Back
to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home PageÑeà caäp tôùi vaên hoùa, phong tuïc cuûa moät daân toäc laø moät ñeà taøi heát söùc phöùc taïp, vì moãi daân toäc khoâng ít thì nhieàu laø moät ñôn vò ñaëc thuø, daàu vaäy tính caùch ñaëc thuø vaên hoùa naøy khoâng khaûi laø coâ laäp, nhöng laø keát tinh vöøa teá nhò vöøa phöùc taïp qua söï giao tieáp vôùi caùc daân toäc khaùc, vôùi nhöõng neàn vaên minh khaùc. Vaên hoùa, phong tuïc taäp quaùn cuûa ngöôøi Vieät cuõng theá, laø nhöõng tinh hoa ñaõ ñöôïc gaïn loïc, bieán hoùa qua cuoäc soáng daân toäc cuûa bieát bao nhieâu thôøi ñaïi, qua vieäc tieáp xuùc vôùi neàn vaên minh, nhöõng nguoàn tö töôûng saâu roäng nhaát, maïnh meõ nhaát cuûa nhaân loaïi nhö Hoa-AÁn, Hy-La. ÔÛ ñaây khi choïn ñeà taøi "OÂng baø toå tieân" lieân heä vôùi vieäc truyeàn giaùo, chuùng ta ñaõ thu heïp phaïm vi khoâng thaûo luaän nhöõng lieân heä Laõo giaùo vaø Phaät giaùo, nhöng chæ chuù taâm vaøo Nho giaùo vaø Kitoâ giaùo coù lieân quan tôùi vaán ñeà "leã nghi" ñoái vôùi oâng baø toå tieân. Tröôùc tieân chuùng ta truy xeùt lyù do taïi sao ngöôøi Vieät thaønh kính oâng baø toå tieân, thöù tôùi thaûo luaän lyù do ngöôøi Vieät Coâng giaùo trong quaù trình lòch söû gaëp phaûi nhöõng khoù khaên khi baày toû loøng thaønh kính naøy theo nhö phong tuïc taäp quaùn cuûa mình. Cuoái cuøng chuùng ta töï hoûi coù theå hoïc ñöôïc gì trong kinh nghieäm lòch söû naøy ñeå hy voïng coù theå suy tö veà moät thaàn hoïc baûn vò hoùa vieäc thaønh kính oâng baø toå tieân?
Tuy ai cuõng bieát moãi ngöôøi, moãi gia ñình ñeàu coù oâng baø toå tieân rieâng, nhöng noùi tôùi vieäc toân kính oâng baø toå tieân caùch chung laø chaáp nhaän nhöõng ñieåm töông ñoàng cuûa nhöõng neàn vaên hoùa Vieãn Ñoâng trong lòch söû ít nhieàu ñaõ chòu aûnh höôûng cuûa Nho hoïc, nhö Trung Hoa, Ñaïi Haøn, Nhaät Baûn, Vieät Nam. Neân ôû ñaây khi baøn veà nguoàn goác toân kính oâng baø toå tieân hay ôû phaàn sau thaûo luaän nhöõng tranh chaáp veà "leã nghi" thì nhöõng taøi lieäu cuûa caùc quoác gia treân ñeàu coù theå duøng ñeå boå tuùc cho nhau ñeå hieåu roõ vaán ñeà.
Vieät ngöõ duøng danh töø "toân giaùo" ñeå chæ chung caùc tín ngöôõng. Chöõ "toân" cuõng coøn moät aâm nöõa laø "Toâng" nguyeân uûy chæ oâng "thöù toå" (oâng toå thöù hai), roài duøng roäng hôn nöõa ñeå chæ nôi thôø kính toå toâng, cuõng nhö chæ caùc giaùo phaùi, hoïc phaùi. Nhö vaäy, "toân giaùo" theo ngöõ vaên laø thöïc hieän loøng hieáu kính ñoái vôùi toå toâng, toå tieân. Loøng hieáu kính naøy ñöôïc bieåu toû noâm na theo loái bình daân nhö:
"aên quaû nhôù
keû troàng caây,
uoáng nöôùc nhôù tôùi
nguoàn", hoaëc:
"Coâng cha nhö nuùi
Thaùi Sôn,
Nghóa meï nhö nöôùc trong nguoàn
chaûy ra,
Moät loøng thôø meï kính cha,
cho troøn ñaïo hieáu môùi laø
ñaïo con".
Hay Nguyeãn Du vieát trong truyeän Kieàu:
"Taâm thaønh ñaõ
thaáu ñeán trôøi,
Baùn mình laø hieáu, cöùu ngöôøi
laø nhaân".
hay ôû ñoaïn khaùc:
"Laáy tình thaâm,
traû tình thaâm,
Baùn mình ñaõ ñoäng hieáu
taâm ñeán trôøi".
Nhö vaäy caên nguyeân toân kính oâng baø toå tieân ôû ñaâu? Phaûi chaêng laø moät söï toân kính "Thaàn Thaùnh" theo phaåm traät? Nhö saùch Leã Kyù, thieân Khuùc-leã-haï ñaõ cheùp: "Thieân töû teá thieân ñòa, teá töù phöông, teá sôn xuyeân, teá ngöõ töï, chö haàu phöông töï, teá nguõ töï (töùc laø teá Thaàn cöûa, ngoõ, gieáng, beáp vaø giöõa nhaø), chö haàu teá phöông mình ôû, teá nguõ töï, quan ñaïi phu teá nguõ töï, keû só teá toå tieân). Thöïc ra ñaây laø nhöõng phöông chaâm cho nhöõng neàn vaên hoùa chòu aûnh höôûng Khoång hoïc, neân duø ôû Thieân An Moân beân Trung Hoa hay ôû Ñaøn Nam Giao taïi Hueá, vieäc teá trôøi chæ coù nhaø vua môùi coù quyeàn ñöùng chuû teá. Trong leã teá Nam Giao, treân Vieân-Ñaøn ôû giöõa laø baøn Thôø Trôøi Ñaát, hai beân coù hai haøng höông aùn song haønh thôø caùc Tieân Ñeá. Xem nhö theá, töø Vua quan tôùi thöù daân, teá töï laø vieäc raát quan troïng, leã nghi ñöôïc minh ñònh coù traät töï, chung qui vaøo hai nguyeân uûy laø Trôøi vaø Toå, vì "vaïn vaät baûn hoà Thieân, nhaân baûn hoà Toå" (Leã kyù) (dòch: muoân vaät goác ôû Trôøi, ngöôøi goác ôû Toå). Nhöng thöïc ra hai nguyeân uûy naøy chæa baét nguoàn bôûi moät maø thoâi, vì caùc Toå Tieân tuy sinh ra ngöôøi, nhöng taát caû ñeàu do Trôøi sinh döôõng, nhö Kinh Thi cheùp: "Thieân sinh chöng daân, höõu vaät höõu taéc daân chi bænh di, hieáu thò yù ñöùc" (Trôøi sinh ra daân, coù hình pheùp, daân giöõ tính thöôøng, môùi coù ñöùc toát).
