Maït Theá Luaän Trong Ca Dao Tuïc Ngöõ
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
1. Coù Moät Neàn Maït Theá Luaän
Trong Tö Töôûng Vieät Hay Khoâng?
Coù moät neàn maït theá luaän trong tö töôûng cuûa ngöôøi Vieät hay khoâng? Ñaây laø moät caâu hoûi maø ña soá caùc thaàn hoïc gia ngöôøi Vieät chuùng ta coøn ñang thaéc maéc. Theá maø, trong baøi naøy chuùng toâi giaùm maïo phaïm trình baøy moät neàn maït theá luaän trong ca dao tuïc ngöõ. Quaû thaät laø moät haønh ñoäng ngoâng cuoàng cuûa con eách ngoài ñaùy gieáng haù mieäng luaän thieân haï söï. Haù chaúng phaûi laø moät troø cöôøi cuûa moät ngöôøi muùa gaäy vöôøn hoang, hay muùa gaäy qua maét thôï sao?
Lyù do laøm chuùng toâi xaùc quyeát moät neàn maït theá luaän nôi ngöôøi Vieät, ñoù chính laø tính chaát sieâu vieät thaáy trong loái suy tö cuûa hoï. Loái suy tö sieâu vieät theo nghóa vöôït leân, vöôït cao, vöôït xa.ñöôïc bieåu taû trong trieát lyù tam taøi, theo ñoù con ngöôøi khoâng nhöõng ngang haøng vôùi trôøi vaø ñaát, maø coøn coù theå noái keát trôøi vôùi ñaát. Loái suy tö sieâu vieät naøy cuõng thöôøng thaáy nôi daân gian qua veø, ñoái, ca dao, phong dao, tuïc ngöõ. Söï ví von "coi trôøi baèng vung", laáy "oâng traêng" laøm baïn, (1) laáy chò "nguyeät" laøm vôï, chò "haèng nga" laøm chò laøm em, hay "goïi Buït baèng anh" (2), hay coi thaàn saám thaàn seùt laø baø con hoï haøng (3), vaân vaân, laø nhöõng chöùng töø cuï theå noùi leân loái suy tö sieâu vieät naøy (4). Loái suy tö naøy cuõng bieåu loä trong ngoân ngöõ Vieät: Vieät ngöõ khoâng nhöõng nhaân hoùa trôøi, ñaát, thaàn, thaùnh; töùc duøng ñaëc tính cuûa con ngöôøi ñeå bieåu taû ngoaïi löïc nhö trong ngoân ngöõ Taây phöông. Maø coøn hôn theá nöõa, Vieät ngöõ thaêng hoùa nhaân ngöõ leân haøng thaàn ngöõ, töùc thaàn hoùa con ngöôøi (5). Ñaây laø moät ñaëc ñieåm giaûi thích lyù do taïi sao trong vaên hoùa Vieät, nhaân thoaïi chieám moät ñòa vò quan troïng hôn caû thaàn thoaïi. Hay noùi moät caùch khaùc, ñoù chính laø loái suy tö sieâu vieät, maø suy tö sieâu vieät töùc laø moät tö duy höôùng veà tuyeät ñoái. Tuyeät ñoái naøy khoâng ngoaïi taïi, cuõng khoâng taïi theá, song taïi taâm (6).
Chuùng toâi thieát nghó, moät caùch caên baûn vaø xaùc quyeát, ñaõ laøcon ngöôøi thì baát cöù ai cuõng coù moät hay nhieàu öôùc muoán hay moäng mô; maø caùi öôùc voïng vieãn vieät, sieâu vieät, caùi öôùc voïng veà tuyeät ñoái laïi laø moät öôùc voïng caên baûn nhaát, maõnh lieät nhaát vaø phoå quaùt nhaát. Töø vieäc quyû söù (Lucifer) muoán tieám vò Thöôïng Ñeá, cho tôùi chuyeän baø Nöõ Oa ñoäi ñaù vaù trôøi; töø aûo töôûng toaøn naêng cuûa Zeus tôùi huyeàn thoaïi thieân vöông cuûa Phuø Ñoång, töø thaàn thoïai truyeàn nhaân cuûa thaàn Ñaïi Nhaät cho tôùi nhaân thoaïi Con Roàng Chaùu Tieân, taát caû caùc giai thoaïi treân, hay töông töï, ñaõ caáu taïo leân moät lòch söû cuûa caùc daân toäc, vaø cuûa caû toaøn nhaân loaïi. Tuy laø lòch söû cuûa moäng töôûng, song noù ñaõ in daáu aán saâu ñaäm vaøo trong taâm thöùc cuûa moãi daân toäc, maø khoâng ai coù theå taåy saïch; maø khoâng daân toäc naøo muoán xoùa boû. Noù bieán thaønh linh hoàn (soul), tinh thaàn (spirit), goác loõi (origin and foundation) cuûa moãi daân toäc; lieân keát hoï vaøo trong moät tieàm thöùc (sub-consciousness), moät taâm thöùc (mentality) vaø moät yù thöùc chung (mass-consciousness). Noù cuõng laø ñoäng löïc phaùt sinh vaên hoùa vaø thuùc ñaåy con ngöôøi caûi tieán caùi theá giôùi vaø xaõ hoäi cuûa mình. Vaên minh nhaân loaïi laø keát quûa noùi leân caùi nguoàn löïc voâ taän cuûa khaùt voïng tuyeät ñoái naøy.
