Sinh Töû Trong Nho Giaùo
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
1. Nhöõng ngoä nhaän
veà Toân Giaùo tính cuûa Nho giaùo
Trong Töù Thö, Khoång Töû hoïa hoaèn môùi baøn veà söï cheát; (1) caøng khoâng thích noùi ñeán thaàn thaùnh, quûy quaùi, hay moät theá giôùi mai sau. Söï kieän naøy khieán nhieàu hoïc giaû cho raèng Khoång Töû voâ thaàn; raèng hoïc thuyeát cuûa ngaøi thuaàn tuùy nhaân baûn. Luaän ñieåm naøy khoâng hoaøn toaøn sai, song chaéc haún laø khoâng ñuùng. Caùc nho gia Vieät vaøo thôøi cöïu traøo, hay trong mieàn Nam tröôùc naêm 1975, nhö Phan Boäi Chaâu, Phan Chu Trinh, Traàn Troïng Kim, Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Kim Ñònh, Böûu Döôõng, vaân vaân, (2) ña soá nghieâng veà phía höõu thaàn, hoaëc ít nhaát, khoâng voâ thaàn; trong khi caùc nhaø nghieân cöùu Nho hoïc hieän nay taïi Haø Noäi vaø Saøi Goøn (sau 1975) nghieâng veà höôùng voâ thaàn nhieàu hôn. (3) Moät soá vò coøn ñi xa hôn giaûi thích Nho hoïc nhö laø moät hoïc thuyeát duy vaät. (4) Chuùng toâi thieát nghó, tö duy Nho hoïc theo phaïm truø toân giaùo Taây phöông laø moät sai laàm veà phaïm truø. (6) Töông töï, nhìn Nho hoïc theo nhaõn quan cuûa hoïc thuyeát duy vaät khoâng chæ vaáp phaïm vaøo sai laàm naøy, maø coøn coá tình boùp meùo caû quaù trình lòch söû cuûa Nho hoïc nöõa. Theá neân, tranh luaän veà tính chaát höõu thaàn hay voâ thaàn cuûa Nho hoïc theo phaïm truø thaàn hoïc vaø yù thöùc heä Taây phöông trôû thaønh thöøa thaõi. Song neáu toân giaùo hieåu theo nghóa toâng giaùo cuûa Ñoâng phöông, (6) thì chuùng ta khoâng theå choái boû chieàu kích thaàn linh vaø taâm linh cuûa Nho hoïc. Chính vì theá, trong luaän vaên naøy, chuùng toâi tìm hieåu nhaõn quan cuûa Nho hoïc veà söï soáng vaø söï cheát khoâng theo phaïm truø cuûa thaàn hoïc Taây phöông, song theo loái nhìn cuûa ngöôøi Trung Hoa, vaø coù leõ cuûa ngöôøi Vieät chuùng ta. (7) Noùi roõ hôn, chuùng toâi muoán baøn ñeán chieàu kích taâm linh vaø thaàn linh cuûa Nho hoïc töø loái nhìn cuûa con ngöôøi ñoâng phöông (ñaëc bieät trong ñoïan 4 veà tieåu ñeà "Bieän chöùng Sinh Töû".
Tröôùc heát, chuùng ta phaûi coâng nhaän laø, lòch söû tö töôûng cuûa Trung Hoa, vaø caùch rieâng lòch söû cuûa Nho hoïc Trung Hoa, luoân luoân thay ñoåi khoâng ngöøng. Söï thay ñoåi coù theå laø daáu chæ cuûa tieán boä, cuõng coù theå cuûa thuït luøi; söï thay ñoåi cuõng coù theå chæ laø moät bieán daïng hay toâ ñieåm theâm chuùt ít maø thoâi. Ñieàu ñoù coù nghóa laø, neáu chuùng ta chaáp nhaän luaän ñeà veà söï bieán ñoåi cuûa lòch söû, chuùng ta cuõng phaûi coâng nhaän raèng ngay caû quan nieäm veà thaàn linh cuõng ñaõ ôû trong moät quùa trình thay ñoåi, vaø ñöông tieáp tuïc dieãn trình lòch söû bieán hoùa cuûa con ngöôûi. Hieåu nhö theá, chuùng ta môùi coù theå nhaän ñònh moät caùch trung thöïc veà söï thay ñoåi cuûa nhaân sinh quan cuõng nhö thaàn linh quan trong Nho hoïc.