"OÂng Trôøi" laø nguyeân uûy cuûa muoân loaøi, neân teá Trôøi laø quan troïng nhaát, do ñoù khoâng phaûi ai cuõng ñöôïc pheùp maø chæ coù Thieân Töû, daân chi phuï maãu, môùi ñöôïc tröïc tieáp haønh leã maø thoâi. OÂng Trôøi tuy raát gaàn keà ñaïi chuùng trong cuoäc soáng, khi vui khi buoàn ñeàu coù theå goïi "Trôøi ôi" ñöôïc, nhöng hoï khoâng ñöôïc pheùp tröïc tieáp cuùng teá, neân thöôøng keâu caàu tôùi Toå Tieân hay cuùng teá caùc thieåu thaàn. Chính vì theá maø Traàn Troïng Kim ñaõ vieát: "Vieäc thôø Trôøi, thôø quæ thaàn vaø toå tieân, tuy laø phaân bieät, nhöng kyø thöïc cuõng laø theo moät lyù caû, vaø chính laø caùi toâng giaùo ñaëc bieät cuûa nhöõng daân toäc theo vaên minh Taàu ôû AÙ ñoâng". Duø ñöôïc tröïc tieáp teá töï "Trôøi" hay chæ giaùn tieáp qua Thaàn Thaùnh, toå tieân, ngöôøi Vieät ñeàu tin töôûng vaøo söï lieân ñôùi "Thieân nhaân töông döõ". Theo ñoù con ngöôøi ñöôïc phuù cho nhaân tính ñeå nhaän ra thieân lyù, ñeå moâ phaïm Thieân tính, ñeå trong cuoäc soáng hoï thöïc thi nhaân ñaïo hôïp vôùi Thieân ñaïo. Noùi caùch khaùc: "Trôøi ñoái vôùi quaàn chuùng nhö moät nguyeân uûy tieàn ñònh con ngöôøi, nhöng vöôït treân con ngöôøi, ñònh ñoaït sinh töû, phuùc hoïa, giaàu ngheøo. Hoï keâu Trôøi vì Trôøi khoâng xa ta. Trôøi thaáu suoát taát caû, caû nhöõng taâm tö thaàm kín. Hoï keâu Trôøi vì Trôøi toaøn naêng, khoâng muø quaùng trong vieäc xeùt xöû. Trôøi coâng minh vì thöôûng keû laønh, phaït keû döõ".
Nho gia thöøa höôûng tö töôûng Khoång töû tin Trôøi laø chuû teå vuõ truï, ñieàu hoøa moïi bieán hoùa bôûi vaäy tri Thieân meänh laø nguoàn goác vaø lyù töôûng cuûa tu taâm vaø döôõng tính cuûa baäc quaân töû". "Baát tri meänh voâ dó vi quaân töû daõ" (Luaän Ngöõ; Nghieâu vieát, XX) (dòch: khoâng bieát meänh Trôøi thì khoâng laáy gì laøm quaân töû). Khi baäc quaân töû quyeát taâm hoïc bieát vaø tuaân theo meänh Trôøi töùc laø soáng trong taâm tình Kính vaø Thaønh. Maëc duø khi hoï cuùng teá thì bieåu toû loøng chaân thaønh: "teá thaàn nhö thaàn taïi" (Luaän Ngöõ: Baùt daät, III) (dòch: teá thaàn nhö coù thaàn ôû ñoù); nhöng ñoàng thôøi "kính quæ thaàn nhi vieãn chi" (Luaän Ngöõ: Ung giaû, VI) (dòch: quæ thaàn thì kính maø xa ra), vì theo Khoång töû con ngöôøi laøm sao bieát ñöôïc theá giôùi quæ thaàn cao xa, u aån, neáu coù töôûng töôïng ra khoâng khoûi baày ra nhöõng ñieàu huyeàn hoaëc, daãn ñöôøng cho meâ tín. Nhö vaäy, Khoång töû tuy raát troïng leã, coi nghi thöùc laø baøy toû loøng Thaønh Kính, nhöng ñoàng thôøi cuõng coi thöïc haønh ñaïo Nhaân laø soáng Thaønh Kính hôïp vôùi Thieân meänh laø raát quan troïng. "Quaân töû theå nhaân tuùc dó tröôûng nhaân, gia hoäi tuùc dó hôïp leã, lôïi vaät tuùc dó hoøa nghóa, trinh coá tuùc dó söï" (Kinh Dòch:Vaên Ngoân truyeän) (dòch: quaân töû laáy caùi nhaân laøm theå laø ñuû laøm tröôûng thaønh cho ngöôøi, hôïp caùc caùi toát ñeïp laø ñuû laøm cho hôïp leã, lôïi cho vaïn vaät laø ñuû laøm hoøa caùi nghóa, bieát caùi trinh-chính maø coá giöõ laø ñuû lam goác cho moïi söï). Vaäy ñaïo Nhaân laø gì? "laø Cung, khoan, tín, maãn, hueä". Khoång töû giaûi thích theâm: "Cung thì khoâng khinh nhôøn, khoan thì ñöôïc loøng ngöôøi, tín thì ngöôøi ta tin caäy ñöôïc, maãn thì coù coâng, hueä thì ñuû khieán ñöôïc ngöôøi" (Luaän Ngöõ: Döông Hoùa, XVII). truy nguoàn naêm caùi keát quaû dieãn ñaït ñaïo Nhaân naøy, chuùng ta seõ tìm ra caùi Nhaân Taâm Thaønh Kính. Tam ñaïo laø quan troïng nhö theá, neân sau naøy, maëc duø Maïnh töû vaø Tuaân töû moãi ngöôøi phaùt huy Khoång hoïc theo ñöôøng höôùng rieâng, moät ngöôøi coi troïng "Nhaân" laø baûo toàn tính baûn thieän cuûa con ngöôøi, moät ngöôøi troïng "Leã" ñeå cheá ngöï tính baûn aùc cuûa ngöôøi, nhöng taát caû hai ñeàu coâng nhaän söï troïng yeáu cuûa taâm ñaïo: baûo toàn löông taâm (Maïnh Töû), tu döôõng taâm tri (Tuaân töû). Ñi xa hôn nöõa, Maëc töû pheâ bình chæ trích Nho ñaïo cuõng vì trong thöïc teá taâm ñaïo ñaõ bò nghi leã tha hoùa laøm maát tính caùch phoå bieán cuûa taâm ñaïo vaäy.
Ñaïo hieáu laø moät ñaëc tính cuûa ñaïo taâm, laøm cho con ngöôøi toû loøng Thaønh Kính ñoái vôùi cha meï, tieàn nhaân, neân chæ nuoâi döôõng cha meï maø khoâng coù loøng hieáu thaûo thì laøm sao goïi laø hieáu ñöôïc! Loøng hieáu thaûo naøy phuïng söï cha meï luùc caùc ngaøi coøn soáng, tang leã neáu caùc ngaøi quaù coá: "soáng thì laáy leã maø thôø, cheát thì laáy leã maø taùng, laáy leã maø teá" (Luaän Ngöõ: Vi chính II). Hieáu ñeã ñoái vôùi cha meï töùc laø kính nhöõng ngöôøi cha meï ñaõ toân troïng, yeâu nhöõng ngöôøi cha meï ñaõ yeâu meán, leã teá nhöõng baäc cha meï ñaõ leã teá. Ñoù laø nguoàn goác cuûa toân kính toå tieân vaäy. Bôûi ñoù Taêng töû noùi: "Thaän chung, truy vieãn, ñöùc qui haäu hó" (Luaän Ngöõ: Hoïc Nhi, I) (dòch: caån thaän luùc cha meï cheát, nhôù ñeán toå tieân xa, thì caùi ñöùc cuûa daân trôû neân haäu).
