùi maø con ngöôøi khoâng coøn lo aâu sôï haõi thieáu nhöõng nhu yeáu phaåm; khoâng coøn bò ñeø neùn aùp böùc; khoâng coøn bò khinh thöôøng. Ñoù cuõng laø moät theá giôùi maø nhöõng khaùt voïng thöôøng tình nhö côm no aùo aám, vôï ñeïp con khoân, hay, nhaø ngoùi caây mít.ñöôïc thoûa maõn. Trong moät theá giôùi nhö vaäy, hy voïng ñoàng nghóa vôùi khaùt voïng, vaø khaùt voïng ñoàng nghóa vôùi öôùc voïng. Song neáu tuyeät ñoái tính chæ mang moät tính chaát töông ñoái, vaø neáu hy voïng tuyeät ñoái chæ laø nhöõng khaùt voïng hay öôùc voïng thöôøng tình, thì chuùng ta khoù coù theå chaáp nhaän sieâu vieät tính trong loái suy tö cuûa ngöôøi Vieät. Hoaëc laø chuùng ta phaûi ñi ñeán moät keát luaän, laø tuyeät ñoái tính chæ thaáy trong tö töôûng cuûa giôùi trí thöùc maø thoâi. Nhöõng khoù khaên, maâu thuaãn naøy khoâng theå giaûi quyeát neáu chuùng ta khoâng ñi saâu vaøo caùi muïc ñích cuûa theá sinh Vieät, ñeå xem muïc ñích coù ñoàng nghóa vôùi cuøng dích hay khoâng. Trong nhöõng ñoaïn sau, chuùng toâi seõ phaân tích saâu hôn theá sinh quan naøy qua nhöõng ñieåm: (1) nhöõng muïc ñích cuûa theá sinh Vieät; (2) cuøng ñích trong theá sinh Vieät.
4.1. Muïc Ñích
Neáu maït theá luaän hieåu theo nghóa cuûa hy voïng vaøo moät theá giôùi khaùc, toát ñeïp hôn. Vaäy thì, ñeå hieåu maït theá luaän cuûa ngöôøi Vieät, chuùng ta phaûi bieát caùi theá giôùi toát hôn laø theá giôùi gì? Theá giôùi naøy ñöïôc ngöôøi Vieät bieåu taû ra sao? Nôi ñaây, chuùng toâi xin phaân tích nhöõng muïc ñích cuûa theá sinh Vieät.
- Thöù nhaát, Theá sinh Vieät laø moät theá giôùi thöïc tieãn, thöïc duïng
Ñoái vôùi ngöôøi noâng daân, caùi soáng chaät vaät baét buoäc hoï phaûi lo laéng cho caùi buïng cuûa hoï. Söï ñoùi khoå ñaõ bieán thaønh thöôøng tình, gaén lieàn vôùi cuoäc soáng cuûa hoï. Theá neân "ngaøy ba böõa voã buïng rau bình bòch" laø moät caâu noùi dieãn taû moät caùch raát soáng ñoäng caùi theá sinh cuûa hoï. Caùi ñoùi, caùi khoå baùm theo chaân hoï ñeán ñoä:
"Soáng moät ñoàng khoâng heát.
Cheát moät ñoàng khoâng ñuû."
Song hoï khoâng gioáng caùc nhaø nho, laáy moät quan nieäm ñaïo ñöùc hay sieâu hình ñeå ñaùnh "löøa" mình: "Ngöôøi quaân töû aên chaúng caàu no". Hoï thaúng thaén: "Soáng no hôn cheát theøm". Caùi trieát lyù "coù thöïc môùi vöïc ñöôïc ñaïo" ñöôïc thaèng Bôøm noùi leân moät caùch linh ñoäng vaø trung thöïc:
"Thaèng Bôøm coù caùi quaït mo.
Phuù oâng xin ñoåi ba boø chín traâu.
Bôøm raèng bôøm chaúng laáy traâu.
. . .
Phuù oâng xin ñoåi naém xoâi, Bôøm cöôøi."
Trieát lyù thöïc duïng naøy coù theå noùi, laø neàn taûng cuûa loái tö duy veà söï soáng vaø söï cheát:
"Soáng treân ñôøi aên mieáng doài choù."
hay töông töï:
"Soáng ñöôïc mieáng doài choù.
