Söï Giao Löu giöõa hai neàn vaên hoùa:
Trung Hoa - Taây Phöông
vaø khaùi nieäm Baûn Vò Hoùa

Lm. Anthony Ñoaøn Thaùi Bình, Hoa Lieân, Ñaøi Loan

Daân toäc Vieät nam thöôøng töï haøo mình laø con daân cuûa moät nöôùc coù lòch söû anh huøng vôùi 4000 naêm Vaên Hieán. Traûi qua boán nghìn naêm lòch söû, bao goàm 1000 naêm döôùi söï aûnh höôûng cuûa Trung Hoa vaø 100 naêm döôùi söï ñoâ hoä cuûa Phaùp Quoác, neàn vaên hoùa Vieät tuy phong phuù theâm bôûi nhöõng quan heä vôùi Trung vaø Taây, nhöng vaãn luoân giöõ laïi nhöõng neùt ñeïp raát Vieät cuûa ngöôøi Vieät Nam. Tuy theá, vôùi aùnh maét cuûa ngöôøi ngoaïi quoác, hoï cuõng coù theå tìm thaáy nhöõng neùt raát Taây vaø cuõng raát Ñoâng, hay coù theå noùi ñöôïc, Vieät Nam, trôû thaønh moät chieác caàu giao löu cho hai neàn vaên minh Ñoâng vaø Taây. Vaø coù leõ nhôø vaøo lôïi theá ñoù, caùc Giaùm Muïc Ñaøi Loan phaûi nhìn nhaän raèng trong vieäc rao giaûng Ñaïo Lyù cuûa Kitoâ Giaùo cho nhöõng ngöôøi Trung Hoa ngaøy nay, caùc nhaø Truyeàn Giaùo Vieät Nam taïi Ñaøi Loan coù veû thaønh coâng hôn so vôùi nhöõng ngöôøi Philippnes, Ñaïi Haøn vaø AÂu Myõ.

Ñeå giuùp caùc Linh Muïc Tu Só Vieät Nam taïi Ñaøi Loan coù theâm kinh nghieäm truyeàn giaùo cho nhöõng ngöôøi Trung Hoa ngaøy nay, chuùng ta haõy cuøng nhau nhìn laïi nhöõng thaønh coâng cuõng nhö thaát baïi cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo Taây Phöông tröôùc ñaây, vaø chuùng ta chæ giôùi haïn trong vieäc nghieân cöùu giao löu vaên hoaù giöõa TRUNG - TAÂY vaøo theá kyû 17, trong töông quan vôùi khaùi nieäm "baûn vò hoaù", döïa theo baøi vieát sau ñaây cuûa Linh Muïc Chung Minh Ñaùn, trong taïp chí "Thaàn Hoïc Luaän Taäp" soá 88, töø trang 291-307, xuaát baûn taïi Ñaøi Loan naêm 1991. Tröôùc heát chuùng ta seõ nhìn qua nhöõng trang ñaàu ghi laïi dieãn bieán trong nhöõng naêm gaàn ñaây treân laõnh vöïc nghieân cöùu giao löu vaên hoaù, cuõng nhö trong laõnh vöïc thaàn hoïc veà truyeàn giaùo. Thöù ñeán, chuùng ta cuøng vôùi taùc giaû Chung Minh Ñaùn coá gaéng minh ñònh khaùi nieäm "baûn vò hoùa" vaø lieân heä giöõa khaùi nieäm naøy vôùi vieäc giao löu vaên hoùa Trung -Taây trong theá kyû 17. Sau cuøng, chuùng ta seõ ñeà xuaát nhöõng yù kieán môû roäng phaïm vi khaùi nieäm "baûn vò hoùa".

1. NHÖÕNG DIEÃN BIEÁN TRONG VIEÄC NGHIEÂN CÖÙU GIAO LÖU VAÊN HOÙA

Chuùng ta coù theå duøng Tri Thöùc Xaõ Hoäi Hoïc ñeå baøn veà "vieäc nghieân cöùu giao löu vaên hoùa". Tri Thöùc Xaõ Hoäi Hoïc (sociology of knowledge) phaân tích söï dieãn ñaït lyù tính trong lieân heä vôùi tình hình xaõ hoäi: Noù coá gaéng lyù giaûi sinh hoaït tö töôûng ôû moät thôøi kyø lòch söû, ñaõ chòu aûnh höôûng theá naøo cuûa xaõ hoäi, chính trò vaø vaên hoùa.

Chuùng ta coù theå töø caùch nhìn naøy nghieân cöùu nhöõng tö lieäu Taây Phöông lieân quan ñeán vaán ñeà giao löu vaên hoùa Trung - Taây cuoái thôøi nhaø Minh vaø cuoái thôøi nhaø Thanh cuûa Trung Hoa (thôøi Minh maït - Thanh sô). Xem qua baûn söu taäp goàm hôn 1000 ñieàu muïc thuoäc heä Trung Vaên, cuûa moät tröôøng Ñaïi Hoïc ôû Hoaø Lan veà muïc luïc nhöõng söû lieäu ñöôïc cheùp laïi baèng ngoân ngöõ Taây Phöông trong theá kyû 20, coù theå phaùt hieän ra raèng ôû theá kyû chuùng ta ñaây, Taây Phöông, khi nghieân cöùu veà theá kyû 17, phöông phaùp cuûa hoï ñaõ coù caûi bieán raát lôùn. Cho ñeán thaäp nieân 60 cuûa theá kyû 20, caùc hoïc giaû veà lòch söû baét ñaàu chuù troïng tôùi phöông dieän "du nhaäp" vaên hoaù, khoa hoïc vaø toân giaùo. Vaán ñeà hoï nghieân cöùu laø: Caùc nhaø truyeàn giaùo, caùch rieâng caùc tu só Doøng Teân, ñaõ giôùi thieäu Thieân Chuùa Giaùo nhö theá naøo taïi Trung Hoa? Quan ñieåm cuûa Taây Phöông ñaõ chieám öu theá trong vieäc nghieân cöùu naøy. Hoï duøng hai khaùi nieäm phöông phaùp vaø hieäu quûa ñeå phaân tích lòch söû: Caùc nhaø truyeàn giaùo ñaõ duøng phöông phaùp naøo ñeå truyeàn giaùo? Phöông phaùp cuûa hoï coù hieäu quûa hay khoâng? Caùc hoïc giaû veà lòch söû raát löu taâm ñeán nhöõng vaán ñeà nhö: Caùc tu só Doøng Teân vaø nhöõng thaønh coâng trong vieäc truyeàn giaùo; Phöông phaùp hoï duøng ñeå loâi keùo ngöôøi Trung Hoa vaøo Thieân Chuùa Giaùo; Nhöõng noã löïc nhaèm baùi kieán Hoaøng Ñeá; Nhöõng coáng hieán trong laõnh vöïc khoa hoïc; Nhöõng aûnh höôûng cuûa ngheä thuaät Taây Phöông ñoái vôùi Trung Hoa....

Tieâu ñieåm cuûa vieäc nghieân cöùu naøy heä taïi hoaït ñoäng cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo, vaø vì theá ñöông nhieân ñeà caäp tôùi nhöõng vò nhö Matteo Ricci (1552-1610), Adam Schall Von Bell (1592-1666), Ferdinand Verbiest (1623-1688). Thö tòch vaø baøi vieát veà caùc vò truyeàn giaùo raát nhieàu. Hôn nöõa, phaàn lôùn hoï coøn ñöôïc caùc hoïc giaû ñoàng höông nghieân cöùu. Ñieàu naøy chaúng coù gì laø laï. Ví nhö Matteo Ricci ñöôïc P.M. d'Elia (YÙ), Adam Schall Von Bell ñöôïc A. Vath (Ñöùc), vaø Ferdinand Verbiest ñöôïc H. Bosmans (Bæ) nghieân cöùu. Ngoaøi ra, cuõng caàn löu yù: thö tín, nhaät kyù, du kyù v.v... laø nguoàn tö lieäu chuû yeáu. Trong nghieân cöùu cuûa caùc hoïc giaû naøy, tö lieäu Haùn Vaên khoâng haún laø vaéng boùng, nhöng raát ít khi ñöôïc coi laø ñoái töôïng chuyeân moân cuûa vieäc nghieân cöùu, tröø phi ñoù laø thö tòch Haùn Vaên do chính vò truyeàn giaùo vieát. Phaûn öùng cuûa caùc nhaø nghieân cöùu Trung Hoa phaàn lôùn giôùi haïn vaøo vieäc ñeà cao caùc vò truyeàn giaùo veà phöông dieän naøy. Moät caùch khaùi quaùt thì caùc nhaø lòch söû hoïc Taây Phöông laø nhö theá. Caùc nhaø lòch söû hoïc Trung Hoa (nhö Phöông Haøo) coù phaàn ñeå yù ñeán nhöõng taùc giaû Trung Hoa hôn, neân raát chuù troïng tö lieäu Haùn Vaên vaø ít duøng tö lieäu ngoaïi quoác.