Tö töôûng ñaïo hieáu ñaõ thaám nhuaàn vaøo loøng ngöôøi Vieät trôû thaønh moät phaàn quan troïng cuûa Vieät tính. Kính baùi toå tieân laø chaân nhaän giôùi voâ hình vaø höõu hình luoân luoân coù söï lieân laïc maät thieát vôùi nhau. Ñoù laø caùch dieãn taû söï hieäp thoâng giöõa oâng baø cha meï vaø con chaùu, giöõa ngöôøi soáng vaø caû cheát, laø dòp ñoaøn tuï cuûa ñaïi gia ñình. Quan nieäm vong hoàn gia tieân luoân gaàn guõi vôùi con chaùu ñöôïc dieãn taû baèng nhieàu caùch khaùc nhau. Ñaïi ña soá quaàn chuùng Vieät Nam ñöôïc coi laø theo "ñaïo OÂng Baø" thöôøng coù phong tuïc laøm leã caùo gia tieân, trong moïi tuaàn tieát, hoaëc ngaøy kò gioã, hoaëc khi coù vieäc hieáu hæ, tang chay. Toan AÙnh dieãn giaûi theâm: Nhöõng bieán coá quan troïng trong gia ñình, leõ taát nhieân gia tröôûng ñeàu coù leã caùo gia tieân, nhö: sinh con caùi, con caùi ñaàu cöõ, ñaày thaùng, ñaày naêm, con caùi baét ñaàu ñi hoïc, söûa soaïn ñi thi, thi ñoã, döïng vôï gaû choàng cho con... hay nhieàu khi chæ söûa sang laïi nhaø cöûa, nhaát laø nhöõng di saûn cuûa tieàn nhaân ñeå laïi. Vui ñaõ theá, buoàn cuõng khaán trình toå tieân ñeå caùc ngaøi bieát vaø phuø hoä, nhö vieäc laøm aên thua loã, coù ngöôøi ñi xa, coù ngöôøi meänh moät... Ngoaøi nhöõng bieán coá trong gia ñình ra, gia tröôûng cuõng kính caùo nhöõng vieäc quan troïng khaùc xaåy ra trong laøng nöôùc, nhö laøng coù cöôùp tôùi, ñaát nöôùc sinh loaïn laïc hay nhöõng tin vui trong thoân xaõ,... Taát caû nhöõng kính caùo, trình khaán treân muïc ñích ñeå toå tieân hieäp thoâng hay phuø trôï trong nhöõng khi vui cuõng nhö luùc buoàn. Tuøy töøng tröôøng hôïp, tuøy töøng gia caûnh maø söûa soaïn leã. Nhieàu khi gia chuû chæ caàn söûa soaïn caùi leã nhoû, nhö cheùn traø, ñóa xoâi, naûi chuoái. Cuõng coù khi leã laïc linh ñình. Toan AÙnh keát luaän: "Con chaùu nhôù ñeán toå tieân thì cuùng, naêng cuùng baùi caøng toû roõ loøng hieáu thaûo cuûa mình ñoái vôùi caùc cuï. Soáng khoân cheát thieâng, caùc cuï thaáy con chaùu hieáu kính, aát vong hoàn cuõng vui möøng".
Noùi tôùi cuùng vaùi toå tieân töùc laø phaûi noùi tôùi baøn thôø gia tieân. Baøn thôø naøy maëc duø trang trí coù khaùc nhau, nhöng ñaïi ñeå ñeàu coù baøi vò, bình höông, neán saùp... Neáu laø baøn thôø hoï thöôøng ñaët trong mieáu ñöôøng, chính giöõa coù baøn thôø rieâng thôø oâng "Thuûy Toå" cuûa doøng hoï. Coøn caùc baøn thôø bieät toâng, bieät phaùi khaùc trong moãi ngaøy gioã kî cuûa toâng, phaùi mình môùi ñöôïc baøy ra. Treân baøn thôø Thuûy Toå luoân coù cuoán gia phaû ghi roõ danh taùnh caùc chi nhaùnh doøng hoï. Nhieàu khi gia phaû naøy ñöôïc ghi khaéc treân töôøng sau baøn thôø Thuûy Toå.
Quaàn chuùng tuy moät ñaøng muoán baøy toû loøng hieáu kính mình ñoái vôùi toå tieân, nhöng hoï khoâng theå phaân bieät roõ raøng nhö nhöõng nho só "vuï daân chi nghóa, kính quæ thaàn nhi vieãn chi", neân thöïc haønh ñaïo hieáu vaø thôø quæ thaàn ñaõ trôû thaønh laãn loän. Vì muoán baûo veä phaàn moä oâng cha, neân nhôù tôùi Thaàn Thoå Coâng, Thaàn Haø Baù. Ngoaøi ra coøn coù nhöõng thaàn taïi gia khaùc nhö: Thaàn Taøi, Thaàn Tieân Sö (hay Thaùnh Sö, Ngheä Sö, töùc laø oâng toå moãi ngheà), Ñöùc Quan Thaùnh... ñeå baûo veä che chôû mình hay giuùp phaùt taøi,... Chính vì theá maø khi caùc nhaø truyeàn giaùo Taây Phöông tôùi Vieät Nam hay Trung Hoa gaëp phaûi nhöõng khoù khaên laøm sao thaáu hieåu tinh thaàn, nhaát laø veà tinh thaàn "leã nghi" toân kính oâng baø toå tieân.
Lòch söû truyeàn giaùo ôû Vieät Nam cuõng nhö ôû Trung Hoa baét ñaàu baèng nhöõng böôùc doø daãm, va chaïm nhöõng khoù khaên veà phieân dòch, vì hai loaïi ngoân ngöõ bieåu taû hai vaên hoùa quaù khaùc nhau, neân khoâng bieát phaûi laøm sao môùi coù theå ñaït tôùi vieäc "baûn vò hoùa" chaân chính ñöôïc. Thoaït ñaàu nhöõng nhaø truyeàn giaùo tieân khôûi duøng ngoân ngöõ ñòa phöông ñeå phieân aâm nhöõng töø caên baûn cuûa Kitoâ giaùo, nhö thaùnh Phanxicoâ Xavier ñaõ Nhaät aâm hoùa tieáng Latinh: Deus Pater, Deus Filius, Deus Spiritus Sanctus laø: Deusu Patere, Deusu Hiiruo va Deusu Spiritusu Santa (coù khoaûng 50 ngöõ vöïng caên baûn nhö theá). Nhöng caùch phieân aâm naøy ñaõ gaëp nhöõng khoù khaên lôùn, vì hoaëc laø aâm ñoù coù moät nghóa khaùc trong ngoân ngöõ laø "Deusu" laøm troø cöôøi cho nhieàu Phaät ñoà Nhaät, vì hoï lieân töôûng tôùi moät aâm töông töï laø "daiuso", coù nghóa laø "Noùi doái ñaïi taøi". Thaáy caùch phieân aâm naøy khoâng oån, neân caùc nhaø truyeàn giaùo keá vò caùc baäc tieân khôûi naøy nhö A. Valignano, M. Ricci, A. Schall, A. de Rhodes v.v... ñaõ hoïc hoûi ngoân ngöõ vaø tö töôûng ñòa phöông ñeå Kitoâ giaùo ñöôïc thích öùng vôùi moâi tröôøng môùi. Trong luùc phieân dòch vaø thích öùng naøy ñaõ xaûy ra cuoäc tranh chaáp veà "leã nghi". Cuoäc tranh chaáp naøy maëc duø ñaàu tieân laø baøn veà hai phöông phaùp truyeàn giaùo ñöôïc hai phe (moät beân laø doøng Teân, moät beân laø doøng Ñaminh, doøng Phanxicoâ vaø hoäi Thöøa Sai Baleâ) chuû tröông, nhöng daàn daàn ñaõ vöôït qua phaïm vi thuaàn tuùy truyeàn giaùo vaø toân giaùo trôû thaønh moät tranh chaáp bò nhöõng aûnh höôûng chính trò, quyeàn bính chi phoái, neân ñaõ trôû thaønh moät taám bi kòch cuûa lòch söû truyeàn giaùo ôû Vieãn Ñoâng. ÔÛ ñaây chuùng ta chæ coù theå chuù taâm tôùi nhöõng döï kieän chính yeáu maø thoâi.