Söï thay ñoåi nhaân sinh quan baét ñaàu töø nhaø Chu (1111 tröôùc coâng nguyeân, taét tr.c.n.) khi ngöôøi Taøu baét ñaàu chuù troïng ñeán vai troø cuûa con ngöôøi. Tröôùc nhaø Chu, vaøo thôøi nhaø Thöông (1751-1111 tr.c.n.), ngöôøi Taøu ñaët taát caû vaän meänh trong tay Thöôïng Ñeá. (8) Ngöôøi ta kính baùi Ñeá. Hoï tin vaøo hoàn phaùch, khuaån, thieân meänh, söï baát töû cuûa hoàn phaùch. (9) Hoï cho raèng, möu söï taïi Thieân, maø thaønh söï cuõng taïi Thieân, theá neân khaán caàu, xin caùc thaàn linh ban cho hoï thaùi hoøa, phoàn thònh. Nhaø Chu khi laät ñoå nhaø Thöông, caàn moät lyù do thích ñaùng ñeå hôïp lyù vaø hôïp phaùp hoùa söï phaûn phuùc cuûa mình. Chính do ñoù, hoï ñoåi laïi quan nieäm thieân meänh cuõng nhö vai troø cuûa thaàn thaùnh. Hoï phaùt trieån moät lyù thuyeát ñaïo ñöùc döïa treân chính con ngöôøi, vaø chính con ngöôøi môùi coù theå nhôø vaøo haønh vi cuõng nhö ngoân töø toát laønh maø hoaøn thaønh chính ñònh meänh cuûa mình. (10) Noùi caùch khaùc, con ngöôøi coù theå töï quyeát ñònh vaän meänh, nhôø vaøo haønh vi ñaïo ñöùc cuûa mình. Lyù do naøy hôïp lyù hoùa coâng vieäc caûi trieàu hoaøn ñaïi, cuõng nhö bieán haønh vi tieám vò cuûa nhaø Chu trôû thaønh danh chính ngoân thuaän. Nhöng cuõng töø ñôøi Chu, caùc nhaø laõnh ñaïo phaûi döïa vaøo ñaïo ñöùc ñeå trò nöôùc. Hoï raát coù theå bò laät ñoå neáu thieáu taøi thaát ñöùc. Quan nieäm "daân vi quyù" cuûa Maïnh Töû thöïc ra ñaõ manh nha ngay töø thôøi nhaø Chu vaäy. Döôùi trieàu ñaïi Chu (1111-249 tr.c.n.), caùc nhaø laõnh ñaïo daàn daàn tieám vò thaàn linh, töï cho mình laø toå laø tieân. (11) Maø Toå laïi coù moät vò theá quan troïng ngang vôùi Thieân. Trong Leã Kyù, ta ñoïc thaáy: "Vaïn vaät baûn hoà thieân, nhaân baûn hoà toå", töùc muoân vaät goác ôû Trôøi, ngöôøi goác ôû Toå. Thöïc ra, nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc sô qua, moät tö töôûng "nhaân baûn" nhö treân chæ xuaát hieän töø nhaø Chu. Tröôùc ñoù, nhaát laø trong thôøi Haï vaø Thöông, Ñeá hay Thieân sieâu vieät treân con ngöôøi. Chính vì theá, nghi leã teá Thieân khaùc vôùi teá Toå. Cuõng trong Leã Kyù, chæ coù Thieân töû môùi ñöôïc pheùp teá Thieân: "Thieân töû teá trôøi ñaát, teá boán phöông, teá nuùi soâng, teá nguõ töï." (12) Trong Thi Kinh, chuùng ta coøn thaáy raát nhieàu ñoïan giaûi thích nguoàn goác con ngöôøi vaø vaïn vaät töï Thieân, thí duï nhö "Hoaøng hyõ Thöôïng Ñeá, laâm haï höõu haùch, giaùm quan töù phöông, caàu daân chi maïc"; hoaëc "Thieân sinh chöng daân, höõu vaät höõu taéc, daân chi bænh di, hieáu thò yù ñöùc". (13) Song töø ñôøi Chu, vuõ truï quan cuûa ngöôøi Taàu bieán ñoåi, vaø nhaân sinh quan cuûa hoï daàn daàn laán aùt, thay theá loái nhìn thaàn bí trong quaù khöù. (14) Suy tö mang tính chaát hình nhi haï veà Ñeá cuûa hoï ñöôïc boå tuùc vôùi moät loái tö duy hình nhi thöôïng veà Thieân. Thöôïng Ñeá khoâng chæ coù nhaân tính, maø coøn Thieân tính; khoâng chæ bieåu hieän nhaân caùch maø coøn sieâu vieät. Song ngöôøi Taàu phaûi ñôïi tôùi thôøi Khoång Töû vaø Laõo Töû môùi baét ñaàu coù moät neàn trieát hoïc gaàn saùt nghóa vôùi trieát hoïc hieän nay. (15)