Söï khaùt voïng tuyeät ñoái thuùc ñaåy con ngöôøi phaûi ñi tìm tuyeät ñoái; vaø tham voïng trôû thaønh ñaáng Tuyeät ñoái, hay coù baûn tính tuyeät ñoái. Lòch söû cuûa nhaân loaïi, do ñoù laø moät lòch söû cuûa caû moät quaù trình tìm ñuû phöông theá ñeå ñaït tôùi aûo giaùc naøy. Chính vì tuyeät ñoái vöôït xa khoûi voøng tay vôùi, maø lòch söû cuûa nhaân loaïi, cuõng laø moät toång hôïp nhöõng vaên boån (text), thoaïi boån (oracles, narratives) vaø truyeàn boån (hay truyeàn thoáng, tradition) tích aán nhöõng thaát baïi eâ cheà cuûa caùi tham voïng voâ ñaùy naøy. Tuy thaát baïi chua cay cho tôùi ñoä gaàn nhö töï huûy dieät (truyeän thaùp Babel), theá maø con ngöôøi vaãn khoâng boû ñöôïc moäng mô aûo töôûng. Noùi caùch chung, vaên hoùa, vaø caùch rieâng, trieát hoïc vaø thaàn hoïc cuõng ñeàu laø nhöõng tri thöùc, nhöõng caùch bieåu taû, nhöõng caûm nghieäm veà tuyeät ñoái maø thoâi. Hieåu nhö theá, söù meänh (hay tham voïng) cuûa trieát gia, thaàn hoïc gia, khoa hoïc gia vaø ngheä syõ laø laøm theá naøo ñeå ñaït cho ñöôïc tôùi tuyeät ñoái (daãu raèng hoï yù thöùc moät caùch bi ñaùt veà söï thaát baïi cuûa hoï) (7), hay ít nhaát laø hieåu ñöôïc "trí tueä cuûa Thöôïng Ñeá", vaø "hoaøn toaøn thaáu hieåu nhöõng döõ kieän ñöông xaûy ra quanh chuùng ta, cuõng nhö veà chính söï hieän höõu cuûa chuùng ta." (8)
Maëc duø yù thöùc laø mình seõ thaát baïi, con ngöôøi vaãn khoâng theå boû cuoäc tìm kieám. Daãu bieát raèng söï noã löïc cuûa mình cuõng seõ voâ ích, raèng hoï cuõng chæ nhö nhöõng con ngöôøi ngaïo maïn xaây thaùp Babel; raèng hoï seõ mang cuøng soá meänh cuûa Sisyphus; raèng haønh ñoäng cuûa hoï ñuùng laø daõ traøng se caùt bieån ñoâng, hoï vaãn ñieân cuoàng tieáp tuïc muoán trôû thaønh Thöôïng Ñeá (9) cuõng nhö xaây döïng moät thieân ñöôøng taïi theá (1). Giaû söû hoï yù thöùc ñöôïc söï baát löïc cuûa mình, hoï vaãn khoâng theå vaát boû caùi tham voïng tuyeät ñoái. Hoï seõ döïa vaøo thaàn linh. Hoï chôø ñôïi moät Godot; hoaëc hoï mong moûi söï quang laâm cuûa chính ñaáng Tuyeät Ñoái, töùc Messiah, Ñaáng seõ ban cho hoï tuyeät ñoái. Söï ngoâng cuoàng "bieát roõ laø mình "heøn yeáu", "sa ñoïa" song vaãn ao öôùc tuyeät ñoái" naøy khoâng phaûi khoâng coù lyù do. Chuùng toâi thieát nghó, hieän töôïng "kyø quaùi" naøy chæ coù theå giaûi thích ñöôïc töø khía caïnh höõu theå hoïc: bôûi vì chính tuyeät ñoái tính môùi laø baûn theå (substance) hay, baûn tính (essence) hay, baûn chaát (nature) cuûa con ngöôøi. Tuyeät ñoái tính naøy chính laø thieân tính (divinity) maø con ngöôøi ñaõ ñaùnh maát (söï tích toäi nguyeân toå; truyeän Huøng vöông maát noû thaàn). Neáu tuyeät ñoái tính laø baûn theå, baûn tính vaø baûn chaát cuûa con ngöôøi, thì ñi tìm laïi caùi baûn tính ñaõ töøng ñaùnh maát, laø leõ taát nhieân.