Tröôùc tieân chuùng ta baøn veà vaán ñeà phieân dòch. Sau khi thaûo luaän nhöõng khaû theå dòch chöõ, "Deus", caùc nhaø truyeàn giaùo ñaõ ñoàng yù duøng chöõ "Thieân Chuùa". Nhöng duøng caùch theá naøo ñeå giaûi thích chöõ "Thieân Chuùa" thì hai phe coù nhöõng laäp tröôøng khaùc nhau. Moät beân cho raèng duøng chöõ "Thieân Chuùa" ñeå chæ Deus thì phaûi hieåu hoaøn toaøn khaùc, hoaøn toaøn ñoäc laäp, khoâng theå duøng moät töø ngöõ naøo nhö "Thieân", "Thöôïng Ñeá" ñeå dieãn giaûi ñöôïc, vì "Thieân" theo yù hoï "chæ coù nghóa laø baàu trôøi" (ciel materiel et visible), coøn quan nieäm "Thöôïng Ñeá" laø quan nieäm daân ngoaïi thöôøng duøng, neáu ta duøng seõ rôi vaøo giôùi "voâ thaàn" nhö daân ngoaïi. Moät beân khaùc cho raèng chöõ "Thieân Chuùa" maëc duø laø chöõ gheùp môùi ñeå chæ Deus, nhöng coù theå duøng nhöõng quan nieäm saün coù trong kinh ñieån Trung Hoa xöa nhö "Thieân", "Thöôïng Ñeá" ñeå ngöôøi Trung Hoa coù moät maáu cöù ñeå thaêng hoùa, nhôø ñoù môùi deã daøng hieåu roõ nghóa thöïc söï cuûa "Thieân Chuùa" ñöôïc. Thöïc ra, hai beân duøng hai phöông phaùp thaàn hoïc coå ñieån vaãn duøng laø: phöông phaùp "phuû nhaän" (via negotiva) vaø phöông phaùp "saùnh loaïi" (via analogia). Ñöùng treân phöông phaùp hoïc khoâng coù chi ñaùng baøn caõi, nhöng ñoäng löïc nao khieán hoï choïn hai phöông phaùp naøy ñeå noùi leân thaùi ñoä cuûa hoï ñoái vôùi neàn vaên hoùa ñòa phöông. Ñoù môùi laø ñieàu quan troïng. Duø sao ñi nöõa, söï kieän xaåy ra trong lòch söû laø: Giaùm Muïc Charles Maigrot, ñaëc söù toâng toøa ôû Phuùc Kieán ñaõ nhaân danh Thaùnh Boä truyeàn giaùo tuyeân boá: töø ngöõ "Thieân Chuùa" phaûi ñöôïc duøng ñeå chæ chöõ "Deus" coøn nhöõng tieáng khaùc nhö "Thieân" vaø "Thöôïng Ñeá" thì khoâng ñöôïc duøng.
Ñoái vôùi ngöôøi Coâng Giaùo Vieät Nam hieän nay, ta duøng chöõ "Thieân Chuùa" trong vaên chöông, nhöng cuõng duøng chöõ "Ñöùc Chuùa Trôøi" theo nghóa bình daân ñeå chöõ "Deus". Trong khi ñoù nhöõng ngöôøi khoâng Coâng Giaùo thöôøng duøng "OÂng Trôøi" (Trung Hoa duøng chöõ Laõo Thieân) ñeå chæ Ñaáng Toái Cao. Thöïc ra, quan nieäm "Trôøi" khoâng phaûi chæ laø "baàu trôøi", nhöng cuõng laø "Hoùa Coâng", ñaáng sinh thaønh vuõ truï, vì vaäy taïi sao chuùng ta khoâng theå duøng nhöõng quan nieäm ñaõ coù saün trong kinh ñieån Trung Hoa, ñaõ ñöôïc nhieàu ngöôøi bieát tôùi ñeå giaûi thích moät quan nieäm chí ö "tröøu töôïng", ñoái vôùi hoï hoaøn toaøn môùi laï nhö Deus. Phaûi chaêng phaûn ñoái duøng nhöõng quan nieäm nhö "Thöôïng Thieân", "Hieån Thieân", "Hoaøng Thieân", "Thöôïng Ñeá" ñeå giaûi thích chöõ "Thieân Chuùa", vì caùc nhaø truyeàn giaùo sôï ngöôøi Trung Hoa, Vieät Nam khoâng hieåu xaùc thöïc ñöôïc nghóa Deus cuûa Kitoâ giaùo, hay laø caùc nhaø truyeàn giaùo ñoù ñaõ khoâng hieåu roõ ñöôïc nhöõng quan nieäm treân trong tö töôûng Trung Hoa? Traàn Vaên Hieán Minh coøn ñi xa hôn nöõa, khi oâng quaû quyeát: "Quan nieäm moät Thieân Chuùa coù ngoâi vò, Thöôïng Ñeá laø moät tröïc giaùc ñaàu tieân cuûa ngöôøi Trung Hoa töø xa xoâi bao ngaøn naêm tröôùc. Taát caû cuoäc soáng Trung Hoa coå kính ñeàu qui höôùng vaøo ñoù". Ñeà muïc hoï Traàn neâu ra coù theå laø moät ñeà taøi thaûo luaän haøo höùng, nhöng vöôït qua phaïm vi cuûa baøi noùi chuyeän naøy. Duø "Thöôïng Ñeá" theo ngöôøi Trung Hoa hieåu coù "ngoâi vò" hay khoâng, cuõng khoâng theå laø lyù do chính ñaùng khoâng duøng nhöõng quan nieäm ñoù ñeå "giaûi thích" tieáng "Thieân Chuùa" ñöôïc.
Nhö vaäy ta thaáy ñöôïc tranh luaän veà maáy danh töø treân khoâng phaûi chæ laø moät cuoäc thaûo luaän lyù thuyeát thaàn hoïc hay ngoân ngöõ, vaên chöông, nhöng laø toû roõ ñöôøng höôùng cuûa hai phe ñoái vôùi vaán ñeà truyeàn giaùo: giaùo hoäi coù theå duøng di saûn vaên hoùa cuûa ñòa phöông ñeå dieãn ñaït giaùo lyù, nghi leã cuûa mình hay khoâng? Maø ñöôïc pheùp duøng tôùi möùc naøo? Taïi sao coù theå duøng hay bò caám duøng nhö vaäy?