Cheát ñöôïc boù vaøng taâm."
Chính vì cuoäc soáng quùa ö khoán khoå, maø hoï taïm coi muïc ñích "ñuû aên ñuû tieâu" nhö laø ñieåm coát yeáu. Theá neân, ngöôøi Vieät hoaëc coi thöôøng caùi cheát, hoaëc khoâng coøn thì giôø ñeå nghó veà caùi cheát nöõa. Vaø neáu caùi cheát caäp keà, thì cheát vaãn söôùng hôn soáng:
"Soáng thôøi con chaúng cho aên.
Cheát thôøi xoâi, thòt laøm vaên teá ruoài."
Hay
"Soáng thì chaúng cho aên naøo.
Cheát thì cuùng, gioã maâm cao, coã ñaày."
- Thöù hai, Theá sinh Vieät laø moät hieän thôøi, töùc moät hieän theá keùo daøi
Nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc phôùt qua trong phaàn ñaàu, lòch söû quan cuûa ngöôøi Vieät khoâng theo moät ñöôøng thaúng; cuõng khoâng phaûi ñöôøng voøng. Chuùng toâi taïm nghó, vaø coi ñoù nhö laø moät giaû thuyeát, lòch söû quan cuûa ngöôøi Vieät ñöôïc xaây döïng treân quan nieäm "hieän thôøi" (the now-time hay the hic et nunc), töùc moät hieän taïi noái daøi (a prolonged present). Hieåu nhö theá, hieän theá khoâng khaùc bieät lai theá, vaø lai theá cuõng khoâng taùch bieät khoûi tieàn theá; bôûi vì taát caû ñeàu chæ laø nhöõng thôøi ñoaïn (momentum) cuûa hieän thôøi.
Chính vì coù moät lòch söû quan nhö vaäy, maø chuùng ta thaáy ngöôøi Vieät quan nieäm soáng vaø cheát khoâng nhö nhöõng theá giôùi hoaøn toaøn caùch bieät, song nhö nhöõng thôøi ñoaïn khaùc nhau vôùi nhöõng taùc ñoäng vaø nhu caàu khaùc bieät maø thoâi:
"Soáng teát, cheát gioã."
vaø
"Sinh thuaän, töû an."
Noùi moät caùch khaùc, soáng vaø cheát chæ laø nhöõng thôøi ñoaïn thuoäc veà cuøng moät theá sinh, maø theá sinh ñoù bao goàm tieàn theá, hieän theá vaø lai theá. Do ñoù, giöõa soáng vaø cheát coù moät lieân quan khoâng theå taùch bieät. Hôn theá nöõa, söï lieân keát thaâm saâu giöõa tieàn theá (qua hình boùng cuûa toå tieân) vaø lai theá (haäu ñaïi) khoâng theå taùch bieät. Tieàn theá vaø lai theá hoäi tuï trong hieän theá.
"Soáng veà moà veà maû. Chaúng ai soáng veà caû baùt côm."
Caùi lieân quan, khoâng theå taùch bieät naøy, cho ñeán noãi, nhaân caùch con ngöôøi khoâng heà bieán daïng:
"Soáng moät ngöôøi moät neát.
Cheát moät ngöôøi moät taät."
Neáu nhìn kyõ vaøo nhöõng vaên baûn treân, chuùng ta nhaän thaáy, trong theá sinh Vieät (hieän theá cuõng nhö lai theá), nhöõng öôùc voïng vaø khaùt voïng ñeàu gioáng nhau. Nhìn töø moät khía caïnh khaùc, hay töø phaân taâm, chuùng ta coù theå xaùc quyeát laø chính nhöõng öôùc voïng vaø khaùt voïng thöôøng tình ñaõ noái keát hieän theá vaø lai theá. Vaø nhö vaäy thì maït theá luaän Vieät khoâng mang nghóa moät tri thöùc veà taän theá, hay moät theá giôùi hoaøn toaøn khaùc bieät vôùi hieän theá. Maït theá chæ laø moät söï thöïc hieän (realization) cuûa nhöõng khaùt voïng vaø öôùc voïng cuûa con ngöôøi trong hieän theá maø thoâi.