Nhìn qua nghieân cöùu cuûa nhöõng nhaø lòch söû hoïc naøy, chuùng ta coù theå thöøa nhaän hoï ñaõ goùp phaàn khoâng nhoû trong coâng vieäc "hoài quy baûn nguyeân" (trôû veà nguoàn), coù nghóa laø hoï ñaõ trôû laïi vôùi thôøi kyø baét ñaàu. Hoï taùi phaùt hieän lòch söû cuûa nhoùm tu só Doøng Teân ñaàu tieân ñeán Trung Hoa, vaø hôn nöõa coøn duøng phöông phaùp khoa hoïc nghieân cöùu di taùc cuûa caùc vò naøy. Treân quan ñieåm Tri Thöùc Xaõ Hoäi Hoïc, moät caùch töï nhieân, hoï bò haïn cheá bôûi theá giôùi quan AÂu Chaâu vaøo ñaàu theá kyû 20. Luùc ñoù ngöôøi ta coi vieäc Taây Phöông khoáng cheá veà kinh teá, khoa hoïc, toân giaùo vaø cöôøng ñieäu vieäc phaùt trieån, tieán boä nhö laø ñieàu ñöông nhieân. Keát quaû laø, nhöõng phaûn öùng coù theå coù nôi nhöõng ngöôøi khaùc ñoái vôùi Taây Phöông chöa theå trôû thaønh baøi hoïc giuùp hoï phaûn tænh.

Treân bình dieän nghieân cöùu giao löu vaên hoaù ñaõ töø töø phaùt sinh moät vaøi caûi bieán. Moät loaïi quan ñieåm môùi ñöôïc aùp duïng. Caùc nhaø lòch söû hoïc khoâng chæ chuù yù ñeán söï "du nhaäp" vaên hoaù, khoa hoïc, toân giaùo nhöng coøn ñeà cao söï "tieáp thuï". Vaán ñeà hoï neâu leân bao goàm: Ngöôøi Trung Hoa ñaõ tieáp thuï khoa hoïc Taây Phöông vaø Thieân Chuùa Giaùo nhö theá naøo? Phaûn öùng cuûa ngöôøi Trung Hoa ñoái vôùi caùc nhaø truyeàn giaùo? Thaùi ñoä tieáp thuï coù theå ñöôïc phaân laøm hai: "hoan ngheânh" hay "cöï tuyeät". Nghieân cöùu veà vaán ñeà naøy, tö lieäu Haùn Vaên giöõ phaàn coát yeáu.

Tröôùc tieân khi nghieân cöùu nhöõng tö lieäu lieân quan ñeán vieäc "Choáng Ñoái Thieân Chuùa Giaùo" (coù theå xem "Tòch Taø Taäp" v.v...), nhöõng taùc phaåm xuaát baûn ôû thaäp nieân 60 cuûa P. Cohen, Myõ vaø cuûa D. Lancashire, UÙc. M. Ubelhor, Ñöùc, laø ngöôøi Taây Phöông ñaàu tieân ñaõ caën keõ nghieân cöùu veà hoïc giaû Töø Quang Khaûi, moät tín ñoà Thieân Chuaù Giaùo. Quan ñieåm môùi naøy ñaït tôùi böôùc quyeát ñònh ñoät phaù khi J. Gernet, ngöôøi Phaùp, xuaát baûn cuoán "Trung Hoa vaø Thieân Chuùa Giaùo: haønh ñoäng vaø phaûn öùng". Chính töïa ñeà saùch ñaõ noùi leân raèng giaùo sö Gernet, khoâng nhöõng nghieân cöùu hoaït ñoäng cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo taïi Trung Hoa, maø hôn nöõa coøn ñaëc bieät phaân tích phaûn öùng cuûa ngöôøi baûn xöù ñoái vôùi Thieân Chuùa Giaùo. Troïng taâm nghieân cöùu cuûa oâng laø nhöõng tö lieäu Haùn Vaên lieân quan ñeán söï ñoái khaùng vôùi Thieân Chuùa Giaùo. Saùch töø tieáng Phaùp ñöôïc dòch sang tieáng Anh, tieáng Ñöùc vaø ñaõ gaây ñöôïc tieáng vang lôùn ôû Taây Phöông.

Chuùng ta cuõng döïa treân loaïi quan ñieåm môùi naøy, thöû nhìn laïi nhöõng aûnh höôûng lôùn cuûa giaùo sö E. Zurcher, ngöôøi Hoaø Lan. Giaùo sö Zurcher trong cuoán saùch cuûa oâng "Phaät Giaùo chinh phuïc Trung Hoa: vieäc truyeàn baù vaø thích öùng Phaät Giaùo taïi Trung Hoa trong thôøi Nguïy Taán Tuøy Ñöôøng", ñaõ duøng phöông phaùp naøy nhaèm tìm hieåu ngöôøi Trung Hoa ñaõ laøm theá naøo ñeå dung hôïp Phaät Giaùo vôùi tö töôûng vaên hoaù vaø phong tuïc taäp quaùn Trung Hoa. Kinh nghieäm cuûa Giaùo sö caøng khích leä chuùng ta duøng chính phöông phaùp naøy nghieân cöùu vaán ñeà giao löu vaên hoaù Trung -Taây ôû theá kyû 17. Ñeà taøi luaän aùn Cao hoïc naêm 1982 cuûa Hoïc Giaû Chung Minh Ñaùn vôùi ñeà taøi: "Baûn vò hoaù caùch voâ hình trung: phaûn öùng cuûa caùc phaàn töû trí thöùc Trung Hoa thôøi Minh maït -Thanh sô ñoái vôùi nhöõng tö töôûng do caùc tu só Doøng Teân ñem ñeán". ÔÛ luaän aùn naøy, hoïc giaû ñaõ coá gaéng tìm trong thaønh phaàn trí thöùc Trung Hoa moät vò hieåu saâu, roäng veà Nho Gia hay Phaät Giaùo, xem hoï ñaõ ñoùn nhaän hay ñoái khaùng theá naøo ñoái vôùi quan nieäm veà Thieân Ñaøng, Hoaû nguïc do caùc nhaø truyeàn giaùo ñem laïi. Noùi chung, Nho Gia khoâng coù yù nieäm veà Thieân Ñaøng Hoaû Nguïc, nhöng Phaät Giaùo vaø Thieân Chuùa Giaùo thì ñeàu coù. Vôùi ñeà taøi naøy chuùng ta caøng coù theå laøm saùng toû moät vaøi ñaëc ñieåm cuûa vieäc giao löu vaên hoaù vaø tö töôûng.

Luaän aùn Tieán só cuûa Hoïc Giaû Chung Minh Ñaùn vieát naêm 1984 moät laàn nöõa taäp trung vaøo vieäc phaân tích tö töôûng vaø thaùi ñoä cuûa moät nhaân vaät coù teân laø Döông Ñình Quaân. Luaän aùn vieát baèng tieáng Anh vaø ñöôïc dòch sang Haùn vaên, coù töïa ñeà: "Döông Ñình Quaân: Nhaø Nho tin Thieân Chuùa Giaùo thôøi Minh maït". Döông Ñình Quaân (1562-1627) laø moät vieân quan phoå thoâng, nhieàu naêm nghieân taäp Nho Hoïc, sau ñaäu Tieán Só, thaêng quan tieán chöùc. Khôûi ñaàu laø moät vò quan ñòa phöông, sau leân ñeán chöùc Giaùm Saùt Ngöï Söû. OÂng raát say meâ nghieân cöùu Lyù hoïc thôøi Toáng Minh vaø Phaät Giaùo. Nhöng töø moät cô hoäi tình côø tieáp xuùc vôùi caùc nhaø Truyeàn Giaùo Taây Phöông, oâng ñaõ bò Ñaïo Lyù cuûa hoï haáp daãn vaø cuoái cuøng ñaõ laõnh pheùp Röûa Toäi ñeå trôû thaønh Kitoâ Höõu. OÂng daàn daø trôû neân raát nhieät thaønh vaø vaøo thôøi baùch haïi Ñaïo, oâng ñaõ che chôû caùc Linh Muïc Doøng Teân, cuõng nhö ñaõ vieát nhöõng baøi veà nieàm tin Kitoâ. Taïi sao moät Nho gia, thaám nhuaàn truyeàn thoáng cuûa Trung Hoa nhö oâng, laïi coù theå ñoùn nhaän nieàm tin Kitoâ Giaùo? Hôn nöõa, trôû thaønh Kitoâ Höõu khi ñaõ hôn 50 tuoåi, oâng laøm theá naøo ñeå quaûng dieãn loaïi tö töôûng Taây Phöông naøy? Nhöõng vaán ñeà neâu treân laø nhöõng ñieåm nghieân cöùu chính trong luaän aùn cuûa Hoïc Giaû Chung Minh Ñaùn.