Baây giôø chuùng ta tröïc tieáp ñeà caäp tôùi cuoäc tranh luaän "leã nghi". Vaán ñeà chính cuûa cuoäc tranh chaáp naøy laø caâu hoûi: leã nghi ñoái vôùi toå tieân laø "toân thôø" toå tieân vì nghi thöùc naøy coù tính caùch toân giaùo. Toân thôø toå tieân laø nhöõng ngöôøi theo "ñaïo OÂng Baø". Noùi caùch khaùc, nghi leã toân thôø naøy ñöôïc cöû haønh trong nhöõng nôi nhaát ñònh (chuû ñöôøng hay toâng ñöôøng hoaëc taïi gia, tröôùc baøn thôø toå), coù nhöõng qui ñònh rieâng (thaønh vaên hoaëc baát thaønh vaên) vaø ñoái töôïng cuûa ñaïo naøy laø "toân thôø Baøi Vò" cuûa nhöõng ngöôøi quaù coá, Baøi Vò naøy laø choã cuûa caùc Hoàn ngöôøi quaù coá "cö nguï". Khi haønh leã gia tröôûng chaép vaùi hay quì laïy, daâng höông, baùo caùo, caàu xin tröôùc baøn thôø vong linh coù ñoát neán vaø baøy nhöõng leã cuùng nhö hoa quaû, baùnh röôïu... leã nghi naøy cuõng gioáng nhö leã nghi tröôùc phaàn moä khi mai taùng hay trong caùc dòp kî leã. Sau khi ñaõ moâ taû nhöõng chi tieát treân, coäng theâm söï ghi chuù nhöõng tính caùch toân giaùo cuûa ñaïo oâng baø, caùc vò thöøa sai naøy ñaõ ñaët nhöõng caâu hoûi xin thaùnh boä giaûi quyeát, nhö: xin hoûi ngöôøi Kitoâ höõu coù ñöôïc pheùp cöû haønh nhöõng nghi leã vaø daâng cuùng tröôùc baøi vò theo nhö taäp tuïc ôû chuû ñöôøng hoaëc nôi phaàn moä hay tröôùc linh cöûu? Vaø neáu hoï ñöôïc pheùp laøm nhö vaäy thì hoï coù theå tham döï vôùi daân ngoaïi hay haønh leã moät mình? Hay caâu hoûi: Ngöôøi Kitoâ höõu coù ñöôïc döïng baøi vò toå tieân ôû trong nhaø mình vôùi chöõ khaéc "Thaàn Chuû" khoâng? Dó nhieân nhöõng caâu hoûi naøy ñaõ ñöôïc söûa soaïn baèng nhöõng "moâ taû" haøm xuùc moät caâu traû lôøi phuû nhaän. Coù ngöôøi coøn ñi xa hôn nöõa, coi vieäc "Toân thôø toå tieân" ôû Trung Hoa gioáng heät nhö vieäc thôø phöôïng caùc thaàn Manes xöa ôû Hy laïp hay La Maõ: "Theo lòch xöa cuûa ngöôøi La Maõ khi thôøi thôø aåu thaàn coøn hieån trò, coù nhaéc tôùi moät dòp leã goïi laø "Feralia", baét ñaàu töø 20 thaùng 2 keùo daøi tôùi cuoái thaùng 2. Leã naøy laø dòp toân thôø caùc Thaàn Manes. Daân ngoaïi ñem thòt ñaët treân moä caùc ngöôøi quaù coá ñeå hoï höôûng, nhö tieán só Varron ñaõ giaûi thích. Ñoù cuõng laø nhöõng vieäc maø nhöõng ngöôøi Trung Hoa haønh leã ôû caùc chuøa chieàn, treân phaàn moä hay trong tö thaát tröôùc baøi vò toå tieân". Söï so saùnh naøy ñaët ngöôøi höõu traùch tröôùc moät söï löïa choïn khoâng theå choái ñöôïc: Neáu xöa giaùo hoäi ñaõ huûy boû phong tuïc thôø taø thaàn Manes, taïi sao ngaøy nay laïi coù theå cho pheùp laøm nhö theá ôû Trung Hoa. Lyù chöùng naøy caøng aûnh höôûng tôùi ngöôøi höõu traùch khi ngöôøi ñoù khoâng hieåu thaáu hieän traïng phöùc taïp ôû mieân Vieãn Ñoâng.
Trong khi ñoù, phe khaùc coi nghi leã ñoái vôùi oâng baø toå tieân laø söï "toân kính" baøy toû loøng hieáu ñeã cuûa con caùi ñoái vôùi baäc tieàn nhaân, duø khi coøn soáng hay ñaõ quaù coá. Tröôùc tieân hoï nhaän ñònh nhöõng nghi leã trong caùc chuøa chieàn hay tröôùc nhöõng thaàn töôïng baøy raûi raéc khaép nôi laø coù tính caùch toân giaùo vaø nhuoám nhieàu maøu saéc meâ tín, dò ñoan. Hoï cuõng coâng nhaän thaùi ñoä meâ tín naøy coù theå aûnh höôûng tôùi vieäc toân kính toå tieân, neáu khoâng ñöôïc giaûi thích minh baïch giöõa nôi toân thôø vaø toân kính: Ngöôïc vôùi "chuøa mieáu" laø nôi toân thôø caùc thaàn thaùnh, "ñöôøng" nôi coù tính caùch "trung tính" (coù theå duøng lieân quan tôùi toân giaùo hay khoâng). Do ñoù, "chuû ñöôøng" hay "toâng ñöôøng" (hay noùi noâm na laø "choã daønh cho toå tieân") laø "nôi" kính nhôù oâng baø toå tieân ñeå toû loøng bieát ôn vôùi nhöõng ngöôøi quaù coá, cuõng nhö phong tuïc taäp quaùn ñòa phöông coù nhöõng "nôi" rieâng troïng kính caùc vò tieàn boái luùc sinh thôøi. Coøn Baøi Vò thöïc ra khoâng phaûi laø "baøn thôø" thöïc, nhöng thöôøng laø moät thanh goã ñöôïc söûa soaïn töôm taát ôû treân ñoù coù ghi danh taùnh oâng baø toå tieân ñöôïc baøy treân aùn höông. Tuy Baøi Vò "laø bieåu töôïng" cho vong linh ngöôøi quaù coá, nhöng khoâng phaûi laø choã "cö nguï" cuûa hoàn linh ñoù. Caùc vò naøy giaûi thích: trong quaù khöù ngöôøi Trung Hoa coù thoùi quen tìm moät ngöôøi "thay theá" cho moät ngöôøi thaân quaù coá. Phong tuïc naøy ñöôïc chuyeån hoùa baèng vieäc duøng baøi vò nhö laø bieåu töôïng cuûa ngöôøi quaù coá ôû giöõa con caùi. "Baøi vò ñöôïc döïng neân khoâng phaûi ñeå ñaùnh daáu söï hieän höõu cuûa moät linh hoàn maø ngöôøi ta tin raèng linh hoàn ñoù cö nguï ôû baøi vò, nhöng ñuùng hôn laø ñeå thöùc tænh moät thaùi ñoä luaân lyù vaø söï bieåu töôïng naøy coù theå coi nhö söï hieän dieän cuûa moät thaân xaùc". Trong khi ñoù, vieäc "hoùa" vaøng giaáy, ñoát nhöõng ñoà vaät laøm baèng giaáy cho toå tieân duøng laø nhöõng ñieàu meâ tín, dò ñoan caàn caám boû. Ngöôïc laïi, nhöõng cöû chæ baùi laïy hay quyø goái laø nhöõng cung caùch ngöôøi Trung Hoa thöôøng duøng ñeå toû loøng toân kính ñoái vôùi baäc treân, duø nhöõng ngöôøi naøy coøn soáng hay ñaõ qua ñôøi. Ñieàu ñaùng chuù yù laø, chính vua Khang Hy ngaøy 30.11.1700 ñaõ töï tay chöùng thöïc baûn vaên do caùc cha Doøng Teân thaûo noùi nhöõng leã nghi toân kính Khoång Töû, toå tieân laø nhöõng hình thöùc baøy toû loøng thaønh kính maø thoâi: "Noùi laø Khoång Töû ñöôïc thôø phöôïng ñeå xin söï khoân ngoan hay ñeå xin ñöôïc thaêng chöùc hay theâm boång loäc laø khoâng ñuùng... Döïng baøi vò tieàn nhaân quaù coá khoâng coù nghóa laø linh hoàn toå tieân ñöôïc nghó laø thöïc söï ngöï trò trong mieáng goã naøy... Muïc ñích thöïc söï cuûa nghi leã toân kính toå tieân laø con chaùu trong moät doøng toäc khoâng ñöôïc pheùp queân, nhöng luoân luoân töôûng nhôù tôùi toå tieân cho ñeán muoân ñôøi". Nhöng lôøi chöùng thöïc cuûa vò hoaøng ñeá trung Hoa, ngöôøi coù thaåm quyeàn noùi leân yù nghóa thöïc söï cuûa phong tuïc taäp quaùn, ñaõ khoâng ñöôïc toøa thaùnh thôøi ñoù löu yù tôùi.