Khoång Töû tieáp thu cuõng nhö phaùt trieån nhöõng tinh hoa cuûa toå tieân, töùc caùc nhaø tö töôûng tröôùc ngaøi. Coâng vieäc thuaät nhi baát taùc nhaém ñeán vieäc baûo toàn vaø phaùt huy nhöõng giaù trò truyeàn thoáng. Noùi moät caùch roõ hôn, Khoång Töû khoâng gaït boû nhaõn quan hình nhi thöôïng, song ngaøi tìm caùch toång hôïp vaøo trong cuoäc soáng con ngöôøi. Ngaøi khoâng choái boû thaàn linh; ngaøi cuõng khoâng khinh thöôøng ma quaùi; vaø ngaøi caøng khoâng gaït boû nieàm tin vaøo Thieân, vaøo Ñeá. Ngöôïc laïi, ngaøi chuû tröông teá Thieân, teá Thaàn, teá Toå, kính baùi tieàn nhaân, hieáu thaûo vôùi cha meï, tín nghóa vôùi baèng höõu, vaân vaân. Song söï vieäc cuùng teá, thôø phuïng Thieân, Ñeá, Toå khoâng mang tính chaát huyeàn bí hay meâ hoaëc; nhöng coù tính chaát thöïc teá vaø thöïc duïng nhieàu hôn. Ñoái vôùi Khoång Töû, Thieân, Ñeá, gioáng nhö Toå, khoâng chæ mang tính chaát ngoaïi taïi, hoaøn toaøn sieâu vieät, song coøn noäi taïi, tieàm taøng trong chính vuõ truï con ngöôøi. Chính vì vaäy, thôø Thieân, baùi Toå, cuõng gioáng nhö hieáu thaûo vôùi cha meï, laø moät nghi leã bieåu taû söï lieân quan maät thieát giöõa con ngöôøi, cuõng nhö tuaân theo moät quy luaät taát yeáu cuûa "uoáng nöôùc nhôù nguoàn" (aåm thuûy tö nguyeân), "aên quûa nhôù keû troàng caây" hay "ngöôøi tröôùc troàng caây, ngöôøi sau höôûng maùt". Quan nieäm nhôù ôn nôi ñaây laø moät troïng ñieåm trong neàn ñaïo ñöùc hoïc cuûa ngöôøi ñoâng phöông.
Töø moät quan nieäm ñaïo ñöùc nhö vaäy, chuùng ta coù theå hieåu taïi sao Khoång Töû baét ñaàu vôùi con ngöôøi, chöù khoâng töø Ñeá hay Thieân. Khi nhaán maïnh ñeán vai troø cuûa con ngöôøi trong ñaïo ñöùc hoïc, hoaëc ñeán tính chaát öu tieân cuûa con ngöôøi "Chöa giuùp con ngöôøi, laøm sao coù theå noùi phuïc vuï Trôøi?" (16) ngaøi muoán nhaán maïnh ñeán vai troø cuûa con ngöôøi trong quaù trình hình thaønh chính mình, nhö laø moät chuû theå, moät truyeàn nhaân cuûa Trôøi vaø Ñaát. (17) Gaàn guõi vôùi con ngöôøi chính laø con ngöôøi. Theo nghóa naøy, toå tieân laø nhöõng ngöôøi ñi truôùc, chöù khoâng phaûi chæ laø moät nguyeân lyù sieâu hình tröøu töôïng nhö thaáy trong neàn sieâu hình hoïc cuûa Hy Laïp. Chính vì theá maø con nguôøi cuõng ñöôïc (vaø phaûi ñöôïc) kính troïng nhö Trôøi vaø Ñaát. (18) Phuïng kính toå tieân laø moät hình thöùc bieåu taû loái soáng thieân nhaân töông döõ; truyeàn toâng haäu ñaïi. Phuïng kính toå tieân cuõng laø moät loái thöïc thi ñaïo laøm ngöôøi (töùc ñaïo nhaân). Trong maïch vaên naøy, toâng giaùo (19) ñöôïc hieåu nhö laø moät loái soáng, moät neàn giaùo huaán giuùp con ngöôøi hình thaønh chính mình qua söï khaùm phaù vai troø cuûa mình trong lòch söû cuûa doøng, cuûa gioáng, cuûa toäc. Toâng giaùo cuõng giuùp con ngöôøi yù thöùc ñöôïc söï phaùt sinh, cuõng nhö trong muïc ñích toái haäu cuûa con ngöôøi qua chính lòch söû hình thaønh cuûa mình. Noùi caùch khaùc, toâng giaùo khoâng chæ mang tính chaát religere, töùc noái keát nhöõng con ngöôøi coù chung nieàm tin vaøo Thöôïng Ñeá, hoaëc bieåu taû nhöõng caûm giaùc sieâu töï nhieân, huyeàn bí, (20) maø coøn coù tính chaát "nhaän toå, qui toâng", giuùp con ngöôøi yù thöùc ñöôïc vai troø lòch söû saùng taïo cuûa mình nhö chuùng ta thaáy trong Vieät trieát vôùi nguyeân lyù tam taøi Thieân Ñòa Nhaân.