Luaän aùn ñöôïc phaân laøm hai phaàn: Phaàn thöù nhaát noùi veà cuoäc ñôøi Döông Ñình Quaân, phaàn thöù hai phaân tích tö töôûng cuûa oâng. Trong caû hai phaàn, Hoïc Giaû Chung Minh Ñaùn ñaõ coá gaéng chænh hôïp laïi caùc loaïi quan ñieåm. ÔÛ phaàn I, nhöõng tö lieäu lieân quan ñeán cuoäc ñôøi Döông Ñình Quaân coù theå chia laøm 4 loaïi: Tö lieäu chính thöùc ("Minh Thöïc Luïc", "Quoác Thöïc", "Ñòa Phöông Chí"); Tö lieäu caù nhaân (Thö tín trong caùc Vaên taäp, Thô vaên, Vaên moä chí v.v...); Tö lieäu Haùn Vaên veà Toân Giaùo ("Söï tích kyø laï veà Döông Kyø Vieân"); Tö lieäu Taây Phöông (Litterae Annuae, baùo caùo haèng naêm cuûa Doøng Teân). Moãi moät loaïi tö lieäu vôùi quan ñieåm ñaëc thuø cuûa noù giuùp chuùng ta roõ hôn veà cuoäc ñôøi Döông Ñình Quaân. Töông töï nhö theá, ôû phaàn II, khi nghieân cöùu veà tö töôûng cuûa oâng, Hoïc Giaû ñaõ phaân nhöõng tröôùc taùc cuûa chính oâng vôùi nhöõng tö lieäu pheâ bình oâng cuûa caùc Hoøa Thöôïng Phaät Giaùo vaø caùc tu só beà treân cuûa Doøng Teân. Hoïc Giaû Chung Minh Ñaùn ñaõ hy voïng raèng laøm nhö theá thì coù theå chænh hôïp laïi caùc quan ñieåm Trung -Taây.

Treân ñaây chuùng ta ñaõ baøn ñeán nhöõng dieãn bieán veà phöông dieän nghieân cöùu giao löu vaên hoaù Trung -Taây ôû theá kyû 17. ÔÛ ñaây, chuùng ta seõ trình baøy cho thaáy nhöõng dieãn bieán naøy khoâng chæ giôùi haïn trong vaán ñeà Haùn Hoïc. Nhöõng nghieân cöùu lieân quan ñeán vaán ñeà giao löu vaên hoaù xuaát baûn sau thôøi Thöïc Daân chuû nghóa cho thaáy roõ söï caûi bieán töông töï veà quan ñieåm. Ví nhö ôû Phaùp, ñaõ coù moät vaøi cuoán saùch veà lòch söû giao löu vaên hoaù söû duïng ñeán loaïi quan ñieåm môùi naøy. N. Wachtel ñaõ duøng söû lieäu chính baûn cuûa Peru ñeå nghieân cöùu Taây Ban Nha ñaõ chinh phuïc Nam Myõ nhö theá naøo, ñoàng thôøi phaân tích phaûn öùng cuûa ñòa phöông veà kinh teá, xaõ hoäi ñoái vôùi Taây Ban Nha. Gaàn nhaát, coù nghieân cöùu cuûa S. Gruzinski taäp trung treân phaûn öùng cuûa thoå daân Mexico ñoái vôùi tö töôûng, taäp quaùn do ngöôøi AÂu Chaâu mang tôùi. A. Maalouf duøng phöông phaùp töông töï ñeå töø tö lieäu cuûa AÛ Raäp ñieàu chænh laïi lòch söû Thaäp Töï Quaân töø theá kyû 11 ñeán theá kyû 13. Caùc hoïc giaû Anh Myõ cuõng töø quan ñieåm cuûa nhöõng ngöôøi bò haïi nghieân cöùu lòch söû thoå daân Myõ Chaâu.

Theo caùch noùi cuûa Tri Thöùc Xaõ Hoäi Hoïc thì, sau Theá Chieán thöù II, söï keát thuùc thôøi ñaïi Thöïc Daân chuû nghóa ñaõ thaät söï aûnh höôûng tôùi quan ñieåm môùi naøy. Caùc hoïc giaû Taây Phöông coù phaàn deã daøng ñoùn nhaän nhöõng pheâ bình veà khoa hoïc, vaên hoaù, toân giaùo vaø bieán thaønh ñeà taøi nghieân cöùu. Ñoái vôùi ngöôøi Taây Phöông, neáu töø caùch thöùc chaáp nhaän hay ñoái khaùng cuûa caùc quoác gia khaùc ñoái vôùi vaên hoaù AÂu Chaâu maø hoï hoïc theâm ñöôïc moät vaøi ñieàu thì ñoù ñích thöïc laø moät söï phaùt trieån hoaøn toaøn môùi meû veà lòch söû hoïc. Ngoaøi ñieåm noùi treân, hieän nay theá giôùi Taây Phöông coøn ñaëc bieät chuù yù tìm phöông phaùp môùi haàu giuùp hieåu bieát hôn veà caùc neàn vaên hoaù khaùc. Kinh nghieäm taïi Trung Hoa cuûa caùc tu só Doøng Teân nhö Matteo Ricci ñöông nhieân trôû thaønh ñeà taøi nghieân cöùu. Chuùng ta coù theå noùi raèng, treân bình dieän giao löu vaên hoaù, caùc nhaø truyeàn giaùo ôû theá kyû 17 naøy, sôû dó thaønh coâng hôn so vôùi nhöõng thôøi ñaïi khaùc, nhöõng quoác gia khaùc laø vì hoï ñaõ töøng coá gaéng thích nghi chính mình vôùi vaên hoaù Trung Hoa. Ñieàu naøy ñoái vôùi moät AÂu Chaâu ñöông thôøi ñang tìm caùch baønh tröôùng khaép nôi treân theá giôùi nhaèm bieåu hieän öu vieät tính daân toäc laø moät ngoaïi leä.

2. NHÖÕNG DIEÃN BIEÁN CUÛA THAÀN HOÏC TRUYEÀN GIAÙO

Vì vaán ñeà giao löu vaên hoaù ôû theá kyû 17 laø moät phaàn trong lòch söû Giaùo Hoäi, neân chuùng ta thöû tæ mæ khaûo saùt xem trong nhöõng thôøi kyø qua, veà phöông dieän Truyeàn Giaùo Hoïc coù söï phaùt trieån naøo môùi khoâng. Truyeàn Giaùo Hoïc (missiology) ñaëc bieät nghieân cöùu phöông phaùp truyeàn baù Phuùc AÂm, neân ñöông nhieân phaûi tìm hieåu taát caû caùc phöông phaùp truyeàn giaùo khaùc nhau trong lòch söû. Chuùng ta coù theå nhìn thaáy nhöõng dieãn bieán töông töï giöõa Truyeàn Giaùo Hoïc trong theá kyû naøy vaø quan ñieåm nghieân cöùu giao löu vaên hoaù ñöôïc baøn ôû treân. Coâng Ñoàng Vatican II cuûa Giaùo Hoäi Coâng Giaùo, vì ñeà cao ñòa vò cuûa Giaùo Hoäi ñòa phöông neân ñaõ aûnh höôûng khaù lôùn ñeán vieäc caûi bieán quan ñieåm môùi naøy.

ÔÛ thaäp nieân 50 vaø 60, khaùi nieäm veà truyeàn giaùo chuû yeáu laø "thích öùng" (adaptation, accommodation), coù nghóa laø, nhaø truyeàn giaùo coù theå ôû baát cöù trình ñoä naøo, ñeàu thích öùng baûn thaân vôùi vaên hoaù ngoaïi quoác ñeå roài truyeàn baù Phuùc AÂm. Trong thaäp nieân 60 ngöôøi ta thöôøng ñeà ra maãu göông Matteo Ricci. OÂng ñöôïc ca ngôïi vì phöông phaùp ñaõ duøng ñeå truyeàn giaùo cho ngöôøi Trung Hoa. Böôùc ñaàu tieân trong phöông phaùp truyeàn giaùo cuûa oâng laø hoïc tieáng Trung Hoa. So vôùi thôøi ñoù, ñaây laø phöông phaùp môùi meû, bôûi vì chaúng haïn cuõng thôøi ñoù, taïi Nhaät Baûn, caùc nhaø truyeàn giaùo ñaõ duøng thoâng dòch hoã trôï cho vieäc truyeàn baù Phuùc AÂm. Böôùc thöù hai laø vaøo naêm 1583, khi chính thöùc vaøo Trung Hoa Luïc Ñòa, Matteo Ricci ñaõ aùp duïng kinh nghieäm thích öùng vôùi Phaät Giaùo cuûa caùc tu só Doøng Teân taïi Nhaät. OÂng caïo ñaàu, maëc aùo caø sa. Vaøi naêm sau, khi nhaän thaáy ñòa vò Phaät Giaùo taïi Trung Hoa coù phaàn thaáp, vieäc aùp duïng phöông caùch "thích öùng Phaät Giaùo" khoâng maáy aûnh höôûng, oâng ñaõ thay ñoåi phöông phaùp, caûi thaønh thích öùng Nho Gia: maëc y phuïc nhö caùc phaàn töû trí thöùc Nho Gia, tham döï caùc leã tieát, hoïc Coå Vaên vaø hôn nöõa coá gaéng ñoùn nhaän nhöõng leã nghi truyeàn thoáng cuûa Trung Hoa nhö cuùng baùi toå tieân. Keát quûa laø trong taâm tö ngöôøi Trung Hoa, oâng trôû thaønh moät hoïc giaû Taây Phöông ñöôïc khaép nôi döôùi thôøi Minh maït, môøi tham gia "Hoïc Thuaät Nghieân Thaûo Hoäi" (Giaûng Hoäi Hoïc), thaûo luaän caùc vaán ñeà trieát hoïc. Cöù nhö theá, Matteo Ricci ñaõ cuøng caùc hoïc giaû Nho Gia nhö Töø Quang Khaûi, Lyù Chi Taûo, vaø Döông Ñình Quaân trôû thaønh baïn, vaø hôn nöõa ñaõ ñöa hoï vaøo Ñaïo. Veà phöông dieän naøy, phaûi noùi, Matteo Ricci ñaõ thaønh coâng. Vaø ñaây laø moät thí duï ñieån hình cuûa phöông phaùp thích öùng.