Treân ñaây laø löôïc thuaät toång quaùt laäp tröôøng cuûa hai phe phaùi veà vaán ñeà ñoái vôùi toå tieân coù lieân heä ñeán vieäc truyeàn giaùo. Cuoäc tranh chaáp "leã nghi" naøy ñaõ taïm thôøi keát thuùc khi Ñöùc Giaùo Hoaøng Clement XI ngaøy 20.11.1704 ñaõ quyeát ñònh:
- Caám duøng chöõ "Thieân" hay "Thöôïng Ñeá" ñeå giaûi nghóa "Thieân Chuùa". Theo ñoù khoâng ñöôïc duøng "mensa seu altare" (baøn thôø) ñeå "kính Thieân" trong nhaø thôø.
- Ngöôøi Kitoâ höõu khoâng ñöôïc pheùp toå chöùc hay tham gia nhöõng leã nghi theo nhö phong tuïc ñoái vôùi Khoång Töû hay nhöõng ngöôøi quaù coá. Do ñoù cuõng khoâng ñöôïc pheùp laäp "chuû ñöôøng", mieáu ñöôøng", cuõng khoâng ñöôïc pheùp daâng leã vaät trong mieáu ñöôøng hay gia thaát vì nhöõng nghi thöùc naøy lieân heä tôùi meâ tín ("tamquam superstitione inseparabilia"). Toâng huaán (Ex illa die) ñaõ ñöôïc quyeát ñònh, ñaõ ñöôïc ñaëc söù toøa thaùnh, Hoàng Y De Tournon mang sang Trung Hoa ñeå ban haønh. Sau ba laàn De Tournon hoäi kieán vôùi Hoaøng Ñeá Khang Hy, Toâng huaán ñaõ khoâng ñöôïc chính thöùc ban haønh cho tôùi ngaøy 19.3.1715 môùi ñöôïc Giaùm Muïc ñaàu tieân cuûa ñòa phaän Baéc Kinh Charles Castorano ban haønh. (Trong khi ñoù De Tournon ñaõ maát ngaøy 8.6.1710 ôû Macao). Toâng huaán "Ex illa die" ñöôïc chính thöùc ban haønh gaây ra nhieâu phaûn öùng khaùc nhau, nhöng khi phaûi quyeát ñònh phaùt theä "choáng leã nghi" theo chæ thò cuûa toøa thaùnh, caùc nhaø truyeàn giaùo ñaõ anh duõng boû laäp tröôøng rieâng ñeå chaáp nhaän toâng huaán "Ex illa die". Veà phaàn Khang Hy, oâng thaáy Coâng Giaùo choáng ñoái leã nghi vaø taäp tuïc Trung Hoa ñoái vôùi Khoång Töû vaø toå tieân, ñaõ ñoåi thaùi ñoä töø thaân thieän sang nghòch thuø. Nhöng cuoäc tranh chaáp chöa keát thuùc, vì chính Ñöùc Clement XI laïi sai moät ñaëc söù khaùc laø Charles Ambrose Mezzabarba, taân giaùo phuï cuûa Alexandria tôùi Baéc Kinh ngaøy 26.12.1720. Sau khi ñaõ hoäi kieán, laéng nghe caùc nhaø truyeàn giaùo baùo caùo vaø ñaõ ñöôïc tieáp kieán Hoaøng Ñeá, C. A. Mezzabarba ñaõ trôû veà Maccao vaø thaûo moät böùc thö muïc vuï ca ngôïi tinh thaàn phuïc tuøng vaø thoáng nhaát cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo, ñoàng thôøi ñaõ lieät keâ "Taùm ñieàu ñöôïc pheùp" ñeå deã daøng thöïc haønh muïc vuï. "8 ñieàu ñöôïc pheùp naøy" ñaõ ñöôïc ban haønh ngaøy 4.11.1721, nôùi roäng nhöõng ñieàu caám ngaët cuûa toâng huaán "Ex illa die". Tæ duï: ñöôïc laäp "baøi vò" treân ñoù chæ ñöôïc pheùp ghi teân ngöôøi quaù coá. Taát caû caùc leã nghi Trung Hoa ñoái vôùi toå tieân neáu khoâng pha troän meâ tín maø chæ coù tính caùch "daân söï" (Civil) thì ñeàu ñöôïc pheùp toå chöùc hay tham döï. Hay laø: ñöôïc pheùp duøng neán, höông, hoa quaû, ñeå toû loøng toân kính vaø bieát ôn ñoái vôùi ngöôøi quaù coá... "8 ñieàu ñöôïc pheùp naøy" ñaõ laøm soáng laïi cuoäc tranh chaáp "leã nghi" moät laàn nöõa, nhaát laø sau khi ñaëc söù C.A. Mezzabarba ñaõ trôû veà AÂu Chaâu. Moät ñaøng khaùc, Duõng Thaønh keá vò Khang Hy ñöôïc moät naêm thì ra chæ thò truïc xuaát nhöõng nhaø truyeàn giaùo tröø nhöõng ngöôøi ñöôïc môøi ôû laïi. Tình traïng hoãn ñoän naøy cuoái cuøng ñaõ ñöôïc chaám döùt vôùi Toâng huaán "Ex Quo Singulari" do Ñöùc Benedictus XIV ban haønh ngaøy 11.1.1742. Toâng huaán naøy laø toâng huaán cuoái cuøng caám ngaët "leã nghi" ñoái vôùi toå tieân vaø ruùt laïi taát caû nhöõng ñieàu cho pheùp tröôùc kia. Ñöùc Benedictus XIV ñaõ minh ñònh: "khoâng phaûi xaáu vì bò caám, nhöng bò caám vì xaáu".
Trong quaù trình tranh chaáp nhö chuùng ta thaáy ôû treân khoù maø phaân ñònh ñöôïc "bò caám vì xaáu" hay "xaáu vì bò caám". Ngay caû khi ñaõ bò caám nhöng treân thöïc teá chæ laø traùnh neù vaán ñeà hôn laø giaûi quyeát vaán ñeà. Baèng chöùng laø sau gaàn 200 naêm bò caám ngaët, ngaøy 8.12.1939 thaùnh boä truyeàn giaùo ñaõ huûy boû vieäc baét caùc nhaø truyeàn giaùo phaûi tuyeân theä choái boû "leã nghi" maø toâng huaán naêm 1742 ñaõ ñoøi buoäc vaø ñoàng thôøi tuyeân boá caùc Kitoâ höõu vaø caùc nhaø truyeàn giaùo ôû Trung Hoa, Vieät Nam... ñoái vôùi vieäc toân kính Khoång Töû vaø toå tieân caàn coù moät caùi nhìn "môùi". Caùi nhìn môùi naøy sau coâng ñoàng Vaticanoâ II ñaõ trôû thaønh moät khía caïnh quan troïng ñeå thaønh laäp moät neàn thaàn hoïc baûn vò hoùa. Nhö vaäy Baûn vò hoùa khoâng nhöõng chæ ñöôïc pheùp maø phaûi ñöôïc khuyeán khích. Ñöùng treân moät thaùi ñoä môùi naøy nhìn laïi lòch söû tranh chaáp chuùng ta deã coù caùi nhìn khaùch quan hôn.
