Maït Theá Luaän Trong Ca Dao Tuïc Ngöõ
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
3. Maït Theá hay Lai Theá
Neáu chuùng ta khoâng theå "nhai laïi" ñònh nghóa maït theá luaän; caøng khoâng ñöôïc pheùp laáy noù laøm maãu möïc ñeå xaùc ñònh, ñaùnh giaù neàn maït theá luaän Vieät, thì ñieåm thöù hai chuùng ta caàn phaûi laøm saùng toû, ñoù laø tìm hieåu yù nghóa cuûa maït theá luaän trong tö töôûng Vieät.
Nhö chuùng toâi ñaõ taïm nhaéc tôùi trong ñoaïn treân, maït theá luaän bao goàm nghieàu nghóa: ñoù laø moät tri thöùc veà maït theá (the last things); ñoù cuõng laø hieåu bieát veà cuoäc soáng mai sau töùc lai theá (afterlife); song ñoù cuõng laø moät tieân ñoaùn (prophecy) veà soá phaän cuûa con ngöôøi; hay moät phaùn xeùt (judgement) veà theá giôùi hieän ñaïi; vaø ñoù cuõng laø nhöõng moân kieán thöùc noùi leân khaùt voïng (desire), öôùc voïng (aspiration) vaø hy voïng (hope) vaøo tuyeät ñoái cuûa con ngöôøi (24).
Nhaõn quan veà moät neàn maït theá luaän nhö treân thöïc ra ñöôïc xaây döïng treân theá sinh cuûa ngöôøi Ba-Tö. Hoï nhìn lòch söû nhö moät voøng luaân hoài - theo nghóa laäp laïi (repetition), hay qui hoài (return) (25) khoâng hoaøn toaøn gioáng Phaät giaùo hay AÁn Ñoä giaùo -; vaø coi söï phaùn xeùt toái haäu nhö laø moät xaùc ñònh söï chieán thaéng cuûa thieän treân aùc cuõng nhö xaùc quyeát söï hieän höõu cuûa laïc nguyeân, töùc vöông quoác cuûa söï toaøn thieän. Loái nhìn treân veà sau ñöôïc thay theá vaø boå tuùc bôûi caùi nhìn lòch söû nhaát quaùn vaø tröïc quaùn cuûa ngöôøi Do-Thaùi. Söï soáng laïi khoâng coøn mang nghóa "laäp laïi", song nhö moät ñöôøng thaúng tieán veà Ñaáng Tuyeät Ñoái. Söï phaùn xeùt toái haäu nhö laø moät söï chung cöïc cuûa lòch söû; vaø hieän theá hoaøn toaøn bieán maát. Moät söï soáng môùi, duy nhaát vaø baát bieán laø cuøng ñích cuûa lòch söû nhaân loaïi. Caùi nhìn naøy bao goàm ba nguyeân lyù: thöù nhaát, neáu lòch söû theo ñöôøng thaúng, moät chieàu, vaø duy nhaát, thì maït theá töùc laø söï keát thuùc cuûa lòch söû nhaân loaïi (the end of history). Maø lòch söû chæ laø moät dieãn trình cuûa thôøi gian (??????). Theá neân, maït theá coù nghóa laø söï keát thuùc cuûa thôøi gian tính (temporality) nôi con ngöôøi, töùc söï keát thuùc cuûa hieän theá. Thöù hai, söï keát thuùc cuûa thôøi gian tính chæ coù theå ñoàng nghóa vôùi söï keát thuùc cuûa theá giôùi con ngöôøi, neáu con ngöôøi bò "quyeát ñònh" bôûi thôøi gian tính. Thöù ba, trong tröôøng hôïp ngöôïc laïi, neáu con ngöôøi laø moät höõu theå quyeát ñònh thôøi gian tính (26), thì con ngöôøi vöôït khoûi thôøi gian tính, töùc vöôït khoûi lòch söû. Con ngöôøi do ñoù khoâng bò lòch söû raøng buoäc, bôûi vì baûn chaát cuûa höõu theå khoâng phaûi laø thôøi gian song laø töï do, töùc tuyeät ñoái (27); maø tuyeät ñoái chính laø moät söï khai môû (???????? revelatio) lieân tuïc khoâng ngöøng cuûa höõu theå. Hieåu theo