Tuy nhieân, vaøo thaäp nieân 60 cuûa theá kyû 20, trong laõnh vöïc truyeàn giaùo hoïc ñaõ xuaát hieän moät khaùi nieäm môùi: "Baûn vò hoaù" (inculturation), cuõng coù ngöôøi dòch laø "Baûn ñòa hoaù" hay "Baûn thoå hoaù". "Baûn vò hoaù" laø söï cuï theå hoaù trong moät hoaøn caûnh vaên hoaù ñaëc thuø, nhöõng sinh hoaït vaø söù ñieäp cuûa Kitoâ Giaùo. Trong quaù trình baûn vò hoaù, kinh nghieäm Kitoâ Giaùo khoâng chæ bieåu hieän treân moät phaàn ñaëc thuø cuûa moät neàn vaên hoaù naøo ñoù (vì ñoù môùi chæ laø söï thích öùng beà maët maø thoâi), nhöng coøn trôû thaønh nguyeân taéc khích leä, chæ ñaïo vaø thoáng nhaát neàn vaên hoaù naøy; Vieäc baûn vò hoaù nhö theá ñaõ bieán ñoåi tính chaát vaên hoaù vaø laøm phaùt sinh moät saùng taïo môùi.

Chuùng ta caàn ñeå yù giöõa "thích öùng" vaø "baûn vò hoaù" coù hai ñieåm khaùc bieät raát lôùn. Ñieåm khaùc bieät thöù nhaát laø theo loái thích öùng thì nhaø truyeàn giaùo ngoaïi quoác giöõ vai troø chính yeáu, hoï ñoøi hoûi mình phaûi thích öùng vôùi neàn vaên hoaù môùi. Ngöôïc laïi, neáu theo loái baûn vò hoaù thì vaên hoaù ñòa phöông laø chính, vì baûn vò vaên hoaù laøm cho Phuùc AÂm hieån hieän cuï theå. Chuùng ta ñöøng queân khaùi nieäm baûn vò ñaõ ñöôïc caùc thaàn hoïc gia Phi Chaâu vaø AÙ Chaâu trieån khai roäng raõi. Ñieåm khaùc bieät thöù hai laø taàng maët cuûa baûn vò hoaù thì saâu daøy hôn cuûa söï thích öùng. Söï thích öùng coi troïng yeáu toá ngoân ngöõ vaø beà maët neân cho raèng khoâng ñöôïc caûi bieán söù ñieäp Phuùc AÂm. Ngöôïc laïi, söï baûn vò hoaù laøm phaùt sinh moät saùng taïo môùi. Cuï theå nhö khi nhaø truyeàn giaùo duøng phöông phaùp thích öùng maø dòch Thaàn Hoïc sang Haùn Vaên, thì Thaàn Hoïc aáy treân caên baûn vaãn laø Thaàn Hoïc Taây Phöông. Coøn neáu theo quaù trình baûn vò hoaù thì caùc tín ñoà Kitoâ Giaùo Trung Hoa söû duïng khaùi nieäm vaên hoaù ñòa phöông vaø caùch hoï suy tö maø giaûi thích, trình baøy Thaàn Hoïc, ñoàng thôøi hình thaønh moät loaïi Thaàn Hoïc cuûa Trung Hoa. Ñieàu ñoù cuõng töông töï nhö ôû theá kyû 13, Toâma Aquinoâ (1225-1274) ñaõ duøng khaùi nieäm vaø suy tö Hy Laïp ñeå trình baøy Thaàn Hoïc.

KEÁT LUAÄN CUÛA PHAÀN MOÄT

Töø thaûo luaän treân, chuùng ta thaáy roõ nhöõng dieãn bieán trong laõnh vöïc nghieân cöùu giao löu vaên hoaù vaø truyeàn giaùo hoïc coù nhieàu ñieåm töông ñoàng. Noùi caùch khaùc, lòch söû chuù troïng phaûn öùng cuûa moät neàn vaên hoaù ñoái vôùi moät toân giaùo ngoaïi lai, vaø Thaàn Hoïc chuû tröông söï saùng taïo ñòa phöông laø hai quan ñieåm môùi raát töông caän. Chuùng ta coù theå nhaän ra phöông phaùp naøy ñoàng thôøi ñöôïc caùc hoïc giaû khaùc nhau aùp duïng ôû nhöõng nôi khaùc nhau. Dieãn bieán cuûa quan ñieåm môùi naøy coù quan heä maät thieát vôùi nhöõng caûi bieán veà tö töôûng, chính trò, kinh teá, xaõ hoäi vaø vaên hoïc thôøi Haäu Thöïc Daân. Giaùo hoäi Coâng Giaùo vaø Coâng Ñoàng Vatican II ñaõ chòu aûnh höôûng saâu ñaäm cuûa nhöõng caûi bieán naøy.

3. GIAO LÖU VAÊN HOAÙ TRUNG -TAÂY ÔÛ THEÁ KYÛ 17

Khi nghieân cöùu Döông Ñình Quaân, Hoïc Giaû Chung Minh Ñaùn ñaõ coá gaéng duøng nhöõng taøi lieäu Haùn Vaên cuûa oâng ñeå xem xeùt vaán ñeà giao löu tö töôûng Trung -Taây ôû theá kyû 17. Keát cuïc Hoïc Giaû ñaõ phaùt hieän ra raèng maëc duø nghieân cöùu cuûa Hoïc Giaû khoâng laø nghieân cöùu Thaàn Hoïc, nhöng vaãn coù theå duøng khaùi nieäm "baûn vò hoaù" ñeå hình dung tình hình giao löu tö töôûng ôû theá kyû 17.

Chuùng ta neâu ra ñaây moät ví duï ñeå xem caùc phaàn töû trí thöùc Trung Hoa ñöông thôøi ñaõ tieáp thuï theá naøo khaùi nieäm Deus (God, Thieân Chuùa) töø AÂu Chaâu ñem laïi. Tín ñoà Kitoâ Giaùo Taây Phöông khi noùi veà Thieân Chuùa, hoï thöôøng goïi Thieân Chuùa laø "Cha", Thieân Chuùa laø Thieân Phuï, laø Cha treân trôøi cuûa nhaân loaïi. Ngöôïc laïi, Döông Ñình Quaân khi noùi veà Thieân Chuùa ñaõ goïi Thieân Chuùa laø "ngaõ nhaân ñích Ñaïi Phuï Maãu" (Ñaïi Phuï Maãu cuûa ta) ("Thaùnh Thuûy Kyù Ngoân" 2b, 4). Ñoù laø caùch xöng hoâ ñieån hình cuûa Trung Hoa vaø cho thaáy Giaùo Hoäi ñòa phöông ñaõ duøng suy tö cuûa vaên hoaù mình nhö theá naøo ñeå giaûi thích nhöõng tö töôûng "nhaäp caûng". Khaùi nieäm "Ñaïi Phuï Maãu" ñaõ chòu aûnh höôûng "nhaân loaïi quan" vaø "vuõ truï quan" cuûa Trung Hoa.