Neáu caû nhaân loaïi ñeàu nhö vaäy, thì ngöôøi Vieät cuûa chuùng ta khoâng phaûi laø ngoïai leä. Theá neân, neáu maït theá luaän hieåu nhö laø moät moân hoïc veà taän theá (the doctrines of last things), vaø neáu maït theá hieåu nhö lai theá (the afterlife), thì maït theá luaän dieãn taû vaø giaûi nghóa cuøng ñích cuõng nhö vaän maïng cuûa con ngöôøi trong lòch söû (11). Maø cuøng ñích cuõng nhö cöùu caùnh cuûa con ngöôøi laïi chính laø tuyeät ñoái. Trong maïch vaên naøy troïng taâm cuûa baûn tieåu luaän sau ñaây seõ laø moät cuoäc suy taàm caùi cuøng ñích cuõng nhö lòch söû tính, töùc caùi tuyeät ñoái tính cuûa ngöôøi Vieät ñöôïc dieãn ñaït qua ca dao vaø tuïc ngöõ. Tröôùc khi ñi thaúng vaøo vaán ñeà, chuùng toâi xin ñöôïc pheùp coù vaøi suy tö veà phöông phaùp laøm vieäc.
Chuù Thích:
(1) "OÂng traúng oâng traêng. Xuoáng chôi oâng Chính." Taát caû caùc caâu ca dao, tuïc ngöõ, phong dao trong baøi naøy trích töø: OÂn Nhö Nguyeãn Vaên Ngoïc, Tuïc Ngöõ Phong Dao Vieät Nam (Haø Noäi, 1928; Taùi baûn, Saøi Goøn, Nhaø Xuaát baûn Thaønh phoá, 1991).
(2) "Gaàn chuøa goïi Buït baèng anh. Thaáy Buït hieàn laønh, beá Buït ñi chôi".
(3) "ÔÛ ñaâu maø chaúng bieát ta. Ta con oâng Saám, chaùu baø Thieân Loâi."
(4) Xin xem Kim Ñònh, Goác Reã Trieát Vieät (Houston, An Vieät, 1987); Chuùng toâi cuõng ñaõ baøn moät caùch saâu roäng hôn veà sieâu vieät tính trong: Traàn Vaên Ñoaøn, The Idea of a Viet-Philosophy (saép xuaát baûn), vaø Vieät Trieát Luaän Taäp 1 (saép xuaát baûn).
(5) Trong nhaân thoaïi, con ngöôøi coi mình ngang haøng vôùi thaàn. Chính vì vaäy maø vai chính trong giai thoaïi laø con ngöôøi. Trong thaàn thoaïi, vai chính laø thaàn. Con ngöôøi yù thöùc ñöôïc söï thaáp heøn cuûa mình, neân duøng ngoân ngöõ cuûa con ngöôøi ñeå dieãn taû vaø ca ngôïi thaàn thaùnh. Noùi caùch khaùc, trong nhaân thoaïi, con ngöôøi thaàn hoùa mình. Khi thích Trôøi thì khen; ngöôïc laïi khi gheùt thì cheâ; khoâng vöøa loøng thì traùch: "Trôøi sao trôøi ôû chaúng coâng. Ngöôøi ba boán vôï, ngöôøi khoâng vôï naøo". Hay: "Trôøi laøm moät traän laêng nhaêng. OÂng hoùa ra thaèng, thaèng hoùa ra oâng."
(6) Xin tham khaûo: Traàn Vaên Ñoaøn, "Chöõ Meänh trong Truyeän Kieàu", trong Vietnamologica, soá 3 (Toronto, 1998).
(7) Chuùng toâi ñaõ phaùt trieån luaän ñeà naøy trong moät tieåu luaän khaùc: Traàn Vaên Ñoaøn, "The Unifinished Project", trong Soochow Philosophical Review (Taipei, 06. 1999). Baûn Hoa ngöõ trong Trieát Hoïc Taïp Chí, soá 23 ( Ñaøi Baéc, 07. 1999)
(9) (8) Xem Stephen Hawking, A Brief History of Time (New York, Bantam, 1988), tr.168.
Friedrich Nietzsche, Die Froehliche Wissenschaft (1887-8), Der tolle Mensch, "Gott ist tot !"; Ludwig Feuerbach, Das Wesen des Christentums (1842).
(10) Karl Marx, Zur Kritik der hegelschen Rechsphilosophie, (1883-1844) trong Marx-Engels Werke (Berlin 1956-1968), taäp 1, tr. 334; vaø Karl Marx - Friedrich Engels, Manifest der Kommunistischen Partei (1848).
(11) Xem Rudolf Bultmann, History and Eschatology (London, 1957). Jurgen Moltmann, Theologie der Hoffnung (Munchen, 1964) Otto Ploeger, Theokratie und Eschatologie (Neunkirchen, 1962, 2nd ed.)
Traàn Vaên Ñoaøn
Hôïp Hoan Sôn, Ñaøi Loan, ngaøy 06 thaùng 7 naêm 1999