nghóa naøy, maït theá luaän khoâng phaûi laø moät tri thöùc veà maït theá (the end of the world), töùc söï keát thuùc cuûa hieän theá (the end of the present world), song laø moät söï töï maëc khaûi cuûa chính höõu theå trong tuyeät ñoái (28). Caùi nhìn cuûa ngöôøi Vieät veà maït theá khoâng hoaøn toaøn gioáng nhö hai loái nhìn cuûa ngöôøi Ba-Tö hay Do-Thaùi. Lyù do chính maø chuùng toâi ñaõ nhaéc tôùi, ñoù laø caùi theá sinh cuûa hoï khaùc bieät vôùi theá sinh cuûa caùc daân toäc khaùc; vaø lòch söû quan cuûa hoï khoâng theo ñöôøng thaúng, hay voøng troøn. Ñieåm quan troïng hôn maø chuùng ta ít khi chuù yù tôùi, ñoù laø quan nieäm veà thôøi gian cuûa ngöôøi Vieät. Vaäy thì, ñeå hieåu moät neàn maït theá luaän cuûa ngöôøi Vieät, chuùng ta phaûi tìm hieåu caùi theá sinh cuûa hoï. Ñeå hieåu theá sinh, chuùng ta baét buoäc phaûi ñaët ra ba vaán ñeà lieân quan tôùi theá sinh quan: (1) muïc ñích vaø cuøng ñích cuûa theá sinh quan; vaø (2) phöông tieän ñaït tôùi muïc ñích vaø cuøng ñích, cuõng nhö (3) lòch söû tính cuûa theá sinh.
Chuù Thích:
(24) Neàn maït theá luaän döïa treân nieàm hy voïng ñöôïc thaàn hoïc gia Jurgen Moltmann, cuõng nhö trieát gia Ernst Bloch phaùt trieån thaønh moät neàn maït theá luaän taïi theá. Xin xem Jurgen Moltmann, Theologie der Hoffnung, sñd.; Ernst Bloch, Das Prinzip Hoffnung (Tubingen, 1959), hoaëc Thomas Munzer als Theologe der Revolution (Leipzig, 1921), vaø Atheismus im Chistentum (Frankfurt, 1968).
(25) Nhaø trieát gia Nghòch Taøi (Nietzsche) ñaõ phaùt trieån tö töôûng naøy trong lyù thuyeát "vónh quy" (hay vónh vieãn quy nguyeân, ewige Widerkehre) moät lyù thuyeát, maø theo oâng, ñaõ töøng ñöôïc Zarathustra coâng boá. Xem Friedrich Nietzsche, Also spracht Zarathustra (1883-1887), trong Nietzsches Werke, do Karl Schlechta chuû bieân (Munchen, Hanser, 1971 , xuaát baûn laàn thöù 2).
(26) Luaän ñeà cuûa Haûi Ñöùc Caùch (Martin Heidegger) trong Sein und Zeit (1927), (Pfullingen, Neske, 1957, baûn in laàn thöù 11) vaø cuûa Rudolf Bultmann, sñd.
(27) Martin Heidegger, Vom Wesen der Wahrheit (Pfullingen, Neske, 1967, baûn in laàn thöù baåy), tr. 12 : "Das Wesen der Wahrheit ist Freiheit".
(28) Quan ñieåm naøy ñöôïc phaùt trieån theo hai höôùng: (1) tuyeät ñoái luoân ôû trong tình traïng hieän thôøi (Jetzeit), moät luaän ñeà cuûa Walter Benjamin; vaø (2) tuyeät ñoái chæ laø moät ñoäng löïc. Hieän taïi (the present) chæ laø moät hoaøn töôûng cuûa taùc ñoäng "bieán daïng, dò daïng" (defer) maø thoâi. Quan nieäm naøy ñöôïc tröôøng phaùi haäu hieän ñaïi (post-modernism) phaùt trieån. Xin xem Jacques Derrida, Writings and Difference, hay The Margin of Philosophy, chöông "Differance". Ñaùng chuù yù laø caùc quan nieäm naøy ñeàu bò aûnh höôûng töø quan nieäm lòch söû cuûa Do Thaùi vaø cuûa Haûi Ñöùc Caùch (Martin Heidegger).
Traàn Vaên Ñoaøn
Hôïp Hoan Sôn, Ñaøi Loan, ngaøy 06 thaùng 7 naêm 1999