Tröôùc tieân, töø quan ñieåm nhaân loaïi hoïc Trung Hoa, chuùng ta nhìn thaáy lieân heä giöõa cha meï con caùi ñaõ ñöôïc ñem aùp duïng cho lieân heä giöõa Thieân Chuùa vaø Con ngöôøi. Döông Ñình Quaân ñaõ trích daãn caâu "nhaân nhaân chi söï Thaân daõ nhö söï Thieân, söï Thieân nhö söï Thaân" (ngöôøi coù loøng nhaân thôø kính cha meï nhö thôø kính Trôøi, thôø kính Trôøi nhö thôø kính cha meï) trong "Khoång Töû Gia Ngöõ" ("Thaùnh Thuûy Kyù Ngoân" 5b-6a). Töông töï, söï cung kính cuûa tín ñoà ñoái vôùi Thieân Chuùa cuõng gioáng nhö con caùi ñoái vôùi song thaân, vaø song thaân chính laø cha vaø meï. Chuùng ta ñöøng queân, taïi Trung Hoa töø "phuï maãu" coù theå aùm chæ moät ngöôøi ñôn ñoäc, ví nhö Vua ñöôïc goïi laø "Daân chi Phuï Maãu" (Cha Meï cuûa Daân) (xem theâm "Maïnh Töû" chöông Löông Hueä Vöông, thöôïng, 4; "Thöôïng Thö" Thaùi Theä, thöôïng, 3; Hoàng Phaïm, 8; "Ñaïi Hoïc", "Kinh Thi" Nam San Höõu Ñaøi 172,3). Caùc quan ñòa phöông ñöôïc goïi laø "Phuï Maãu Quan" (quan laø thay Vua - Cha-Meï ñeå cai trò). Töø ngöõ naøy cuõng coù theå ñöôïc duøng ôû moät caáp ñoä khaùc ñoù laø laáy quan heä giöõa cha meï - con caùi öùng duïng cho quan heä Thieân Chuùa - Con ngöôøi. Cho neân khoâng laï gì Döông Ñình Quaân coù theå noùi "Thieân chi döôõng nhaân nhö phuï maãu döôõng töû" (Trôøi döôõng nuoâi Con ngöôøi, nhö Cha Meï döôõng nuoâi con caùi) ("Thieân Thích Minh Bieän" 272,6).

Thöù ñeán, töø goùc ñoä vuõ truï luaän, chuùng ta thaáy coù quan heä giöõa khaùi nieäm "Phuï Maãu" vaø vuõ truï quan cuûa neàn Lyù Hoïc thôøi Toáng Minh. "Thaùi Cöïc Ñoà Thuyeát" cuûa Chaâu Ñoân Di cho raèng vuõ truï phaùt sinh töø AÂm Döông, töø töông sinh töông khaéc cuûa Caøn Khoân. "Taây Minh" cuûa Tröông Taûi phaùt huy tö töôûng naøy cuûa Chaâu Ñoân Di vaø laøm cho luaân lyù ñaïo ñöùc Trung Hoa theâm phong phuù. OÂng noùi: "Caøn xöng phuï, Khoân xöng maãu. Döõ tö mieät yeân, naõi hoãn nhieân trung xöû. Coá Thieân Ñòa chi taéc, ngoâ kyø theå; Thieân Ñòa chi soaùi, ngoâ kyø tính. Daân, ngoâ ñoàng baøo; Vaät, ngoâ döõ daõ. Ñaïi Quaân giaû, ngoâ phuï maãu toân töû, kyø ñaïi thaàn nhaát toân töû chi gia töôùng daõ. Toân cao nieân, sôû dó tröôûng kyø tröôûng; töø coâ nhöôïc, sôû dó aáu kyø aáu....." (taïm dòch: Trôøi laø cha, Ñaát laø meï. Neáu coi thöôøng ñieàu naøy, thì vaãn ôû trong hoãn loaïn. Vì Trôøi Ñaát bao la laø thaân theå ta, Trôøi Ñaát myõ mieàu laø tính caùch ta. Ngöôøi laø ñoàng baøo ta; vaät laø ñoàng loaïi ta. Vua laø Ñaïi Phuï Maãu ta, quan laø moät gia töôùng cuûa Ñaïi Phuï Maãu. Toân kính baäc cao nieân, caøng lôùn caøng toân kính; nhaân töø vôùi keû coâ ñoäc, yeáu nhöôïc, caøng nhoû caøng nhaân töø....). Trong ñoaïn naøy, Tröông Taûi roõ raøng neâu baät thaùi ñoä con ngöôøi caàn coù ñoái vôùi vuõ truï vaïn vaät. Con ngöôøi caàn coi vuõ truï nhö cha meï, vaø phuïng söï vuõ truï nhö phuïng söï cha meï mình, bôûi vì baát cöù ai cuõng töø "Vuõ Truï Phuï Maãu" maø ra, vaø cuøng truù nguï trong Caøn Khoân, neân caàn coi moïi ngöôøi laø ñoàng baøo, coi moïi sinh linh laø ñoàng loaïi. Vì theá, khoâng laï gì khi giaûi thích cho Nho Gia veà yù nghóa troïng yeáu cuûa Thieân Chuùa Giaùo, Döông Ñình Quaân ñaõ noùi "yeâu ngöôøi nhö mình" cuûa Thieân Chuùa Giaùo cuõng töông töï nhö xem "Daân laø ñoàng baøo cuûa mình" vaäy. ("Thaát khaéc töï"). Ñaây laø moät thí duï raát roõ raøng veà baûn vò hoaù Thieân Chuùa Giaùo. Khoâng phaûi chæ moät mình Döông Ñình Quaân duøng khaùi nieäm "Ñaïi Phuï Maãu" naøy nhöng moät vaøi vò tín ñoà Trung Hoa ñöông thôøi khaùc cuõng söû duïng. (Leâ Chi Taûo vôùi "Thieân Chuùa thöïc nghóa töï", "Thaùnh thuûy kyù ngoân töï"; Vöông Tröng vôùi "UÙy Thieân aùi nhaân cöïc luaän baït", "Nhaân hoäi töï"; Trònh Maïn vôùi "UÙy thieân aùi nhaân cöïc luaän töï"). Ngay caû Chong Yak-Chong, tín ñoà Kitoâ Giaùo, ngöôøi Ñaïi Haøn ôû ñaàu theá kyû 18 cuõng duøng khaùi nieäm naøy.

Tuy nhieân coù moät vaøi phöông dieän caàn löu yù. Ñieåm thöù nhaát laø Döông Ñình Quaân chæ khai môû böôùc ñaàu vieäc baûn vò hoaù cuûa Trung Hoa maø thoâi, chöù khoâng theå noùi luùc ñoù vaán ñeà baûn vò hoaù ñaõ laø toaøn dieän roài. Ñieåm thöù hai, chuùng ta khoâng theå phuû nhaän laø baáy giôø nhöõng tín ñoà thöôøng bò caùc Hoaø Thöôïng Phaät Giaùo, caùc nhaø Nho vaø caùc tu só Doøng Teân pheâ bình. Vaø ñieåm sau cuøng, chuùng ta ñöøng queân laø ngoaøi quaù trình baûn vò hoaù coøn coù quaù trình Kitoâ hoaù. Theo ñoù chuùng ta coù theå tieáp tuïc duøng khaùi nieäm "Thieân Chuùa" noùi treân ñeå giaûi thích quaù trình Kitoâ hoaù. Ngoaïi tröø danh töø Thaàn, Thieân raát ít ñöôïc duøng trong Phaät Giaùo, truyeàn thoáng Trung Hoa khoâng coù töø "Thieân Chuùa". Ñöông nhieân laø Trung Hoa coù khaùi nieäm "Thieân", nhöng laø "Thieân" haøm chöùa moät yù nghóa bí nhieäm uy nghieâm, laøm con ngöôøi phaûi kính neå vaø vì theá coù nhöõng kieåu noùi nhö "uùy Thieân", "kính Thieân" vaø "chieâu söï Thöôïng Ñeá" (Thöôïng Ñeá thoâng toû, thaáu suoát) v.v.... "Thieân" cuûa Nho gia laø moät söùc maïnh vuõ truï raát caùch bieät khoâng theå ñeán gaàn. Daân chuùng khoâng theå tröïc tieáp tieáp xuùc vôùi Thieân; chæ mình Hoaøng Ñeá, ñöôïc goïi laø "Thieân Töû", moãi naêm taïi Thieân Ñaøn, thay daân teá Thieân. Theo caùch nhìn cuûa hoïc giaû toân giaùo R. Otto, chuùng ta coù theå noùi ñaây chính laø moät loaïi "khaû uùy" (tremendum) trong quan heä toân giaùo.