Tröôùc tieân chuùng ta nhaän ñònh "maïch soáng" cuûa hai phe. Moät beân ñöùng treân quan ñieåm cuûa ngöôøi trí thöùc, cuûa taân nho gia ñôøi Minh, ñeå tìm hieåu yù nghóa cuûa caùc nghi leã. Neáu leã nghi ñoái vôùi Khoång Töû, toå tieân thuoäc veà toân kính hôn laø toân thôø thì hieån nhieân thuoäc veà phaïm vi luaân lyù hôn laø toân giaùo. Quaû thöïc caùc nhaø trí thöùc Trung Hoa ñaõ hieåu nhö theá, vì vaäy laäp tröôøng cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo naøy ñaõ ñöôïc Hoaøng Ñeá Khang Hy chöùng thöïc. Chuùng ta thaáy hieän nay nhöõng "leã nghi" töôûng nieäm Khoång Töû hay caùc vò tieân ñeá ñaõ mang moät yù nghóa hoaøn toaøn "daân söï". Caùc nhaø trí thöùc Vieät Nam nhö Traàn Vaên Chöông, Hoà Ñaéc Dieãm, Nguyeãn Vaên Huyeân, Traàn Troïng Kim v.v... cuõng cho nhöõng nghi leã toân kính oâng baø laø baøy toû loøng con caùi hieáu thaûo ñoái vôùi toå tieân, laø haønh ñoäng muoán luoân töôûng nhôù tôùi toå tieân maø thoâi. Vì theá cuùng baùi oâng baø toå tieân theo nhö taäp tuïc khoâng phaûi laø haønh ñoäng cuûa "nieàm tin", nghóa laø qua ñoù caét nghóa moät söï maàu nhieäm lieân quan tôùi söï soáng vaø söï cheát, cuõng khoâng phaûi laø haønh ñoäng "phi lyù" nhöng laø nhöõng cuû chæ "töï nhieân" (theo phong tuïc taäp quaùn cuûa moät neàn vaên hoùa) do taám loøng hieáu thaûo thoâi thuùc. Cuõng vì theá nhöõng vieäc daâng höông cuùng quaû, tieán röôïu baøy coã tröôùc Baøi vò khoâng mang moät yù nghóa phuïng döôõng vaät chaát naøo caû. Quan troïng nhaát laø vì nhôù tôùi oâng baø toå tieân neân con caùi chaùu chaét thaáy hoï coù boån phaän phaûi soáng nhö moät ngöôøi toát, moät toâi trung, moät ñeä töû thaønh tín, moät ngöôøi choàng göông maãu, moät ngöôøi vôï hieàn, moät ngöôøi con thaûo... ñeå khoûi laøm nhô danh tieàn nhaân. Ñaây laø quan nieäm toân kính toå tieân trong maïch soáng cuûa truyeàn thoáng nho hoïc ñaët naëng treân boån phaän luaân lyù.
Trong khi ñoù caùc nhaø truyeàn giaùo khaùc ñöùng treân phöông dieän cuûa giôùi bình daân coi vieäc toân kính oâng baø toå tieân laø moät leã nghi toân giaùo, vì vaäy hoï nghó raèng cho pheùp cöû haønh nhöõng nghi thöùc naøy töùc laø hoãn hôïp caùc toân giaùo, laøm tha hoùa Kitoâ giaùo vaø laøm hoang mang loøng caùc tín höõu. Do ñoù, hoï xin toøa thaùnh qui ñònh roõ raøng ñeå deã thöïc haønh muïc vuï. ÔÛ ñaây ngoân ngöõ laø vaán ñeà then choát. Nhöng ñeå giaûi quyeát naïn ngoân ngöõ thieáu minh baïch maø caám duøng ngoân ngöõ ñoù thì khoâng phaûi laø giaûi phaùp thoûa ñaùng, vì neáu khoâng duøng chöõ "Thieân" ñeå giaûi thích "Thieân Chuùa" thì khi duøng chöõ "Thieân Chuùa" ngöôøi ñòa phöông cuõng khoâng theå hieåu khaùc hôn maïch soáng vaên hoùa cuûa hoï ñöôïc. Cuõng vaäy, goïi Khoång Töû laø "Thaàn nhaân" thì yù nghóa cuûa chöõ "Thaàn" naøy khoâng theå hieåu theo moät maïch vaên hoùa khaùc ñöôïc (tæ duï nhö thaùnh nhaân theo nghóa heïp cuûa Giaùo Hoäi Coâng Giaùo). Cuõng theá, nhöõng haïn ngöõ nhö "Altare", "Sacrificium", genuflectio, templum... laø nhöõng töø ngöõ tuøy theo neàn vaên hoùa AÂu Chaâu hay Trung Hoa, Vieät Nam maø mang moät yù nghóa khaùc nhau. Neáu duøng caùi nhìn cuûa neàn vaên hoùa AÂu chaâu phaùn ñoaùn nhöõng hieän traïng cuûa neàn vaên hoùa AÙ Chaâu töùc laø ñaõ taùch nhöõng döï kieän, hình aûnh töôïng tröng ra khoûi maïch soáng vaên hoùa. Neáu hai neàn vaên hoùa ñoù quaù khaùc nhau vaø chöa hieåu nhau ñöôïc, thì laøm sao traùnh khoûi ñöôïc nhöõng ngoä nhaän. Neáu quyeàn phaùn quyeát daønh cho moät phía khi chöa thaáu trieät vaán ñeà thì phaùn ñoaùn ñoù laøm sao traùnh khoûi nhöõng thieân kieán?
Toùm laïi, cuoäc tranh chaáp "leã nghi" noùi leân nhöõng khoù khaên maø moät thaàn hoïc baûn vò hoùa trong moät moâi tröôøng cuï theå ñaõ gaëp phaûi vaø daàn daàn vöôït qua. Cuoäc tranh chaáp treân khoâng nhöõng chæ boäc loä hai phe ñöùng treân hai phaïm vi khaùc nhau ñeå nhìn moät vaán ñeà maø cuõng ñöùng trong nhöõng giai ñoaïn tieán tôùi thaàn hoïc baûn vò hoùa khaùc nhau, neân gaëp nhau trong ñoái thoaïi. Söï tranh chaáp leã nghi trôû thaønh moät thaûm kòch trong lòch söû truyeàn giaùo ôû Vieãn Ñoâng, vì giaûi quyeát söï tranh chaáp ñaõ khoâng naèm trong maïch soáng ñoù, nhöng ôû ngoaøi vaø ôû treân maïch soáng vaên hoùa, neân khoâng thaáu ñaùo ñöôïc nhöõng nhu caàu soáng cuûa giaùo hoäi ñòa phöông.