Neáu chaáp nhaän vai troø cuûa con ngöôøi trong tieán trình hình thaønh lòch söû nhaân loaïi, chuùng ta cuõng phaûi chaáp nhaän vai troø cuûa Thieân vaø Ñòa, bôûi vì con ngöôøi khoâng theå töï taïo, töï sinh vaø töï toàn. Thieân do ñoù giöõ vai troø cuûa ngöôøi cha, ngöôøi meï (thieân chi phuï maãu), trong khi Ñòa laø "vaïn vaät chi maãu". (21) Hieåu nhö vaäy, chuùng ta coù theå noùi, vaán ñeà sinh töû cuûa con ngöôøi chæ coù theå hieåu vaø giaûi quyeát trong söï töông quan cuûa con ngöôøi vôùi Trôøi vaø Ñaát. Ñeå giuùp moät soá ñoäc giaû (chöa quen thuoäc vôùi trieát ñoâng) coù moät loái nhìn trung thöïc hôn veà tranh luaän sieâu hình trong Nho hoïc, chuùng toâi xin maïn pheùp baøn luaän moät caùch toùm löôïc veà quan nieäm Thieân, vaø Thieân nhaân töông döõ trong Nho hoïc.
Chuù Thích:
(1) Trong Luaän Ngöõ, coù taát caû quaõng 5 laàn Khoång Töû noùi moät caùch rieâng veà söï cheát, song ngaøi töø choái khoâng baøn theâm khi Töû Loä hoûi veà söï cheát: "Chöa bieát veà söï soáng, laøm sao maø baøn veà caùi cheát". Luaän Ngöõ, 11:11. Nhöng trong toaøn Luaän Ngöõ, ngaøi nhaéc tôùi caùi cheát 38 laàn, lieân quan tôùi chieán tranh, söï soáng, ñaïo ñöùc, vaân vaân. Xin xem Döông Baùch Tuaán, Luaän Ngöõ Dòch Chuù, (Baéc Kinh, Trung Hoa Thö Cuïc, 1962). Trong taäp saùch naøy, taùc giaû theâm phaàn "Luaän Ngöõ Töø Ñieån", vaø thoáng keâ caùc tieát muïc quan troïng trong Luaän Ngöõ.
(2) Xin tham khaûo Phan Boäi Chaâu, Khoång Hoïc Ñaêng, Toaøn taäp, (Hueá, Thuaän Hoùa, 1990); Traàn Troïng Kim, Nho Giaùo (Haø Noäi, 1947; Boä Giaùo Duïc taùi baûn taïi Saøi Goøn, 1971); Kim Ñònh, Cöûa Khoång (Saøi Goøn, 1963); Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Lòch Söû Trieát Hoïc Ñoâng Phöông (Saøi Goøn, 1957 vaø tieáp theo); Giaûn Chi & Nguyeãn Hieán Leâ, Giaûn Löôïc Trieát Hoïc Trung Hoa, (Saøi Goøn, 1973, taùi baûn taïi haûi ngoaïi), vaân vaân.