Traùi laïi, Thieân Chuùa Giaùo khi duøng töø "Thieân Chuùa" ñaõ ngoâi vò hoaù khaùi nieäm "Thieân" cuûa Trung Hoa. Thieân Chuùa cuûa Kitoâ Giaùo laø moät Ngoâi Vò Thaàn, Ngaøi ñaõ töï haï ñeán ñoä giaùng sinh laøm ngöôøi. Keát quaû laø ai ai cuõng coù theå tröïc tieáp ñeán vôùi Thieân Chuùa. Moãi moät ngöôøi ñeàu coù theå phuïng thôø Thieân Chuùa, caûm taï Thieân Chuùa. Thieân Chuùa khoâng coøn caùch bieät ñeán ñoä khoâng theå vôùi tôùi nhöng laø Ñaáng con ngöôøi coù theå tieáp xuùc vôùi. Vì theá chuùng ta coù theå nhaän thaáy taïi Trung hoa, Thieân Chuùa giaùo khi duøng khaùi nieäm "Thieân Chuùa" ñaõ ñem laïi moät söï caûi bieán, töø taàng ñoä cao heát möùc cuûa "khaû uùy" bieán thaønh taàng ñoä maø R. Otto goïi laø "haáp daãn" (fascinosum). Ñoù laø moät ví duï veà Kitoâ hoaù ôû Trung Hoa.

Thöïc teá, khi nghieân cöùu giao löu vaên hoaù, chuùng ta coù theå phaùt hieän söï töông phaûn qua laïi giöõa ñoâi beân. Moät ñaøng laø, trong vieäc giao löu noùi treân, vaên hoaù ngoaïi quoác coù theå chieám öu theá: coù nghóa laø caùc thaønh phaàn ngoaïi lai ñaõ caûi bieán vaên hoaù ñòa phöông. Khaùi nieäm truyeàn thoáng "du nhaäp vaên hoaù" (acculturation) cuûa vaên hoaù nhaân loaïi hoïc coù theå giuùp hieåu roõ tình hình noùi treân. Ñaøng khaùc, cuõng coù theå phaùt sinh moät quaù trình töông phaûn, nghóa laø vaên hoaù ñòa phöông chieám öu theá. Caùc thaønh phaàn cuûa chính vaên hoaù baûn quoác taùi thoâng dieãn vaên hoaù ngoaïi quoác: Ñoù chính laø "baûn vò hoaù". Söï töông phaûn qua laïi giöõa "du nhaäp vaên hoaù" vaø "baûn vò hoaù" thaät ra raát hôïp lyù vì treân thöïc teá khoâng theå coù "du nhaäp vaên hoaù" hay "baûn vò hoaù" ñôn thuaàn maø thoâi, nhöng beân naøy ñoøi hoûi coù söï taùc ñoäng cuûa beân kia. Ñoái vôùi vaên hoaù, phöông phaùp tieáp thuï giöõa hai beân raát khaùc bieät, nhö "haáp thuï" (absorption), "pha troän" (hybridisation), "thay theá" (substitution), v.v.... Nhöõng hình thöùc vaên hoaù môùi naøy laø keát quaû cuûa quaù trình nhaèm thích öùng cho phuø hôïp.

Caùc tu só Doøng Teân ñöôïc giaùo duïc ôû Taây Phöông, ñaàu oùc hoï ñaày nhöõng quan nieäm vaø tö töôûng thaàn hoïc Taây Phöông, hoï muoán ñem nhöõng ñieàu ñoù truyeàn ñaït cho ngöôøi Trung Hoa, neân ñaõ aùp duïng phöông phaùp "thích öùng" nhaèm duøng ngoân ngöõ Trung Hoa giaûi thích tö töôûng cuûa hoï. Ñeå ñaït muïc ñích naøy, hoï ñaõ duøng truyeàn thoáng Kitoâ Giaùo Taây Phöông cuûa chính hoï laøm caên baûn maø trieån khai, giaûi thích töø ngöõ, tö töôûng vaø truyeàn thoáng Trung Hoa. Khi trieån khai vaø giaûi thích, hoï naém quyeàn quyeát ñònh thaâu nhaän nhöõng quan nieäm, tö töôûng vaø traøo löu naøo ñoù vaø töø choái nhöõng gì khoâng phuø hôïp vôùi tö töôûng Taây Phöông. Keát quûa laø hoï ñaõ duøng moät loaïi töø ngöõ Trung Hoa ñaõ ñöôïc thoâng dieãn ñeå trình baøy ñöùc tin Kitoâ Giaùo.

Nôi nhöõng ngöôøi Trung Hoa cuõng coù quaù trình thoâng dieãn naøy. Tröôùc khi gaëp caùc nhaø truyeàn giaùo, hoï ñaõ ñoùn nhaän neàn giaùo duïc truyeàn thoáng Nho Gia cuûa Trung Hoa. Ñeán khi tieáp xuùc vôùi Kitoâ Giaùo, hoï ñaõ sôùm phieân dòch nhöõng tö töôûng Kitoâ Giaùo Taây Phöông gaëp ñöôïc ra Haùn Vaên. Nhö theá hoï ñaõ duøng chính khaùi nieäm tö töôûng cuûa mình laøm caên baûn ñeå giaûi thích tö töôûng Kitoâ Giaùo. Hoï cuõng coù quyeàn choïn löïa tieáp nhaän nhöõng tö töôûng naøy maø loaïi tröø nhöõng tö töôûng kia, vaø sau cuøng, tuøy theo caùch nhìn vaø caûm nhaän cuûa mình ñoái vôùi toân giaùo naøy maø hoï ñaõ vieát ra. Toaøn boä quaù trình thoâng dieãn phaàn lôùn ñaõ xaûy ra caùch voâ hình trung trong khi tieán haønh vieäc giao löu vaên hoaù. Nhöõng ngöôøi lieân heä cuûa caû ñoâi beân ñeàu khoâng caûm thaáy, nhöng kyø thöïc ñoái vôùi cuøng moät töø ngöõ, yù nghóa ñöôïc gaùn cho ñaõ khoâng ñoàng nhaát.

Tuy nhieân, chuùng ta khoâng theå söû duïng kieåu phieân dòch treân moät caùch maùy moùc, bôûi vì phieân dòch khoâng ñôn thuaàn ñöôïc ñònh ñoaït bôûi vaên hoaù hay ngoân ngöõ; ngöôøi dòch khoâng nhöõng gaén boù maät thieát vôùi vaên hoaù cuûa chính mình, maø coøn tröïc thuoäc vaøo thôøi ñaïi ñang soáng, coù töông quan heát söùc ñaäm ñaø vôùi tình huoáng lòch söû vaø xaõ hoäi. Ñaøng khaùc, trong vieäc phieân dòch, hieåu bieát vaø kinh nghieäm cuûa caù nhaân cuõng coù aûnh höôûng raát quan troïng. Cuõng caàn löu yù ñeán phöông phaùp ñöôïc duøng khi phieân dòch, ví nhö trong baøi nghò luaän vaø baøi töï thuaät thì nhöõng luaän chöùng ñöông nhieân khoâng theå gioáng nhau. Sau cuøng cuõng caàn phaûi nhôù kyõ laø cho duø nhöõng ñieàu ñöôïc trình baøy coù lyù ñeán ñaâu ñi nöõa, thì chuùng ta vaãn raát khoù maø hieåu thaáu taïi sao moät caù nhaân laïi ñoùn nhaän hay töø choái moät tín ngöôõng töø beân ngoaøi ñeán, bôûi vì tín ngöôõng thì thuoäc noäi taâm.

Thí duï ñöôïc trình baøy ôû treân veà hai khaùi nieäm "Thieân Chuùa" vaø "Ñaïi Phuï Maãu" hoaøn toaøn hôïp vôùi loaïi quaù trình thoâng dieãn naøy. Caû hai ví duï ñeàu coù töông quan vôùi phöông phaùp tö töôûng. Chuùng ta caàn chuù yù laø, maëc daàu raát deã nhaän ra "baûn vò hoaù" vaø "du nhaäp vaên hoaù" treân bình dieän quan nieäm, nhöng chuùng ñoàng thôøi laïi coù töông quan vôùi phöông thöùc bieåu ñaït cuûa hai loaïi kinh nghieäm toân giaùo sau ñaây: Sinh hoaït toân giaùo (bao goàm vieäc cöû haønh leã nghi vaø phuïc vuï xaõ hoäi) vaø toå chöùc toân giaùo (sinh hoaït ñoaøn theå, giaùo só, v.v....). Hôn nöõa baûn vò hoaù vaø du nhaäp vaên hoaù khoâng chæ giôùi haïn ôû phöông dieän toân giaùo. Hai khaùi nieäm naøy coù theå neâu leân moät vaøi ñaëc tính khoa hoïc hay sinh hoaït luaân lyù trong laõnh vöïc giao löu vaên hoaù Trung -Taây.