Nhö vaäy, ñeà caäp tôùi vaán ñeà "OÂng Baø Toå Tieân" coù lieân quan tôùi vieäc truyeàn giaùo töùc laø phaûn tænh moät neàn thaàn hoïc baûn vò hoùa. Baûn vò hoùa khoâng coù nghóa laø chæ hoäi nhaäp vaø chaáp nhaän nhöõng gì coù saün trong neàn vaên hoùa ñoù, nhöng ñoàng thôøi cuõng thaêng hoùa nhöõng giaù trò ñoù. Vaäy theo ñoù yù nghóa cuûa leã nghi ñoái vôùi oâng baø toå tieân laø gì? Neáu chæ coi leã nghi ñoái vôùi toå tieân laø caùch baøy toû loøng hieáu ñeã, töùc laø thöïc thi moät boån phaän luaân lyù, thì chöa chöùng minh lyù do taïi sao con ngöôøi ñoøi buoäc phaûi thöïc haønh luaân lyù nhö vaäy. Neáu ta coi söï ñoøi buoäc ñoù laø moät söï töï minh (self-evident) thì hoaëc laø rôi vaøo chuû nghóa ñoäc ñoaùn (dogmatism) hoaëc chuû tröông thuyeát "voâ tri thöùc" (agnosticsm) nhö khuynh höôùng cuûa moät soá nhaø nho taân thôøi ôû Ñaøi Loan hieän nay. Caû hai khaû theå treân chæ laø neù traùnh vaán ñeà maø khoâng giuùp chuùng ta hieåu taïi sao con ngöôøi phaûi thi haønh boån phaän luaân lyù vôùi toå tieân. Thöïc ra khi nhöõng nhaø truyeàn giaùo Doøng Teân chuû tröông coi leã nghi toân kính oâng baø thuoäc phaïm vi luaân lyù, hoï tin raèng moät khi ñaõ tìm ra yù nghóa nguyeân uûy vaø chính yeáu cuûa leã nghi naøy, hoï coù theå giaùo duïc quaàn chuùng goïi boû nhöõng meâ tín moïc röôøm raø beân ngoaøi vaø cuoái cuøng coù theå bieán hoùa nhöõng boån phaän luaân lyù ñoù cho hoïp vôùi nieàm tin Kitoâ giaùo. Nhö vaäy, maëc duø hoïc nhaán maïnh "leã nghi" naøy thuoäc phaïm vi luaân lyù, nhöng ngaàm xaùc ñònh caên baûn cuûa luaân lyù khoâng theå taùch rôøi khoûi nieàm tin toân giaùo ñöôïc. Moái lieân heä giöõa luaân lyù vaø toân giaùo naøy coù theå duøng tö töôûng saün coù trong kinh ñieån Trung Hoa nhö nieàm tin "Thieân nhaân töông döõ" vaø "vaïn vaät baûn hoà thieân, nhaân baûn hoà toå" ñeå giaûi thích. Theo ñoù toân kính oâng baø khoâng theå ñoäc laäp vôùi vieäc Kính Thieân, nhöng cuõng khoâng theå ñaët ngang haøng vôùi vieäc Kính Thieân, vì con ngöôøi cuõng laø thaønh phaàn cuûa vaïn vaät maø nguyeân uûy cuûa vaïn vaät laø Thieân. Hieåu nhö theá, vieäc toân kính oâng baø toå tieân khoâng nhöõng khoâng phaûn vôùi ñaïo Coâng Giaùo maø coøn boäc loä ñöôïc tính caùch ñaëc bieät ñoâng phöông, ñaïo hieáu cuûa ngöôøi Vieät, ñoàng thôøi qua vieäc ñöa haønh ñoäng toân kính naøy hoøa hôïp vôùi tinh thaàn Kitoâ giaùo, chuùng ta vöøa thaêng hoùa vöøa qui tuï nhöõng giaù trò luaân lyù vaø nhöõng hình thöùc baøy toû treân veà coäi goác cuûa muoân loaøi: chuùng ta hieáu thaûo cha meï vì Chuùa laø Cha chuùng ta ñaõ daäy nhö theá. Noùi caùch khaùc, moät khi vieäc toân thôø "Trôøi". "Thöôïng Ñeá"... nhöõng danh töø chæ Thieân Chuùa aån hình (Deus absconditus) ñöôïc nieàm tin do Ñöùc Kitoâ maëc khaûi soi chieáu, canh caõi vaø hoaøn haûo hoùa, thì nhöõng haønh ñoäng coù tính caùch nhaân baûn cuûa moät neàn vaên hoùa cuõng ñöôïc xaùc ñònh vaø thaêng hoùa theo ñuùng möùc nhaân baûn cuûa noù.
Thaûo luaän vieäc toân kính oâng baø toå tieân lieân heä tôùi vieäc truyeàn giaùo laø dòp may hieám coù ñeå chuùng ta suy tö veà moät khía caïnh cuûa neàn thaàn hoïc baûn vò hoùa Vieät Nam. Trong baøi hoïc lòch söû treân chuùng ta nhaän ra haäu quaû cuûa moät cuoäc tranh chaáp leã nghi maø ñaõ bò taùch rôøi khoûi maïch soáng vaên hoùa vaø bò phaùn quyeát do nhöõng ngöôøi chöa thaáu ñaùo yù nghóa cuûa noù. Taám bi kòch naøy laø moät ñieån hình cuûa böôùc khoù khaên trong cuoäc gaëp gôõ cuûa hai neàn vaên hoùa coå truyeàn, maïnh meõ nhöng khaùc nhau, khi hai neàn vaên hoùa ñoù thieáu uyeån chuyeån neân ngaên caûn vieäc thaêng hoùa tôùi moät hôïp ñeà bao goàm moät neàn nhaân baûn phong phuù hôn. Sau coâng ñoàng Vaticanoâ II vieäc tích cöïc tìm hieåu neàn vaên hoùa ñòa phöông, xaùc ñònh nhöõng giaù trò nhaân baûn chaân chính cuûa nhöõng toân giaùo khaùc, nhöõng luoàng tö töôûng khaùc trôû thaønh moät nhu caàu thöôøng nhaät cuûa moãi giaùo hoäi ñòa phöông. Chuùng ta nghieân cöùu vieäc toân kính oâng baø toå tieân lieân heä vôùi vieäc truyeàn giaùo ôû Vieät Nam, ôû Trung Hoa, khoâng phaûi ñeå nuoái tieác moät dòp may ñaõ qua, nhöng quan troïng hôn laø tìm thaáy nhöõng yù nghóa coù lieân quan tôùi cuoäc soáng ñaïo hieän taïi cuûa chuùng ta. Noùi caùch khaùc sau khi ñaõ nhaän ñònh loøng hieáu thaûo laø moät giaù trò nhaân baûn caên baûn cuûa neàn vaên hoùa aûnh höôûng nho hoïc, vaø yù thöùc ñöôïc nhöõng leã nghi toân kính khaùc vôùi nhöõng meâ tín dò ñoan, chuùng ta töï hoûi, chuùng ta coù theå thöïc hieän nhöõng hình thöùc, "leã nghi" naøo ñeå bieåu toû loøng thaønh kính, hieáu ñeã cuûa chuùng ta? Nhöng ñeå nhöõng nghi thöùc ñoù khoâng rôi vaøo traïng thaùi "vuï hình thöùc" "coá chaáp" chieáu leä. ñieàu quan troïng nhaát laø taám loøng ngöôøi Vieät thaønh kính maø chuùng ta coù theå goïi laø "Taâm Vieät". Taâm Vieät ñoái vôùi oâng baø toå tieân laø moät khía caïnh bieåu loä cuûa Taâm Vieät. Khía caïnh naøy khoâng theå taùch rôøi khoûi loøng thaønh ñoái vôùi Thöôïng Ñeá ñöôïc, neáu khoâng Taâm Vieät naøy seõ thieáu nguoàn soáng vaø trôû thaønh ñoäc ñoaùn. Bôûi ñoù Taâm Vieät laø nguoàn soáng cuûa "Vieät tính". Dó nhieân Taâm Vieät naøy coøn coù theå bieåu loä theo nhöõng caùch theá khaùc tuøy theo ta nhìn töø Phaät Giaùo hay Laõo Giaùo maø trong baøi naøy chuùng ta khoâng coù dòp ñeå baøn tôùi. Coù Taâm Vieät nhö vaäy chuùng ta môùi coù theå böôùc theâm moät böôùc nöõa laø ñi tìm moät hôïp ñeà cuûa Taâm Vieät trong moâi tröôøng cuï theå maø chuùng ta ñang soáng ôû haûi ngoaïi naøy. Hôïp ñeà naøy laø moät möùc ñoä nhaân baûn cao hôn vì noù ñöôïc caûi hoùa vaø boå tuùc do hai neàn vaên hoùa khaùc nhau. Tieâu chuaån canh caûi vaø hoaøn thieän naøy khoâng gì khaùc hôn laø moät nhaân baûn thuaàn tuùy: Hieän Thaân cuûa moät maãu möïc Thieân Nhaân töông döõ, Thieân Nhaân hôïp nhaát, Thieân Chuùa Nhaäp Theå.
Back
to Vietnamese Missionaries in Taiwan Home Page