(3) Xin xem caùc taùc phaåm cuûa Traàn Vaên Giaøu, Söï Phaùt trieån cuûa Tö töôûng ôû Vieät Nam töø Theà kyû 19 ñeán Caùch maïng Thaùng Taùm, (Haø Noäi, Nhaø Xuaát baûn Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, taäp 1, 1973, taäp 2, 1975); Vuõ Khieâu (chuû bieân), Nho Giaùo Xöa vaø Nay (Haø Noäi, Nhaø Xuaát baûn Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, 1990); Nguyeãn Khaéc Vieän, Baøn veà Ñaïo Nho (Haø Noäi, Nhaø Xuaát baûn Theá Giôùi, 1993), vaân vaân.
(4) Thí duï moät soá hoïc giaû tröôùc thaäp nieân 1980, bao goàm caû Nguyeãn Khaéc Vieän, Traàn Vaên Giaøu, Vuõ Khieâu. Taïi Trung Hoa, caùc hoïc chöông bieän chöùng duy vaät cuûa Tröông Ñaïi Nieân: "Phöông phaùp Chuû nghóa ñích Nguy cô - Bieän chöùng phaùp ñích nguïy Khoa hoïc tính", baøi tham luaän trong Hoäi nghò veà Trieát Hoïc cuûa Trung Hoa, (Ñaïi Hoïc Baéc Kinh, 9.1995). Giaùo sö hoï Tröông, ngöôøi cuøng thôøi vôùi Phuøng Höõu Lan vaø Hoà Thích, ñaõ ñoïc baøi dieãn vaên veà tính chaát khoa hoïc öu vieät cuûa bieän chöùng duy vaät trong buoåi khai maïc. Trong baøi tham luaän toång keát beá maïc, chuùng toâi pheâ bình tính chaát thieáu khoa hoïc cuûa bieän chöùng phaùp. Chuùng toâi cuõng cöïc löïc vaïch ra nhöõng sai laàm cuûa phöông phaùp naøy trong caùc luaän vaên khaùc nhö: Traàn Vaên Ñoaøn, "The Dialectic of Violence", trong Philosophical Review (No. 21, 1997, National Taiwan University), vaø Traàn Vaên Ñoaøn, "Die Logik der Herrschaft", trong Jahrbuch der Sozialwissenschaften, (Linz Universitat, Austria, 1998).
(4) Veà vaán ñeà naøy, chuùng toâi ñaõ baøn ñeán trong moät tieåu luaän khaùc: "Is Chinese Humanism Atheistic?", in trong Proceedings of the International Conference in Commemoration of Matteo Ricci's 400 Years in China (Ñaøi Baéc, 1983); baûn Ñöùc ngöõ trong Religionswissenschaftsforschung (Ñaïi hoïc Bonn, 1985); baûn Hoa ngöõ trong Taäp san Trieát Hoïc döõ Vaên Hoùa (Ñaøi Baéc, 1984).
(4) Xin xem Traàn Troïng Kim, Nho Giaùo, (Saøi Goøn, Taân Vieät, 1957 (taùi baûn), tr. 41. Cuõng xin xem theâm tieåu luaän cuûa chuùng toâi: Traàn Vaên Ñoaøn, "Towards a Viet-Theology" (1996); baûn Vieät ngöõ trong Ñònh Höôùng, soá 13 (Reichstett, 1997); vaø Traàn Vaên Ñoaøn, "Moät Suy Tö Thaàn Hoïc", trong Daân Chuùa (New Orleans, 1983.11).
