Sinh Töû Trong Nho Giaùo
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
2. Thieân Ñeá, Thieân Meänh,
vaø Thieân Nhaân Töông döõ
Theo caùc nhaø nghieân cöùu Trung Hoa, quan nieäm Thieân vaø Ñeá töøng bieán ñoåi raát nhieàu trong quaù trình lòch söû töø thôøi Thöông cho tôùi thôøi Khoång Töû. Vaø ngay trong caùc Kinh ñieån nhö Töù Thö, Taû Truyeän, Thi Kinh, Leã Kinh, chuùng ta cuõng thaáy moät söï bieán ñoåi khaù roõ raøng. Phuøng Höõu Lan saép ñaët quan nieäm Thieân vaøo trong 4 phaïm truø, Thieân nhö laø moät Khaûi maëc, Thieân nhö moät Saùng taïo, Thieân nhö moät vò Giaùm saùt, vaø Thieân nhö nhö moät Phaùp quan. (22) Phoù Boäi Vinh ñi xa hôn, giaûi thích Thieân vaø Ñeá theo naêm nghóa vuï: Thoáng trò, Saùng taïo, Giaùm saùt, Maëc khaûi, vaø Phaùp quan. (23) Töông töï nhö Phoù Boäi Vinh, Lyù Chaán xeáp Thieân vaøo trong 6 phaïm truø; 5 phaïm truø nhö cuûa hoï Phoù, coäng theâm phaïm truø Ñaïo. (24) Noùi moät caùch chung, caùc danh nho ñöông thôøi nhö Phöông Ñoâng Myõ, Maïc Toâng Tam, Ñöôøng Quaân Nghóa, La Quang, Ngoâ Kieán Huøng, hay caû Löông Thaáu Minh vaø Huøng Theá Löïc, cho duø voâ thaàn hay höõu thaàn cuõng ñeàu coâng nhaän laø quan nieäm Thieân vaø Ñeá mang caû hai tính chaát hình nhi thöôïng vaø hình nhi haï, sieâu vieät vaø noäi taïi. (25)
Baét ñaàu vôùi nhaõn quan hình nhi haï, nhaø Thöông duøng töø ngöõ Ñeá ñeå noùi leân vò thaàn cai quaûn cuõng nhö ñieàu haønh (a) gioù, maây, saám seùt vaø möa; (b) muøa maøng vaø gaët haùi; (c) vieäc xaây döïng thoân xoùm, laøng maïc; (d) chieán tranh; (e) söï may maén cuõng nhö tai hoïa cuûa muoân daân; (f) vaø söï caùt höng cuûa nhaø vua. (26) Moät caùch chung, Ñeá aùm chæ moät ñaáng toái cao, song khoäng sieâu vieät, khoâng hoaøn toaøn linh thieâng. Ñeá dieãn ñaït moät söï xuaát kieät, laõnh ñaïo. Tam Hoaøng, Nguõ Ñeá (27) vaø ngay caû caùc vöông nhaø Haï (Vuõ vöông 2205 tr.c.n.), nhaø Thöông (Thaønh Thang, 1766 tr.c.n.), nhaø Chu (Vuõ Vaên, Chu Coâng, 1122 tr.c.n.) ñeàu ñöôïc toân kính laø Ñeá. (28) Ñaây laø moät lyù do taïi sao nhoùm taân Nho cho raèng quan nieäm veà Ñaáng Tuyeät Ñoái Gia-Vi (Yahweh), hay Thaàn Linh (Theos) vaø Linh Thieâng (Sacrus) hoaøn toaøn xa laï trong loái suy tö cuaû ngöôøi Taàu. Cho tôùi ñôøi Chu, chuùng ta môùi thaáy töø ngöõ Thieân daàn daàn thay theá töø ngöõ Ñeá. Thieân töø ñaây mang moät saéc thaùi sieâu vieät, ñöôïc coi nhö laø moät nguyeân lyù toái haäu, taùch bieät khoûi con ngöôøi. Moät trong nhöõng lyù do chính cuûa söï bieán ñoåi töø Ñeá ra Thieân coù leõ mang tính chaát chính trò vaø xaõ hoäi nhieàu hôn laø tính chaát toân giaùo. Ñieåm ñaùng löu yù, ñoù laø caùc vöông nhaø Thöông töøng lôïi duïng chöõ ñeá ñeå gaùn cho toå tieân cuûa hoï. Do ñoù, cho duø thaát ñöùc, caùc ñeá vöông vaãn khoâng sôï bò laät ñoå. Ñaây laø moät trong caùc lyù do taïi sao nhaø Chu thích duøng chöõ Thieân, vaø chuù troïng ñeán phaàn hình nhi thöôïng. Trong Thi kinh, Thieân ñöôïc coi nhö laø Ñaáng Giaùm saùt, saép ñaët caùc vöông ñeå cai quaûn muoân daân. (29) Chính Thieân ñaõ choïn vaø ñaët oâng Vaên vaøo ngoâi vöông; (30) vaø chính Thieân ñaõ ra leänh nhaø Thöông laät ñoå nhaø Haï voâ ñaïo. (31)