- Thöù ba, Theá sinh Vieät laø moät theá giôùi noäi taïi
Ñieåm thöù ba maø chuùng ta thaáy trong theá sinh Vieät, ñoù laø tính chaát noäi taïi, song sieâu vieät. Neáu nhìn töø trieát hoïc Taây phöông, hai tính chaát noäi taïi vaø sieâu vieät quûa thaät maâu thuaãn. Tuy nhieân, neáu chuùng ta hieåu sieâu vieät khoâng theo nghóa vöôït khoûi (transcendence), nhöng vöôït xa (go beyond), vöôït cao (surpass) vaø vöôn tôùi (reaching towards), hay vöôït khoûi (overcoming), thì sieâu vieät khoâng nhaát thieát bao haøm moät theá giôùi ngoaïi taïi, thí du nhöï thieân ñöôøng, nieát baøn hay moät theá giôùi töông töï (32). Cuõng trong moät maïch vaên, chuùng toâi hieåu theá giôùi noäi taïi khoâng theo nghóa theá giôùi taâm linh, hay moät theá giôùi noäi taâm, hay moät theá giôùi tinh thaàn. Theá giôùi noäi taïi noùi leân caùi theá giôùi chuùng ta ñang soáng, töùc caùi theá giôùi cuûa chuùng ta, vaø thuoäc veà chuùng ta. Nhö ñaõ nhaéc tôùi trong ñoaïn vaên treân, theá giôùi maø chuùng ta ñöông soáng chính laø hieän theá (bieåu hieän bôûi hieän thôøi). Hieän theá naøy qui tuï lai theá vaø tieàn theá vaøo trong caùi maø chuùng ta goïi laø theá sinh Vieät:
"Xöa kia ta ôû treân trôøi;
Ñöùt daây rôi xuoáng laøm ngöôøi theá gian."
Trong moät theá giôùi noäi taïi theo nghóa naøy, thaàn thaùnh, ma quûy, sinh vaät vaø con ngöôøi ñeàu tham döï vaøo cuoäc soáng cuûa cuøng moät theá giôùi. Nôi ñaây, khoâng coù phaân bieät thaàn hoaëc thaùnh, ma hay quûy, ngöôøi hay ngôïm. Trong theá sinh naøy, khoâng coù giai caáp roõ reät. Keû tu ngöôøi tuïc, keû cheát ngöôøi soáng ñeàu tham döï vaøo cuøng moät theá sinh. Nhöõng kieåu noùi "gaàn chuøa, goïi Buït baèng anh"; hay:
"Leân chuøa thaáy tieåu möôøi ba,
thaáy sö möôøi boán, vaõi giaø möôøi laêm.
Muoán cho moät thaùng ñoâi raèm,
tröôùc laø leã Phaät, sau thaêm vaõi giaø."
Noùi leân söï ñoàng tính trong moät theá sinh nhö vaäy. Trôøi, Buït cuõng khoâng phaûi laø ngoaïi leä; vaø caøng khoâng xa caùch, bôûi noùi cho cuøng, taát caû ñeàu ôû trong moät theá sinh:
"Raép mong oâng trôøi sa xuoáng coõi traàn,
Hoûi xem duyeân kieáp nôï naàn laøm sao?
Hay:
"Cuûa Buït maát moät ñeàn möôøi,
Buït haõy coøn cöôøi Buït chöûa laáy cho."
- Thöù tö, Theá sinh Vieät laø moät theá giôùi do chính con ngöôøi töï taïo
Nhö töøng baøn veà söï khaùc bieät giöõa thaàn thoaïi vaø nhaân thoaïi trong Vieät ngöõ, vaø nhö nhieàu hoïc giaû ñaõ töøng nhaän ñònh raèng trong vaên hoùa Vieät, nhaân thoaïi chieám moät ñòa vò quan troïng hôn thaàn thoaïi (33). Giaû thuyeát naøy xem ra coù theå kieåm chöùng vôùi nhöõng ñaëc ñieåm thaáy nôi cô caáu vaø toå chöùc cuûa xaõ hò Vieät. Ñaëc tính thöù nhaát ñoù laø tính coäng ñoàng. Ñaëc tính thöù hai ñoù laø tính chaát töï trò. Trong ca dao hay tuïc ngöõ, nhöõng veø nhö:
"Trôøi cao beå roäng bao la
Vieäc gì laø chung phaûi laø may ta.