Trong baøi "Towards a Viet-Theology", coù tính chaát ñaïi cöông naøy, chuùng toâi vaïch ra nhöõng khaùc bieät giöõa hai neàn thaàn hoïc, vaø chuû tröông ñoái töôïng cuûa Thaàn hoïc khoâng phaûi laø chính Thöôïng Ñeá (bôûi vì chuùng ta khoâng theå laáy, hay coi, hay ñem, hay ñaët Ngöôøi nhö moät ñoái töôïng ñeå nghieân cöùu. Ngöôøi voâ hình, voâ töôïng, voâ thanh, voâ suù, vöôt khoûi laõnh vöïc tri thöùc thöôøng tình. Thaàn hoïc khoâng gioáng caùc khoa hoïc khaùc: sinh vaät hoïc laø caùi hoïc veà sinh vaät; vaät lyù hoïc nghieân cöùu veà theá giôùi vaät chaát.Song thaàn hoïc khoâng phaøi laø moân hoïc nghieân cöùu Thöôïng Ñeá. Ngöôïc laïi, ñoái töôïng cuûa thaàn hoïc chính laø laøm theá naøo con ngöôøi caûm nghieäm söï hieän höõu cuûa Ñaáng Toái thöôïng; laøm sao maø con ngöôøi nhaän thöùc ñöôïc söï kieän "thieân nhaân töông döõ"; laøm sao ñeå coù theå hieäp thoâng vôùi thaàn linh; laøm sao coù theå thaønh thaùnh, vaân vaân giaû cuûa Haøn Laâm Vieän Trung Hoa taïi Baéc Kinh, vaø caû Tröông Ñaïi Nieân cuûa Ñaïi hoïc Baéc Kinh. Xin xem baøi traû lôøi cuûa chuùng toâi veà chuû tröông bieän chöùng duy vaät cuûa Tröông Ñaïi Nieân: "Phöông phaùp Chuû nghóa ñích Nguy cô - Bieän chöùng phaùp ñích nguïy Khoa hoïc tính", baøi tham luaän trong Hoäi nghò veà Trieát Hoïc cuûa Trung Hoa, (Ñaïi Hoïc Baéc Kinh, 9.1995). Giaùo sö hoï Tröông, ngöôøi cuøng thôøi vôùi Phuøng Höõu Lan vaø Hoà Thích, ñaõ ñoïc baøi dieãn vaên veà tính chaát khoa hoïc öu vieät cuûa bieän chöùng duy vaät trong buoåi khai maïc. Trong baøi tham luaän toång keát beá maïc, chuùng toâi pheâ bình tính chaát thieáu khoa hoïc cuûa bieän chöùng phaùp. Chuùng toâi cuõng cöïc löïc vaïch ra nhöõng sai laàm cuûa phöông phaùp naøy trong caùc luaän vaên khaùc nhö: Traàn Vaên Ñoaøn, "The Dialectic of Violence", trong Philosophical Review (No. 21, 1997, National Taiwan University), vaø Traàn Vaên Ñoaøn, "Die Logik der Herrschaft", trong Jahrbuch der Sozialwissenschaften, (Linz Universitat, Austria, 1998).
(5) Veà vaán ñeà naøy, chuùng toâi ñaõ baøn ñeán trong moät tieåu luaän khaùc: "Is Chinese Humanism Atheistic?", in trong Proceedings of the International Conference in Commemoration of Matteo Ricci's 400 Years in China (Ñaøi Baéc, 1983); baûn Ñöùc ngöõ trong Religionswissenschaftsforschung (Ñaïi hoïc Bonn, 1985); baûn Hoa ngöõ trong Taäp san Trieát Hoïc döõ Vaên Hoùa (Ñaøi Baéc, 1984).
(6) Xin xem Traàn Troïng Kim, Nho Giaùo, (Saøi Goøn, Taân Vieät, 1957 (taùi baûn), tr. 41. Cuõng xin xem theâm tieåu luaän cuûa chuùng toâi: Traàn Vaên Ñoaøn, "Towards a Viet-Theology" (1996); baûn Vieät ngöõ trong Ñònh Höôùng, soá 13 (Reichstett, 1997); vaø Traàn Vaên Ñoaøn, "Moät Suy Tö Thaàn Hoïc", trong Daân Chuùa (New Orleans, 1983.11).
(7) Trong baøi "Towards a Viet-Theology", coù tính chaát ñaïi cöông naøy, chuùng toâi vaïch ra nhöõng khaùc bieät giöõa hai neàn thaàn hoïc, vaø chuû tröông ñoái töôïng cuûa Thaàn hoïc khoâng phaûi laø chính Thöôïng Ñeá (bôûi vì chuùng ta khoâng theå laáy, hay coi, hay ñem, hay ñaët Ngöôøi nhö moät ñoái töôïng ñeå nghieân cöùu. Ngöôøi voâ hình, voâ töôïng, voâ thanh, voâ suù, vöôt khoûi laõnh vöïc tri thöùc thöôøng tình. Thaàn hoïc khoâng gioáng caùc khoa hoïc khaùc: sinh vaät hoïc laø caùi hoïc veà sinh vaät; vaät lyù hoïc nghieân cöùu veà theá giôùi vaät chaát. Song thaàn hoïc khoâng phaøi laø moân hoïc nghieân cöùu Thöôïng Ñeá. Ngöôïc laïi, ñoái töôïng cuûa thaàn hoïc chính laø laøm theá naøo con ngöôøi caûm nghieäm söï hieän höõu cuûa Ñaáng Toái thöôïng; laøm sao maø con ngöôøi nhaän thöùc ñöôïc söï kieän "thieân nhaân töông döõ"; laøm sao ñeå coù theå hieäp thoâng vôùi thaàn linh; laøm sao coù theå thaønh thaùnh, vaân vaân.