Tuy nhaø Chu ñaõ thay ñoåi phaàn naøo quan nieäm Thieân, song vai troø cuûa con ngöôøi vaãn chöa ñöôïc chuù troïng ñuû. Y heät caùc vöông thôøi Thöông töøng laïm duïng Ñeá, caùc baïo vöông nhaø Chu lôïi duïng Thieân, bieán Thieân thaønh laù buøa hoä maïng. Meâ tín cuûa boïn phöông syõ troän laãn vôùi haønh vi voâ ñaïo cuûa giai caáp laõnh ñaïo ñaõ bieán ñoåi Thieân thaønh moät quan nieäm huyeàn bí. Chính vì theá maø thieân meänh ñöôïc coi nhö ñònh meänh. Töø nhaø Chu cho tôùi thôøi Xuaân Thu (722-481 tr.c.n.), con ngöôøi phoù thaùc vaän mình cho Thieân. Thieân baây giôø laø moät vò thoáng trò, quyeát ñinh vaän maïng cuûa con ngöôøi. Ngöôøi tröïc tieáp ñaët ngöôøi cai quaûn muoân daân. Quaân vöông ñöôïc Thieân choïn ñeå tieáp tuïc coi soùc cuõng nhö giöõ gìn Thieân ñaïo. Noùi caùch khaùc, taát caû ñeàu do Thieân quyeát ñònh. Töø ñaây thieân meänh bieán thaønh ñònh meänh. Quaân vöông bieán thaønh thieân töû. (32)
Khoång Töû xuaát hieän nhö laø moät thaùch ñoá ñoái vôùi loái nhìn quaù sieâu hình vaø huyeàn hoaëc cuûa thôøi ñoù. Gioáng nhö Su-Caùt (Socrates), ngaøi nhaän ra vai troø cuûa con ngöôøi trong lòch söû nhaân loaïi. Chæ trong Luaän Ngöõ maø thoâi, ngaøi baøn ñeán con ngöôøi hay ñaïo nhaân 105 laàn; ñeán ñaïo laøm ngöôøi quaân töû 107 laàn. (33) Ñoái vôùi ngaøi, con ngöôøi giöõ moät vai troø then choát, nhö trung taâm noái keát giöõa Trôøi vaø ñaát. Tuy theá Ngaøi vaãn chaáp nhaän chieàu kích taâm linh vaø thaàn linh trong vuõ truï vaø trong cuoäc soáng cuûa con ngöôøi. Ngaøi coi vieäc teá Thieân nhö laø moät nghi leã toái quan troïng (34). Ngaøi nhaän ñònh thieân ñaïo nhö moät loái soáng theo luaät cuûa Thieân, vaø thieân meänh nhö quy luaät cuûa Trôøi. Maëc duø ngaøi ít noùi ñeán Thieân (35), hoaëc töø choái khoâng baøn ñeán quûy thaàn (36), hoaëc cho raèng "Khoâng phaûi Ñaïo laøm con ngöôøi lôùn, song chính con ngöôøi môùi laøm saùng Ñaïo,"(37) ngaøi luoân tin vaøo Thieân vaø kính Thieân (38). Chuùng ta phaûi ñôïi cho tôùi thôøi Toáng (nho), môùi thaáy quan nieäm Thieân ñöôïc hieåu theo nghóa "nguyeân lyù", mang tính chaát sieâu hình hoïc. Song ñieåm ñaùng noùi laø Nho hoïc vaøo thôøi naøy ñaõ mang moät phaàn naøo saéc thaùi Phaät hoïc, vaø Ñaïo hoïc. Hai anh em Trình Haïo (1032-1085), Trình Di (1033-1107) caøng chuù troïng ñeán "baûn tính" con ngöôøi hôn. Maø tính cuûa hoï cuõng laø caùi lyù cuûa trôøi ñaát vaäy. Chu Hi (1130-1200) ñi xa hôn, oâng toång hôïp lyù vaø khí, tính vaø taâm, nhaân vaø chí, vaø giaûi thích cho raèng taát caû phaùt xuaát töø cuøng lyù (39).
Trong moät maïch vaên nhö vaäy, chuùng ta môùi coù theå hieåu ñöôïc quan nieäm thieân nhaân töông döõ; veà caùi nhìn cuûa nho giaùo veà sinh töû vaø veà haäu theá.
Chuù Thích:
(22) Xin xem, Phuøng Höõu Lan, Trung Quoác Trieát Hoïc Söû, sñd. Thöôïng taäp, tr. 20-29.
(23) Xin xem Phoù Boäi Vinh, Nho Ñaïo Thieân Luaän Phaùi Uy, sñd., tr. 1-60.