Chuùng ta ñaõ noùi roõ laø nhaän ñònh ôû treân ñaõ khôûi ñi töø nhöõng tö lieäu Haùn Vaên cuûa caùc tín höõu Trung Hoa cuõng nhö nhöõng tö lieäu pheâ bình caùc tín ñoà naøy ñeå roài nghieân cöùu thaønh quaû cuûa vieäc giao löu vaên hoaù Trung -Taây. Vaø nhìn töø goùc ñoä naøy, chuùng ta coù theå ñaët vaán ñeà: Vieäc tieáp tuïc nghieân cöùu nhöõng tö lieäu Taây Phöông vaø Haùn Vaên cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo, coù coøn mang yù nghóa naøo khoâng ? Hoïc Giaû Chung Minh Ñaùn cho raèng raát quan troïng, vì nhôø ñoù maø hieåu ñöôïc quaù trình truyeàn baù vaên hoaù, cuõng nhö nhöõng thay ñoåi veà tö töôûng, sinh hoaït, cô caáu toân giaùo. Nhaän ra ñöôïc söï phaân bieät vaø quan heä giöõa "phöông phaùp thích öùng" vôùi "baûn vò hoaù" cuõng laø ñieàu quan troïng. Do caùch thích öùng cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo maø Giaùo hoäi ñòa phöông thöïc hieän vieäc baûn vò hoaù. Chuùng ta ñöøng queân, giöõa vieäc saùng taïo baûn vò hoaù ôû Trung Hoa vaø vieäc caùc nhaø truyeàn giaùo taïi ñaây nhaán maïnh caùch thöùc thích öùng coù moät quan heä heát söùc maät thieát. Soá löôïng raát lôùn veà thö tòch vaø vaên kieän cuûa Trung Hoa ôû theá kyû 17 (nhieàu hôn raát nhieàu so vôùi caùc vuøng truyeàn giaùo khaùc cuøng thôøi) laø moät thí duï toát cho thaáy roõ loaïi naêng löïc saùng taïo naøy. Ñoù laø thaønh quûa cuûa vieäc hôïp taùc maät thieát giöõa caùc nhaø truyeàn giaùo vaø nhöõng ngöôøi Trung Hoa (tín höõu hay khoâng laø tín höõu). Vì theá vieäc nghieân cöùu tö lieäu Taây Phöông cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo vaãn thaäp phaàn quan troïng, haàu giuùp hieåu bieát nhaân toá naøo ñaõ khieán phöông phaùp thích öùng cuûa hoï trôû thaønh khaû thi; hoï ñaõ phaûn tænh theá naøo ñoái vôùi caùch haønh ñoäng cuûa hoï; caùc taùc phaåm cuûa hoï ñaõ aûnh höôûng ra sao ñoái vôùi tö töôûng AÂu Chaâu ñöông thôøi.

Keát quûa cuûa vieäc baûn vò hoaù coøn coù theå ñöôïc nhìn thaáy qua tö lieäu Haùn Vaên cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo. Quan heä cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo vôùi ngöôøi Trung Hoa khoâng chæ moät chieàu nhöng laø söï hôïp taùc cuûa ñoâi beân. Vì theá, nhöõng tröôùc taùc cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo khoâng chæ laø phieân dòch caùc taùc phaåm Taây Phöông maø thoâi nhöng coøn chòu aûnh höôûng baûn vò hoaù nôi caùc tín höõu Trung Hoa. Neáu chuùng ta tieáp tuïc duøng thí duï veà khaùi nieäm "Thieân Chuùa" neâu treân, chuùng ta coù theå thaáy khoâng ít caùc tu só Doøng Teân ñaõ duøng khaùi nieäm "Ñaïi Phuï Maãu" trong taùc phaåm cuûa hoï. Trong cuoán "Thieân Chuùa thaäp giôùi giaûi löôïc" cuûa A. Vagnone, ngay caâu ñaàu tieân oâng vieát: "Thieân Chuùa sinh ra Chuùa trôøi ñaát vaïn vaät, cuõng laø "Ñaïi Phuï Maãu" cuûa ta". ( xem theâm Matteo Ricci vôùi "Thieân Chuùa thöïc nghóa" 381, 8; 420, 5-7; 614, 1; "Bieän hoïc di ñoäc" 624, 3; E. Diaz vôùi "Thaát khaéc" 829, 2; G. Aleni vôùi "Tam san luaän thaàn kyù" 437, 2; 464, 8; "Ñòch toäi chính quy" II 10b, 5; III 6b, 7; "Vaïn vaät chaân nguyeân" 20a, 6; 25a, 6; G. Lubelli vôùi "Thieân Chuùa thaùnh giaùo löôïc thuyeát" 1b, 7-2a, 1; 5b; F. Brancati vôùi "Thaùnh Theå quy nghi" 11a, 4; Ferdinand Verbiest vôùi "Giaùo yeáu töï luaän" 6b, 7 ; L. Buglio vôùi "Baát ñaéc dó bieän" 301). Cho neân, chuùng ta thaät söï caàn thieát phaûi nghieân cöùu nhöõng tö lieäu Haùn Vaên cuûa caùc tín höõu Trung Hoa vaø cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo, ñoàng thôøi tìm hieåu quan heä hoã töông giöõa hai beân.

4. MÔÛ ROÄNG PHAÏM VI KHAÙI NIEÄM "BAÛN VÒ HOAÙ"

Thaûo luaän treân veà khaùi nieäm "baûn vò hoaù" ñaõ ñöôïc khôûi söï töø vieäc nghieân cöùu giao löu vaên hoaù Trung -Taây ôû theá kyû 17. Maëc daàu "baûn vò hoaù" laø moät khaùi nieäm môùi vaø yù thöùc veà quaù trình baûn vò hoaù cuõng laø ñieàu môùi meû, chuùng ta vaãn coù theå duøng khaùi nieäm "baûn vò hoaù" laïi hình dung tình hình giao löu tö töôûng ôû theá kyû 17. Treân thöïc teá, quaù trình baûn vò hoaù khoâng chæ laø Kitoâ giaùo "AÂu Chaâu" du nhaäp vaên hoaù AÙ Ñoâng, Phi Chaâu vaø Myõ Chaâu maø thoâi. Chuùng ta ñöøng queân Kitoâ Giaùo ñoái vôùi AÂu Chaâu cuõng laø moät toân giaùo "ngoaïi lai", ñaõ traûi qua vieäc baûn vò hoaù vaên hoaù nguyeân thuûy cuûa AÂu Chaâu (nhö vaên hoaù Ñöùc, Phaùp, Roma, Celtic v.v...). Loaïi baûn vò hoaù naøy khoâng phaûi ñoät nhieân maø coù nhöng ñaõ traûi qua nhieàu theá kyû môùi hình thaønh. Hieän taïi ngöôøi ta vaãn coøn coù theå thaáy ñöôïc keát quûa cuûa vieäc baûn vò hoaù naøy (nhö leã Giaùng Sinh ñöôïc möøng vaøo ngaøy Ñoâng Chí, luaät hoân nhaân Thieân Chuùa Giaùo chòu aûnh höôûng vaên hoaù Ñöùc vaø Roma...).

Chuùng ta cuõng ñaõ noùi ñeán "baûn vò hoaù" nguyeân thuoäc veà truyeàn giaùo hoïc. Tuy nhieân yù nghóa cuûa töø naøy hình nhö vöôït quaù phaïm vi thaàn hoïc Thieân Chuùa Giaùo. Neáu ñöôïc duøng theo moät nghóa phi thaàn hoïc, khaùi nieäm baûn vò hoaù coù theå giaûi thích moät vaøi tình traïng ñaëc thuø cuûa giao löu vaên hoaù, cho thaáy roõ vieäc truyeàn baù vaên hoaù ôû caùc phöông dieän tö töôûng, toân giaùo, khoa hoïc. Vì vaäy, "baûn vò hoaù" coù theå ñöôïc coi nhö laø khaùi nieäm vaên hoaù nhaân loaïi hoïc. Vieäc môû roäng phaïm vi khaùi nieäm "baûn vò hoaù" nhö theá coù lieân heä maät thieát vôùi "Taân quan ñieåm" trong laõnh vöïc nghieân cöùu giao löu vaên hoaù ñöôïc ñeà caäp ôû treân.

Nhaèm laøm saùng toû vieäc noái daøi khaùi nieäm "baûn vò hoaù", chuùng ta coù theå ñaïi löôïc so saùnh tình hình du nhaäp cuûa Phaät Giaùo taïi Thaùi Lan vaø Trung Hoa. Gioáng nhö ôû caùc quoác gia khaùc thuoäc vuøng "Indochina" (Trung Nam baùn ñaûo), Phaät giaùo coù aûnh höôûng raát lôùn ñoái vôùi Thaùi Lan. Phaät Giaùo ñaõ traøn ngaäp treân moïi phöông dieän trong ñôøi soáng ôû noâng thoân taïi Thaùi Lan. Ví nhö Ñeàn Mieáu chaúng nhöõng bieán thaønh choán tuï hoïp hay lai vaõng cuûa daân chuùng maø coøn laø nôi caát giöõ nhöõng taøi vaät coâng coäng. Hôn nöõa, ñeå ñöôïc thöøa nhaän laø ñaõ tröôûng thaønh, nam thanh nieân caàn phaûi traûi qua 3 thaùng tu hoïc Ñaïo. Do aûnh höôûng cuûa Phaät Giaùo töø ngoaøi ñeán maø vaên hoaù nguyeân thuyû cuûa Thaùi Lan ñaõ bò ñaùnh phaù naëng neà treân caùc phöông dieän tö töôûng, toân giaùo, vaên hoaù v.v... Loaïi "AÁn Ñoä hoaù" ôû Trung Nam baùn ñaûo naøy coù theå ñöôïc goïi laø "du nhaäp vaên hoaù".