(8) Kinh Thi: "Hoaøng hyõ Thöôïng Ñeá, laâm haï höõu haùch, giaùm quan töù phöông, caàu daân chi maïc". Traàn Troïng Kim dòch: "Ñöùc Thöôïng Ñeá raát lôùn, soi xuoáng döôùi raát roõ raøng, xem xeùt boán phöông ñeå tìm söï khoán khoå cuûa daân maø cöù giuùp." Traàn Troïng Kim, sñd., tr. 38. (9) Traàn Troïng Kim, sñd., phaàn 1.
(10) Phuøng Höõu Lan, Trung Quoác Trieát Hoïc Söû, (Baéc Kinh, Nhaân Daân Xuaát baûn xaõ, 1988), thöôïng taäp, tr. 7-18. Xin tham khaûo Chan Wing-tsit (Traàn Vinh Keát), A Source Book in Chinese Philosophy, (New Jersey, Princeton University Press, 1963), tr. 3.
(11) Chuù yù laø toå tieân nôi ñaây khoâng coù nghóa "toå cuûa con ngöôøi laø tieân" nhö moät soá hoïc giaû, nhaát laø caùc nhaø nghieân cöùu vaên hoùa Vieät gaàn ñaây hay hieän nay nhö Hoà Höõu Töôøng, Bình Nguyeân Loäc, hay Traàn Ngoïc Theâm (trong taùc phaåm Nhöõng Neùt Caên Baûn cuûa Vaên Hoùa Vieät Nam, Tp. HCM: Nhaø Xuaát baûn Trung Taâm Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, 1998) hieåu nhaàm. Caùc nhaø nghieân cöùu treân nhaàm chöõ tieân trong maïch vaên "con roàng chaùu tieân" vôùi toå tieân. Thöïc ra, Toå coù nghóa laø coäi nguoàn, goác loõi. Tieân coù nghóa laø ñi tröôùc, coù tröôùc. Toå tieân do ñoù mang nghóa "nhöõng ngöôøi coù tröôùc" hay "tieàn nhaân". Trong ngoân ngöõ bình daân, chuùng ta coøn goïi toå tieân laø oâng baø, vaø ñaïo toå tieân laø ñaïo oâng baø (the cult of ancestors, le culte des ancetres).
(12) Leã Kyù, Khuùc Leã haï: "Thieân töû teá thieân ñòa, teá töù phöông, teá sôn xuyeân, teá nguõ töï; chö haàu phöông töï, teá nguõ töï, ñaïi phu teá nguõ töï; syõ teá kyø tieân."
(13) Traàn Troïng Kim, sñd. tr. 38, chuù thích 8. Hoaëc "Trôøi sinh ra daân, coù hình pheùp, daân giöõ tính thöôøng, muoán coù ñöùc toát.". Traàn Troïng Kim, sñd., tr. 40.
(14) Xin xem theâm caùc bieân khaûo (Hoa ngöõ) cuûa Lyù Chaán, Nhaân döõ Thöôïng Ñeá, saùu taäp, (Ñaøi baéc, Phuï Nhaân Ñaïi Hoïc Xuaát baûn xaõ, 1986-1995); cuõng nhö caùc bieân khaûo cuûa Phoù Boäi Vinh, Nho Ñaïo Thieân Luaän Phaùt Uy, (Ñaøi Baéc, Lyù Minh Xuaát baûn xaõ, 1988); Lyù Ñoã, Trung Ngoaïi Thieân Quan Nieäm Nghieân Cöùu, (Ñaøi Baéc, Thöông Vuï Xuaát baûn xaõ, 1982). Cuõng xin xem theâm Traàn Vaên Ñoøan, "Thieân Nhaân Töông Döõ - Lyù Chaán Anh ñích Thaàn Hoïc Luaän Bieän", trong Lyù Chaán Anh Thaát Thaäp Nieân, phaùt bieåu taïi Ñaïi Hoïc Nam Khai, Thieân Kinh thaùng 9. 1999; in trong Taäp san Trieát Hoïc döõ Vaên Hoùa, soá 305, (Ñaøi Baéc, 10. 1999).