(24) Xin xem, Lyù Chaán Anh, Nhaân döõ Thöôïng Ñeá, taäp 5, sñd, tr. 7.
(25) Nôi ñaây chuùng toâi chæ xin nhaéc ñeán vaøi taùc phaåm tieâu bieåu cuûa Phöông Ñoâng Myõ, La Quang vaø Ñöôøng Quaân Nghóa nhö: Thome Fang (Phöông Ñoâng Myõ), Chinese Philosophy: Its Spirit and Its Development, (Taipei, Linking Publishing Compagny, 1981), tr. 37-81; Ñöôøng Quaân Nghóa, Trung Quoác Trieát Hoïc ñích Tinh Thaàn, (Ñaøi Baéc, Thöông Vuï, 1978); chöông 1; La Quang, Nho Gia Hình Thöôïng Hoïc, (Ñaøi Baéc, Phuï Nhaân Ñaïi hoïc Xuaát baûn xaõ), chöông 6, tr. 211-237.
(26) Xin xem Hoà Haäu Tuyeån, Leã Thò Nghieän Cöùu, (Ñaøi Baéc, 1959), Soá 9 vaø 10, tr. 24-25. (27) Toaïi Nhaân, Phuïc Hy, Nöõ Oa, Thaàn Noâng, Hoaøng Ñeá, Thieáu Haïo, Chuyeân Huùc, Nghieâu, Thuaán.
(28) Phuøng Höõu Lan, Trung Quoác Trieát Hoïc Söû, 1. 12-29; Laõo Tö Quang, Trung Quoác Trieát Hoïc Söû, (Höông Caûng, Ñaïi hoïc Trung Vaên), 1968., Taäp 1, tr. 14-18.
(29) Kinh Thöông tuïng, IV, 3,3; Kinh Chu tuïng, IV, 1,6.
(30) Kinh Ñaïi aù; III, 1,2.
(31) Xin xem theâm Phoù Boäi Vinh (Fu Pei-jung), Communication between Confucianism and Christianity, (Taipei, Yeh-Chyang, 1988), tr. 74-80, chuù thích 1.
(32) Hoà Thích khi baøn ñeán söï suy ñoài cuûa trieát hoïc Trung quoác, oâng vaïch ra boán toäi chính: (1) chuû nghóa danh hoïc hoaøi nghi; (2) chuû nghóa coâng duïng; (3) chuû nghóa nhaát toân chuyeân cheá; vaø (4) söï meâ tín cuûa phaùi phöông só. Trung Quoác Trieát Hoïc Söû, sñd., tr. 728-729. Baøn veà söï meâ tín, oâng cho raèng quan nieäm thieân töû giöõ moät vai troø then choát: "Nhöõng ñieàu meâ tín treân coù theå xem nhö laø moät quoác giaùo ñoái vôi Trung quoác coå ñaïi. Vò giaùo chuû cuûa quoác giaùo ñoù laø 'thieân töû'." tr. 741.
(33) Chan Wing-tsit, A Source Book in Chinese Philosophy, sñd., tr. 16.
(34) Leã Kyù, 21: 9.6; hoaëc Leã Kyù, 24:10 :"Phaûn coå phuïc thæ dó haäu kyø boån, baát vong kyø sôû do sinh daõ; hoaëc 26:11.
(35) Luaän Ngöõ, 5:12.
(36) Quyû thaàn kính nhi vieãn chi, Luaän Ngöõ, 6:20.
(37) Luaän Ngöõ, 15:28.
(38) Chan Wing-tsit, A Source Book in Chinese Philosophy, sñd., tr. 16-17. Hoaëc Thome Fang, sñd, tr. 71. Hoà Thích nhaän ñònh (moät caùch sai laàm) nhö sau: "Laõo Töû laø ngöôøi ñaàu tieân ñeà xöôùng quan nieäm thieân ñaïo voâ vi ñeå ñaû phaù tö töôûng meâ tín veà thöôïng ñeá. Töø ñoù veà sau quan nieäm thieân ñaïo cuûa oâng daàn daàn trôû thaønh quan nieäm chính cuûa "Trieát hoïc töï nhieân" Trung quoác. Khoång Töû vaø Tuaân Töû ñeàu chòu aûnh höôûng cuûa quan nieäm naøy, vì theá maø tinh thaàn choáng ñoái meâ tín leân raát cao.", sñd. tr. 740.
(39) Chu Hy vieát: "Cuøng lyù laø muoán bieát caùi sôû dó nhieân cuûa söï vaät vôùi caùi sôû ñöông nhieân cuûa söï vaät maø thoâi. Bieát caùi sôû dó nhieân cho neân caùi chí khoâng hoaëc, bieát caùi sôû ñöông nhieân cho neân vieäc laøm khoâng laàm." Trích töø Traàn Troïng Kim, sñd., Haï taäp, tr. 165.
Traàn Vaên Ñoaøn
Taân Truùc, Ñaøi Loan 1999