Trong vieäc nhaø, ngoaøi thì vieäc nöôùc,
Giöõ laøm sao sau tröôùc veïn tuyeàn.
Loï laø caàu Phaät, caàu tieân."
thöôøng thaáy xuaát hieän nôi ñaàu moâi moãi ngöôøi Vieät. Chính vì theá sinh Vieät laø moät theá giôùi "töï trò" vôùi quy luaät caù bieät maø "pheùp vua thua leä laøng"; maø "leänh oâng khoâng baèng coàng baø." Ngay caû nhöõng yù thöùc heä maïnh meõ nhö Nho giaùo, hay ngay caû toân giaùo cuõng khoâng theå thay ñoåi loái nhìn "töï taïo" naøy. Tính chaát töï taïo, töï trò naøy thaáy raát roõ nôi vai troø cuûa ngöôøi phuï nöõ Vieät trong xaõ hoâi Vieät. Ngöôøi phuï nöõ Vieät khoâng hoaøn toaøn thuï ñoäng "nam ngoaïi nöõ noäi"; hoaëc tuaân theo "tam toøng töù ñöùc." Hoï chuû ñoäng ngay caû trong vieäc "keùn choàng":
"Moät choàng raãy laø baåy choàng hôø;"
Hay:
"Moät baø hai oâng".
Hoï dieãu côït quan nieäm troïng nam khinh nöõ: "nhaát nam vieát höõu thaäp nöõ vieát voâ":
"Laøm trai röûa baùt queùt nhaø.
Vôï goïi thì daï: Baåm Baø toâi ñaây."
Roõ raøng nhaát ñoù laø vai troø "chuû" vaø taát yeáu cuûa phuï nöõ "leänh oâng khoâng baèng coàng baø"; Hay:
"Cha cheát, con aên côm vôùi caù.
Meï cheát con lieám laù ñaàu ñöôøng."
Noùi caùch chung, maãu tính; (34) hay aâm tính (35) khoâng nhöõng chæ noùi leân caùi ñaëc thuø cuûa ngöôøi Vieät, maø coøn bieåu taû söùc ñoái khaùng maõnh lieät choáng ngoaïi löïc, vaø baûo veä töï chuû tính cuûa hoï.
4.2. Cuøng Ñích
Trong nhöõng phaân tích treân, chuùng ta nhaän thaáy ngöôøi Vieät nhìn lai theá nhö laø moät söï theå hieän nhöõng öôùc voïng vaø khaùt voïng maø hoï khoâng ñöôïc thoûa maõn trong cuoäc soáng hieän theá. Song neáu chæ nhìn lai theá theo moät nhaõn quan thöïc duïng nhö vaäy, chuùng ta khoâng theå hieåu loái ví von cho mình ngang haøng vôùi trôøi, vôùi ñaát. Con ngöôøi chæ coù theå töï cao töï ñaïi nhö vaäy, neáu con ngöôøi bieát mình, hay ít nhaát laø cho mình, coù ñuû löïc töông ñöông vôùi trôøi, ñaát, vaø thaàn thaùnh. Noùi caùch khaùc, chæ khi naøo con ngöôøi yù thöùc ñöôïc tuyeät ñoái tính cuûa mình, thì haén môùi giaùm töï toân phong mình leân thaàn leân thaùnh nhö thaáy trong tröôøng hôïp cuûa hai vaên haøo Leâ Vaên Sieâu vaø Cao Baù Quaùt: "Thaàn Sieâu Thaùnh Quaùt". Neáu hieåu nhö vaäy, chuùng toâi thieát nghó, cho raèng ngöôøi noâng daân coù ít hoïc, vaø daãu raèng nhöõng lo aâu thöôøng nhaät khieán hoï khoâng coøn, hay ít coøn thì giôø suy tö veà cuøng ñích cuûa theá sinh, cuõng nhö caùch rieâng, veà cuøng ñích cuûa cuoäc soáng cuûa mình, thì trong taâm thöùc cuûa hoï, chuùng ta vaãn coù theå nhaän ñöôïc moät nieàm hy voïng coù tính chaát vónh cöûu. Moái hy voïng naøy ñöôïc dieãn ñaït moät caùch raát ñôn sô vaø cuï theå:
"ÔÛ hieàn thì gaëp laønh.
ÔÛ aùc gaëp döõ tan taønh nhö tro."
