Sinh Töû Trong Nho Giaùo
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
3. Sinh vaø Töû trong Luaän Ngöõ
Nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc tôùi trong phaàn nhaäp ñeà, Khoång Töû ít baøn veà vaán ñeà sinh töû, nhaát laø caùi cheát. Tuy ít, song thöïc ra, khoâng phaûi raát ít nhö nhieàu hoïc giaûhieåu laàm. Trong Luaän Ngöõ maø thoâi, chöõ sinh xuaát hieän 16 laàn, vaø caøng ñaëc bieät hôn, chöõ töû ñöôïc nhaéc tôùi 38 laàn (40). Thoáng keâ naøy cho ta thaáy caâu traû lôøi Töû Loä cuûa Khoång Töû "Chöa bieát veà soáng, noùi laøm chi tôùi cheát", coù veû göôïng gaïo, hoaëc chæ laø moät coá yù troán traùnh khoâng giaùm ñoái dieän vôùi vaán ñeà. Thöïc teá laø, ngaøi nhìn söï soáng vaø söï cheát khoâng theo loái nhìn huyeàn hoaëc cuûa thôøi ñoù. Loái suy tö cuûa ngaøi raát ö toâng giaùo, song khoâng meâ tín: muoán hieåu veà söï soáng, chuùng ta phaûi ñoái dieän vôùi caùi cheát; vaø ngöôïc laïi, yù nghóa cuûa sinh meänh laø do chính söï "laäp danh", "laäp coâng", "laäp ñöùc", töùc "thaønh nhaân", chöù khoâng phaûi do yù thöùc veà höõu haïn tính cuûa con ngöôøi qua caùi cheát. Phoù Boäi Vinh (41) phaân loaïi quan nieäm töû sinh trong Luaän Ngöõ vaøo 4 tieát muïc: (1) thaùi ñoä cuûa Khoång Töû veà caùi cheát nghòch töï nhieân; (2) veà vieäc Khoång phaûn ñoái caùi cheát baát ñaéc kyø töû, hay caùi cheát voâ nghóa; (3) veà tính chaát taát nhieân cuûa caùi cheát; vaø (4) khaúng ñònh vai troø cuûa söï cheát trong dieãn trình sinh sinh baát taän (42). Chuùng toâi taïm döïa theo nghieân cöùu cuûa hoï Phoù trong phaàn naøy.
3.1. Phaûn Ñoái Caùi Cheát Nghòch Töï Nhieân
Thöù nhaát, Khoång Töû nhaän ñònh caùi cheát nhö laø luaät töï nhieân cuûa trôøi ñaát. Theá neân theo thieân meänh hay thi haønh thieân ñaïo ñoøi hoûi chuùng ta khoâng ñöôïc pheùp töï pheùp naém quyeàn saùt sinh. Chính vì vaäy, ngaøi phaûn ñoái baát cöù hình thöùc naøo ngöôïc laïi vôùi caùi cheát töï nhieân. Ngaøi cuõng gaït boû baát cöù lyù do gì, cho ngay caû lyù do ñaïo ñöùc, ñeå gieát ngöôøi. Ngaøi chaùn gheùt chieán tranh (43); ca tuïng Quaûn Troïng vì ñaõ ngaên chaën ñöôïc nhieàu traän chieán (44), vaø ngaøi khuyeân caùc nhaø chính trò neân töø boû baïo löïc (45). Töông töï, ngaøi chuû tröông theo thieân yù, khoâng coå voõ dieät baïo quaân; khoâng phaûi vì ngaøi thaáu trieät ñöôïc raèng söï gieát hoân quaân khoâng theå giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà moät caùch taän goác, maø vì ngaøi yù thöùc haønh ñoäng saùt quaân laø moät haønh ñoäng saùt nhaân; maø saùt nhaân töùc laø haønh vi phaûn thieân ñaïo. Noùi caùch chung, saùt quaân hay saùt phuï ñeàu laø saùt nhaân caû. Trong Luaän Ngöõ, Khoång Töû laäp laïi nhieàu laàn quan nieäm naøy. Trong ñoaïn 12:19, khi traû lôøi Lyù Khang töû veà vieäc gieát ngöôøi ñeå cöùu ngöôøi, ngaøi nhaán maïnh ñeán chính ñaïo thay theá baïo löïc: "Töû vi chính, haø duïng saùt?". Trong ñoaïn 14:36, ngaøi noùi theâm: "Ñaïo chi töông haønh giaõ höng, meänh giaõ." Trong ñoaïn 14:17 traû lôøi Töû Coáng veà nhaân nghóa cuûa Quaûn Troïng: "Quaûn Troïng phi nhaân gæa ö?" ngaøi ca ngôïi Quaûn Troïng laø ngöôøi toân troïng söï soáng. Töông töï, trong ñoïan 13:11, ngaøi khaúng ñònh söï soáng vôùi thieän haûo"thieän nhaân vò bang baùch nieân". Trong taát caû caùc ñoaïn vaên treân, chuùng ta nhaän thaáy chuû tröông cuûa Khoång Töû nhö sau: thöù nhaát, caùi cheát, gioáng nhö söï soáng, töï noù thuoäc thieân ñaïo, töùc ñaïo taát nhieân, theá neân chuùng ta khoâng coù quyeàn thay