Ngoaøi ra coøn coù quaù trình töông phaûn, laø khi moät toân giaùo töø ngoaøi ñeán ñaõ bò vaên hoaù ñòa phöông ñoàng hoaù vaø mang moät hình thaùi môùi. Ñaây laø tröôøng hôïp Phaät Giaùo taïi Trung Hoa. ÔÛ Trung Hoa, Phaät giaùo ñaõ traûi qua nhieàu caûi bieán: ngöôøi Trung Hoa ñaõ saùng laäp ra Thieân Ñaøi Toâng, Hoa Nghieâm Toâng, Thieàn Toâng taân phaùi, vaø ñaõ phaùt trieån caùc toâng phaùi naøy sang Ñaïi Haøn, Nhaät Baûn; ñoàng thôøi vieäc suøng baùi vaø yù nghiaõ cuûa Phaät Giaùo Boà Taùt, Phaät Ñaø cuõng bò bieán hoaù. (ví nhö Ava Loki Tesvara nam tính ôû AÁn Ñoä ñaõ bieán thaønh Quan AÂm ôû Trung Hoa vôùi nöõ tính). Veà phöông dieän giaùo lyù cuõng xuaát hieän hoïc thuyeát môùi; ngheä thuaät Phaät Giaùo vaø vaên hoaù ñaõ phaùt trieån vôùi nhöõng ñaëc tính Trung Hoa (nhö böùc hoïa vó ñaïi ôû Ñoân Hoaøng, töôïng ñieâu khaéc Ñöùc Phaät ôû Laïc Döông vaø Ñaïi Ñoàng, loaïi Vaên Hoïc Bieán Vaên...); Caùc Hoaø Thöôïng ôû Trung Hoa ñaõ töø choái cuoäc soáng döïa vaøo cuûa boá thí vaø hôn nöõa ñaõ goùp phaàn khoáng cheá chuû nghóa Nhaät cöôøng; Treân phöông dieän leã nghi, Haùn Vaên ñöôïc söû duïng (raát khaùc vôùi Thaùi Lan, vaãn duøng tieáng Ba-li). Chuùng ta coù theå nhaän thaáy Phaät Giaùo ñaõ bieán thaønh toân giaùo mang maøu saéc Trung Hoa roõ neùt, vaø khoâng coøn gioáng nhö ôû caùc quoác gia khaùc. Loaïi Phaät Giaùo "Trung Hoa hoaù" naøy coù theå ñöôïc goïi laø "baûn vò hoaù".

Ñoù chæ laø ñaïi löôïc phaùc hoïa moät hieän töôïng raát phöùc taïp maø thoâi. Chuùng ta khoâng heà phuû nhaän söï "Thaùi Lan hoaù" Phaät Giaùo hay aûnh höôûng cuûa Phaät Giaùo ñoái vôùi Trung Hoa. Ví duï neâu leân chæ nhaèm trình baøy aûnh höôûng cuûa beân naøy ñoái vôùi beân kia giöõa hai cöïc ñoan "baûn vò hoaù" vaø "du nhaäp vaên hoaù" trong quaù trình giao löu.

Ví duï treân cuõng coøn cho thaáy, trong vieäc giao löu vaên hoaù bình thöôøng coù nhöõng neàn vaên hoaù (nhö neàn vaên hoaù "vöõng maïnh" cuûa Trung Hoa) ñaõ coù khuynh höôùng baûn vò hoaù, nhöng cuõng coù nhöõng neàn vaên hoaù (nhö Thaùi Lan) ñaõ höôùng theo du nhaäp vaên hoaù. Coù theå thaáy "Dung Hôïp" ñöông nhieân laø ñaëc tính cuûa vaên hoaù Trung Hoa. Bôûi vì ngoaøi Phaät Giaùo vaø Thieân Chuùa Giaùo ra, nhöõng toân giaùo vaø tö töôûng töø ngoaøi ñeán ñeàu phaûi traûi qua quaù trình dung hôïp. Thanh Chaân Töï ôû Taây An laø moät ví duï roõ neùt veà Hoài Giaùo bò Trung Hoa hoaù. Nhìn töø beân ngoaøi, chuùng ta khoâng theå nhaän ra ñöôïc ñoù laø Ñeàn Thôø cuûa Hoài Giaùo, bôûi vì hình daùng kieán truùc y heät nhö cuûa Phaät Giaùo. Chæ khaùc moät ñieàu laø khoâng coù caùc töôïng Thaàn ôû maët tieàn beân trong, nôi haønh leã. Hai beân cöûa lôùn coù hai vò Hoaøng Ñeá vaø nhöõng ngöôøi ñeán haønh leã, tröôùc heát phaûi cuùi ñaàu tröôùc hai vò naøy roài môùi vaøo leã baùi Ñöùc Ala. Ñoái vôùi vaên hoaù Trung Hoa, Hoài Giaùo caàn bieåu loä coù loøng trung thaønh ñoái vôùi quoác gia thì ngöôøi ta môùi tin theo.

Chuùng ta cuõng coù theå töø bia ñaù "Ñaïi Taàn Caûnh Giaùo löu haønh Trung Quoác Bia" ôû Taây An, nhaän ra vieäc "baûn vò hoaù" cuûa Caûnh Giaùo. Baûn vaên ghi treân bia goàm hai phaàn, phaàn noùi veà lòch söû vaø phaàn veà giaùo lyù. Phaàn lòch söû ñaõ duøng "Taân quan ñieåm" moâ taû lòch söû Caûnh Giaùo ñeán Trung Hoa. Taùc giaû ñaõ ñaët Hoaøng Ñeá laøm nhaân vaät chính, caùc nhaø truyeàn giaùo laø phuï vaø trong trình thuaät ñaõ khoâng noùi "chính caùc nhaø truyeàn giaùo ñaõ tìm ñeán Trung Hoa" nhöng nhaán maïnh "chính Hoaøng Ñeá hoan ngheânh caùc nhaø truyeàn giaùo ñeán Trung Hoa": Ñieàu ñoù hieån nhieân laø töông phaûn vôùi quan ñieåm thoâng thöôøng cuûa Taây Phöông. ÔÛ phaàn giaùo lyù, taùc giaû ñaõ duøng töø ngöõ cuûa Nho Gia, Phaät Giaùo, Ñaïo Giaùo maø trình baøy giaùo lyù. Vaø hôn nöõa vieäc khaéc giaùo lyù treân bia ñaù laø moät ñaëc ñieåm cuûa vaên hoaù Trung Hoa maø ôû Trung Ñoâng hay AÂu Chaâu khoâng heà coù. Coù theå noùi ñöôïc ñoù laø Caûnh Giaùo ñaõ ñöôïc Trung Hoa hoaù.. Vaø cuõng moät caùch töông töï, chuùng ta coù theå nghieân cöùu lòch söû Do Thaùi Giaùo, Khoa Hoïc Taây Phöông, Chuû Nghiaõ Maùc-Leâ khi ñeán Trung Hoa.

KEÁT LUAÄN CUÛA PHAÀN HAI

Nhöõng trình baøy treân ñaõ chöùng thöïc taùc duïng cuûa khaùi nieäm "baûn vò hoaù" khoâng chæ giôùi haïn trong vieäc giao löu vaên hoaù Trung -Taây ôû theá kyû 17 maø coøn coù theå aùp duïng cho nhöõng hình thöùc vaên hoaù khaùc nhö Toân Giaùo, Khoa Hoïc, Kyõ Thuaät, Tö Töôûng muoán du nhaäp Trung Hoa, ñoàng thôøi chuùng ta coù theå môû roäng phaïm vi cuûa khaùi nieäm "baûn vò hoaù" nhaèm phaùc hoïa nhöõng ñaëc tính cuûa vaên hoaù nhaân loaïi hoïc coù lieân quan ñeán vaán ñeà giao löu vaên hoaù noùi treân. Hy voïng, vôùi moät vaøi suy luaän vaén taét treân veà vaán ñeà "thích öùng" vaø "baûn vò hoùa" seõ giuùp cho caùc Linh Muïc Tu Só Vieät Nam taïi Ñaøi Loan coù theâm ñöôïc kinh nghieäm truyeàn giaùo cho ngöôøi Trung Hoa ngaøy nay. Nhôø lôøi caàu baàu cuûa Caùc Thaùnh Töû Ñaïo Vieät Nam, kính chuùc quyù Cha quyù thaày luoân coù ñöôïc moät cuoäc soáng truyeàn giaùo vui töôi haïnh phuùc trong Chuùa Kitoâ.

Back to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home Page