Gaëp laønh, hay gaëp thieän, gioáng nhö "chæ ö chí thieän" laø moät cuøng ñích maø ngöôøi Vieät ñeo ñuoåi. Moái hy voïng naøy cuõng coù theå laø moät theá sinh vieân maõn, khoâng coøn lo aâu, khoù nhoïc:
"Nhaát cao laø nuùi Taûn Vieân.
Thanh nhaøn voâ söï laø tieân treân ñôøi."
Maø moái hy voïng naøy cuõng coøn coù theå laø moät khaùt voïng trôû thaønh anh huøng, töùc moät con ngöôøi baát tö:
"Cuûa ñôøi muoân söï cuûa chung.
Hôn nhau moät tieáng anh huøng maø thoâi."
Nhìn cho kyõ, ta thaáy nhöõng hy voïng ñaït tôùi danh thôm muoân ñôøi (anh huøng), ñaït tôùi thieän haûo, vaø coù moät cuoäc soáng "thanh nhaøn voâ söï" laø nhöõng cuøng ñích, maø nhöõng cuøng ñích naøy laø toång hôïp cuûa caùc nguyeân lyù sieâu hình vaø ñaïo ñöùc cuûa Nho, Ñaïo vaø Phaät.
Chuù thích:
(29) Xin xem Nguyeãn Huøng Haäu, Goùp Phaàn Tìm Hieåu Tö Töôûng Trieát Hoïc Phaät Giaùo Traàn Nhaân Toâng (Haø Noäi, Nhaø Xuaát Baûn Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, 1997), tr. 46. Cuõng xin xem theâm: Nguyeãn Taøi Thö (chuû bieân), Lòch Söû Phaät Giaùo Vieät Nam (Haø Noäi, Nhaø Xuaát Baûn Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, 1991), chöông 9: "Phaät giaùo veà ñôøi Traàn".
(30) Xin tham khaûo Nguyeãn Bænh Khieâm, Baïch Vaân Am Thi Taäp (Haø Noäi, Thö vieän Vieän Haùn Noâm. VHb. 264). Leâ Quyù Ñoân, Thaùnh Moâ Hieàn Phaïm Luïc (Haø Noäi, Thö vieän Vieän Haùn Noâm. VHV 275/1-4).
(31) Ngoaøi Tuïc Ngöõ Phong Dao Vieät Nam cuûa Nguyeãn Vaên Ngoïc, chuùng toâi cuõng tham khaûo Nguyeãn Vaên Thích, 300 Caâu Phong Dao (Reichstett: Ñònh Höôùng Tuøng Thö, 1995). Chuùng toâi taïm thôøi khoâng trích moät soá "bieân khaûo" hay söu taäp gaàn ñaây cuûa caùc "hoïc gæa" taïi nöôùc nhaø veà ca dao tuïc ngöõ.
(32) Kim Ñònh giaûi thích chöõ Vieät theo nghóa sieâu vieät. Sieâu vieät nghóa laø vieãn vieät, thaêng vieät. Xin xem Kim Ñònh, Söù Ñieäp Troáng Ñoàng (San Jose, Thanh Nieân Quoác Gia, 1984), phaàn töïa. Hoaëc: Kim Ñònh, Höng Vieät (Houston, An Vieät Houston, 1987), tr. 8.
(33) Kim Ñònh, Kinh Huøng Khaûi Trieát, sñd., tr. 15. Kim Ñònh nhìn taát caû huyeàn thoaïi cuûa daân Vieät, theo khía caïnh nhaân thoaïi, vaø cuï duøng tieáng Vieät thoaïi ñeå dieãn taû huyeàn söû Vieät. Cuõng xin xem theâm Traàn Ngoïc Theâm, Tìm Veà Baûn Saéc Vaên Hoùa Vieät Nam (Saøi Goøn, Nhaø Xuaát Baûn Thaønh Phoá, 1997, in laàn 2).
(34) Xin xem Kim Ñònh, Thaùi Bình Minh Trieát, sñd., chöông 2, Nguyeân Lyù Meï, tr. 25-33.
(35) Traàn Ngoïc Theâm, sñd., chöông 5, Trieát lyù AÂm Döông, tr. 111.
Traàn Vaên Ñoaøn
Hôïp Hoan Sôn, Ñaøi Loan, ngaøy 06 thaùng 7 naêm 1999