ñoåi. Thöù hai, nhö caùi ñaïo taát nhieân, con ngöôøi khoâng theå traùnh khoûi caùi cheát, song khoâng theå vì theá maø töï quyeát ñònh sinh meänh cuûa mình, caøng khoâng ñöôïc pheùp laïm duïng maïo phaïm sinh meänh cuûa tha nhaân. Tha saùt hay töï saùt cuõng ñeàu laø saùt nhaân caû. Trong moät nieàm tin nhö theá, Khoång Töû phaûn ñoái taát caû moïi hình thöùc phaûn söï soáng, bao goàm chieán tranh, beänh taät, gieát ngöôøi, hay loái soáng sa ñoïa, nguyeân nhaân cuûa ñoaûn meänh. Tö töôûng naøy cuõng xuaát hieän trong Maïnh Töû, khi thaøy chuû tröông theo thieân meänh vaø troïng söï soáng. Theo thieân meänh toân troïng söï soáng töùc troïng leã, troïng nghóa, töùc thöïc thi ñaïo nhaân: "Khoång Töû taán dó leã, thoái dó nghóa, ñaéc chi baát ñaéc vieát höõu meänh" (46). Vaø thöïc thi ñaïo nhaân môùi coù theå thoáng nhaát thieân haï: "Baát saùt nhaân giaû naêng nhaát chi" (47).
3.2. Pheâ Bình Caùi Cheát Voâ Nghóa
Thöù hai, Khoång Töû pheâ bình nhöõng caùi cheát baát ñaéc kyø töû, hoaëc nhöõng caùi cheát voâ nghóa. Theá neân ñoái vôùi ngaøi, soáng phaûi ra soáng, maø cheát cuõng phaûi ra cheát môùi theo ñuùng ñaïo. Soáng giai nhö ñæa ñoùi nhöng voâ nghóa, cuõng chæ laø moät cuoäc soáng dö thöøa, coù haïi: "laõo nhi baát töû, thò vi taëc." (48) Töông töï, nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo chæ bieát höôûng thuï, chaïy theo caùi baõ phuù quyù, quyeàn lôïi, khi cheát cuõng chæ laø moät caùi cheát laõng nhaùch bò ngöôøi ñôøi deøm pha (49). Tuy noùi nhö theá, ngaøi khoâng coù coå voõ chuùng ta chaïy theo caùi cheát "anh huøng" (nhö caùc laõnh tuï töøng hoâ haøo, xuùi daïi daân chuùng "aên cöùt gaø", "hy sinh vì toå quoác", hoïc ñoøi "Leâ Lai cöùu chuùa"). Ngaøi caûnh caùo chuùng ta toân troïng sinh meänh, ñöøng daïi doät ñaâm lao vaøo nhöõng maïo hieåm khoâng caàn thieát (50), ñeå maø "baát ñaéc kyø töû nhieân" (51). Moät caùi cheát yeåu, baát thaàn (nhö tröôøng hôïp Hoäi Nhan) thöôøng bò Khoång Töû phaøn naøn cho laø "duõng nhi voâ möu", moät söï ñaùng tieác.
3.3. Chaáp Nhaän Taát Nhieân Tính cuûa Caùi Cheát
Thöù ba, tuy luoân nhaán maïnh ñeán sinh meänh, Khoång Töû khoâng troán traùnh caùi cheát. Ngaøi coi "söï töû nhö söï sinh, söï sinh nhö söï töû". Chính vì vaäy maø chuùng ta phaûi hieåu bieát theâm veà caùi cheát. Thöù nhaát, Khoång Töû chaáp nhaän caùi cheát nhö moät luaät töï nhieân, baát khaû khaùng: "töû sinh höõu meänh, phuù quùy taïi thieân" (52) Theá neân ngaøi khoâng phaûn khaùng, hay aâu lo. Thöù hai, tuy cheát laø luaät töï nhieân, song khoâng phaûi caùi cheát naøo cuõng gioáng nhau. Coù nhöõng caùi cheát anh huøng; coù nhöõng caùi cheát voâ giaù trò. Noùi caùch khaùc, ngaøi nhìn caùi cheát töø khía caïnh sinh meänh. Neáu maïng soáng con ngöôøi coù giaù maø cheát sôùm, thì ñoù caû laø moät tai hoïa. Song ngöôïc laïi, neáu moät maïng soáng khoâng coù giaù trò gì caû, thì bò ngaøi mieâu taû nhö "ngöôøi gìa maø khoâng cheát taát bieán thaønh taëc". Chính vì vaäy maø ngaøi than tieác nhöõng ngöôøi hieàn taøi chaúng may bò cheát sôùm (53). Ngaøi phaøn naøn laõo Thieân "baát haïnh ñoaûn meänh töû ai" (54), hay "Thieân ai töû" (55). Tuy phaøn naøn, song Khoång Töû chaáp nhaän vaø khoâng oaùn giaän Thieân, bôûi vì ñoù laø luaät töï nhieân. Nhìn töø khía caïnh naøy, chuùng ta coù theå nhaän ra thaùi ñoä cuûa ngaøi veà caùi cheát. Caùi cheát laø moät böôùc taát nhieân cuûa lòch trình sinh töû. Chính vì vaäy, ñeå ñaùnh giaù hay hieåu veà caùi cheát, phaûi nhìn noù töø khía caïnh sinh meänh.