(15) Hoà Thích, Trung Quoác Trieát Hoïc Söû, baûn dòch cuûa Huyønh Minh Ñöùc, (Saøi Goøn, Khai Trí, 1970), tr. 740.
(16) Luaän Ngöõ, 11:11.
(17) Luaän Ngöõ, 15:28: "Chính con ngöôøi môùi laøm cho Ñaïo vó ñaïi, chöù khoâng phaûi Ñaïo laøm con ngöôøi to lôùn".
(18) Luaän Ngöõ, 16:8: "Ngöôøi quaân töû luoân kính troïng ba söï vieäc. OÂng vaâng theo thieân meänh; oâng kính troïng ñaïi nhaân; vaø oâng nghe theo lôøi chæ daäy cuûa thöôïng (thaùnh) nhaân."
(19) Ngöôøi Nhaät dòch religio ra toâng giaùo. Vaøo cuoái theá kyû 19, ngöôøi Taàu phieân aâm töø Nhaät ngöõ sang Hoa ngöõ. Chuù yù laø chöõ toâng giaùo vieát hoaøn toaøn gioáng nhau trong Nhaät ngöõ, Hoa ngöõ vaø Vieät haùn. Xin xem Hans Kung & Julia Ching, Christentum und chinesische religion (Munchen, Piper, 1988), tr. 29. Taïi Vieät Nam, chuùng ta thöôøng duøng danh töø toân giaùo. Toân thöïc ra chæ laø moät phaùt aâm traïi töø toâng. Song chöõ toân deã bò hieåu laàm. Theo loái phaùt aâm Vieät haùn, toân tuy phaùt aâm gioáng nhau, song vieát khaùc nhau, theá neân mang nhieàu nghóa khaùc bieät. Toân laø oâng toå thöù hai sau nguyeân toå (toå toân, hay toå toâng); toân cuõng coù nghóa nhö chaùu (ñích toân), söï kính troïng (taâng kính, hay toân kính), con khæ (Toân Ngoä Khoâng), moät thöù coû thôm, chai ñöïng röôïu, vaân vaân. Xin xem Haùn Vieät Töø Ñieån cuûa Nguyeãn Vaên Khoân (Saøi Goøn, Khai Trí, 1960).
(20) Nobert Schiffers, "Religion", trong Sacramententum Mundi (Herder, Munich, 1970), taäp. 5, tr. 247: "'Toân giaùo' töø La ngöõ religio bieåu taû haønh vi toân giaùo; 3 ñoäng töø relegere, religari va re-eligere coù leõ laø nhöõng bieán daïng cuûa religio. Religere coù nghóa "luoân höôùng veà" hoaëc 'thaønh taâm toân giöõ". Religari coù leõ mang nghóa "töï raøng buoäc vôùi" coäi nguoàn vaø muïc ñích cuûa mình. Sau cuøng, bôûi vì con ngöôøi soáng trong söï queân laõng (moät caùch) loãi laàm veà coäi nguoàn cuõng nhö muïc ñích cuûa mình, theá neân haén coù theå "choïn löïa moät laàn nöõa" caùch soáng toân giaùo theo coäi nguoàn vaø muïc ñích cuûa mình (reeligere)". Cuõng xin tham khaûo theâm: Emil Brunner, Philosophy of Religion, (1958); J. de Vries, The Study of Religion (1967); Bernhard Welte, Auf der Spur des Ewigen (1965);
(21) Xin xem Dòch kinh, hay Ñaïo Ñöùc kinh, chöông 52: "Thieân haï höõu thuûy, dó vi thieân haï maãu. Kyù ñaéc kyø maãu, dó tri kyø töû; kyù tri kyø töû, phuïc thuû kyø maãu, moät thaân baát ñaõi." Döïa theo baûn vaên cuûa Dö Baïn Laâm (chuù thích), (Ñaøi Baéc, Tam Daân Thö cuïc, 1973). Baûn Vieät ngöõ cuûa Haïo Nhieân Nghieâm Toaûn, (Saøi Goøn, Khai Trí, 1973). Chuù yù laø caùch chaám, pheát cuûa Nghieâm Toaûn coù phaàn khaùc vôùi baûn vaên cuûa caùc hoïc giaû Trung Hoa.
Traàn Vaên Ñoaøn
Taân Truùc, Ñaøi Loan 1999