3.4. Dieãn Trình cuûa Cheát vaø Soáng
Nhìn nhö vaäy, caùi cheát coù theå bi ñaùt hay töï nhieân tuøy theo söï ñoùng goùp cuûa noù vaøo söï soáng: söï soáng cuûa doøng, cuûa gioáng, cuûa toäc, hay cuûa nhaân loaïi. Caùi cheát bi ñaùt laø caùi cheát tuyeät meänh. Caùi cheát höuõ ích laø caùi cheát anh huøng. Maø caùi cheát anh huøng töùc laø caùi cheát ñaït ñöôïc muïc ñích. Caâu "chöa bieát soáng, noùi chi tôùi cheát?" thöïc ra muoán noùi leân hai nghóa: (1) neáu chöa bieát ñöôïc muïc tieâu cuûa cuoäc soáng, thì noùi ñeán caùi cheát laøm gì; hay ngöôïc laïi (2) moät caùi cheát coù yù nghóa laø moät caùch noùi leân söï cao quyù cuûa tính meänh: "höõu saùt thaân dó thaønh nhaân" (gieát mình ñeå thaønh ñaïo laøm ngöôøi) (56). Noùi moät caùch khaùc, cheát vaø soáng naèm trong moät dieãn trình khoâng theå phaân caùch ñöôïc. Neáu hieåu ñöôïc nhö theá, thì "trieàu vaên ñaïo, hoân töû khaû ai" (saùng sôùm nghe ñöôïc ñaïo thì chieàu cheát cuõng ñöôïc) (57).
Chuù Thích:
(40) Xin xem Döông Baùch Tuaán, Luaän Ngöõ Dòch Chuù, sñd. Trong taäp saùch naøy, taùc giaû theâm phaàn "Luaän Ngöõ Töø Ñieån", vaø thoáng keâ caùc tieát muïc quan troïng trong Luaän Ngöõ.
(41) Phoù Boäi Vinh hieän laø Giaùo sö veà Nho hoïc taïi Ñaïi hoïc Quoác gia Ñaøi Loan vaø Giaùo sö Giaûng toïa moân Haùn hoïc taïi Ñaïi hoïc Leiden, Hoøa Lan. OÂng cuõng töøng laø Giaùo sö Khaùch toïa taïi Ñaïi hoïc Louvain, vaø laø taùc giaû treân 60 taäp saùch veà Trieát hoïc vaø Vaên hoïc. Hai taùc phaåm ñaïi bieåu: The Concept of T'ien in Ancient China (Yale University 1984) vaø Luaän Ngöõ Taân Bieân (Ñaøi Baéc, 1999).
(42) Xin xem Phoù Boäi Vinh, "Giaûi Tích Khoång Töû ñoái Sinh Töû döõ Quûy Thaàn ñích Khaùn Phaùp". Luaän vaên phaùt bieåu taïi Trung Quoác Trieát Hoïc Hoäi, Ñaïi hoïc Quoác gia Ñaøi Loan, Ñaøi Baéc, 12.1998. Ngoaøi ra, cuøng moät taùc giaû: Fu Pei-jung, "Confucius, la vie et la mort. Ame et esprit dans l'Au-delaø", trong Paul Servais, ed. La Mort et l'Au-delaø, (Louvain, Academia Bruylant, 1998), tr. 51-72.
(43) Luaän Ngöõ, 7:13.
(44) Luaän Ngöõ, 14:16.
(45) Luaän Ngöõ, 12:7.
(46) Maïnh Töû, Vaïn chöông, thöôïng.
(47) Maïnh Töû, Löông Hueä Vöông, thöôïng
(48) Luaän Ngöõ, 14:43 .
(49) Luaän Ngöõ, 16:12.
(50) Luaän Ngöõ, 14:5, khuyeân Töû Loä.
(51) Luaän Ngöõ, 11:13.
(52) Luaän Ngöõ, 12:5.
(53) Luaän Ngöõ, 6:3 than tieác Nhan Hoài, hay ñoaïn 6:10 thöông Baùch Ngöu.
(54) Luaän Ngöõ, 11:7.
(55) Luaän Ngöõ, 11:9.
(56) Luaän Ngöõ, 15:9.
(57) Luaän Ngöõ, 4:8.
Traàn Vaên Ñoaøn
Taân Truùc, Ñaøi Loan 1999