Vaøi SuyTö Veà Vieäc Bieân Soaïn
Boä Lòch Söû Tö Töôûng Trieát Hoïc Vieät Nam
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
4. Nhöõng Ñieàu Kieän Tieân Quyeát
Ñeå Bieân Soaïn Boä Lòch Söû Tö Töôûng
Trieát Hoïc Vieät Nam
Sau khi ñaõ laøm saùng toû moät soá ngoâ nhaän hay thieáu minh baïch veà nhöõng quan nieäm vaên hoùa, trieát lyù, trieát hoïc vaø khoa hoïc, chuùng ta trôû laïi vaán ñeà then choát trong coâng vieäc bieân soaïn boä Lòch Söû Tö Töôûng Trieát Hoïc Vieät Nam, ñoù laø laøm theá naøo ñeå hoaøn thaønh boä saùch naøy moät caùch lyù töôûng, vaø coù giaù trò cho ít nhaát caû haøng chuïc thaäp nieân sau. Neáu chuùng ta ñaõ coù moät neàn vaên hoùa caû 4 ngaøn naêm, neáu chuùng ta khoâng theå phuû ñònh laø chuùng ta coù trieát lyù soáng, thì coâng vieäc quan troïng, ñoù laø laøm theá naøo ñeå khai quaät, heä thoáng, vaø phaùt trieån caùi nguyeân lyù Vieät thaáy trong vaên hoùa, trieát lyù soáng cuûa ngöôøi Vieät thaønh moät neàn trieát hoïc Vieät. Chuùng toâi xin baøn qua veà nhöõng ñieàu kieän tieân quyeát ñeå khai quaät, heä thoáng vaø phaùt trieån nhö sau:
Khai Quaät - Naêng Löïc
Ñeå khai quaät, chuùng ta phaûi coù ñuû khaû naêng. Ñoù laø khaû naêng cuûa nhöõng nhaø ngöõ hoïc, khaûo coå hoïc, lòch söû gia vaø trieát gia. Veà phöông dieän ngöõ hoïc, chuùng ta caàn nhöõng ngöôøi thoâng thaïo Haùn coå, chöõ Noâm, Hoa ngöõ (chöõ Taàu hieän nay), tieáng Phaïn (hay Pali trong tröôøng hôïp nghieân cöùu Phaät giaùo), cuõng nhö moät soá ngoân ngöõ AÂu chaâu hieän ñaïi nhö Phaùp, La-tinh (vaø Boà, YÙ, Taây ban nha trong tröôøng hôïp nghieân cöùu luoàng tö töôûng caän ñaïi thôøi Nguyeãn Tröôøng Toä, Nguyeãn Loä Traïch, hay sau moät chuùt, nhö Huyønh Tònh Cuûa, Tröông Vónh Kyù. Bôûi neáu khoâng thoâng hieåu nhöõng ngoân ngöõ naøy, chuùng ta khoù theå ñoïc ñöôïc nhöõng tö lieäu coå. Rieâng veà luoàng tö töôûng mieàn Nam, neáu bieát theâm ñöôïc ngoân ngöõ heä Chaøm (hay Maõ lai), coâng vieäc nghieân cöùu caøng nghieâm tuùc hôn. Veà phöông dieän khaûo coå, chuùng ta phaûi khai quaät nhöõng tö lieäu, döõ kieän môùi. [39] Söï khaùm phaù ra troáng ñoàng Ñoâng Sôn, Ngoïc Löõ ñaõ ñem laïi cho giôùi nghieân cöùu tö töôûng (vaên hoùa vaø vaên minh) Vieät moät loái nhìn khaùc bieät vôùi "loái nhìn Trung hoa". [40] Thöù tôùi, nhö nhaø khaûo coå, chuùng ta phaûi tìm ra caùi nguyeân tính, caùi ñaëc thuø, cuõng nhö nhaän bieát roõ thôøi gian phaùt sinh ra tö töôûng (hay tö lieäu) cuûa ngöôøi Vieät. [41] Bôûi neáu khoâng xaùc ñònh ñöôïc thôøi gian, söï chính xaùc, cuõng nhö lòch söû (boái caûnh) cuûa nhöõng döõ kieän, tö lieäu, kinh nghieäm. thì nhöõng phaùn quyeát cuûa trieát gia seõ "treân maây, döôùi gioù." Nhö moät nhaø söû hoïc, chuùng ta cuøng moät luùc phaûi coù caùi nhìn vó moâ vaø vi moâ. Trieát gia thöôøng hay quaù chuù troïng vó moâ maø queân ñi nhöõng chi tieát tuy raát nhoû nhaët, song coù theå raát quan troïng. Nhöõng söû gia vó ñaïi laø nhöõng ngöôøi bieát phaân tích raát tæ mæ, song laïi coù theå ñöa ra moät caùi nhìn bao quaùt (töùc caùi luaät hay logic) veà lòch söû. Sau cuøng, ñeå vieât moät boä Lòch Söû Tö Töôûng Trieát Hoïc, chuùng ta phaûi duøng ngoân ngöõ vaø phaïm truø trieát hoïc, phaûi suy tö laïi nhöõng gì khaûo coå, ngöõ hoïc vaø söû hoïc cung caáp, phaûi ñaët laïi vaán ñeà, vaø nhaát laø phaûi tìm ra nguyeân lyù khoa hoïc giaûi thích döõ kieän, quy luaät, cuõng nhö tieân ñoaùn caùi phaûi xaûy ra, vaân vaân.
Chuùng toâi xin ñan cöû moät ví duï ñeå laøm saùng toû chuû tröông treân. Ta bieát, ña soá caùc nhaø nghieân cöùu Vieät hoïc, töøng coi chuû nghóa aùi quoác laù chuû thuyeát caên baûn cuûa neàn tö töôûng Vieät. [42] Neáu quaû laø vaäy, thì söû gia caàn phaûi chöùng minh laø chuû nghóa aùi quoác naøy baét ñaàu xuaát hieän vaøo giai ñoaïn lòch söû naøo; nhaø ngöõ hoïc phaûi tìm hieåu söï kieán caáu, caùi yù nghóa nguyeân thuûy cuûa töø ngöõ aùi quoác, yeâu nöôùc., nhaø khaûo coå hoïc phaûi chöùng minh laø coù toäc Vieät thuaàn nhaát ôû vuøng naøy, coù moät quoác gia Vieät vaøo thôøi naøy hay khoâng... Rieâng giôùi trieát gia phaûi ñaët ra caâu hoûi: taïi sao chuùng ta laïi quaù chuù troïng vaøo chuû thuyeát aùi quoác? Coù phaûi chæ ngöôøi Vieät môùi coù, hay baát cöù toäc naøo (vaøo cuøng moät caûnh ngoä nhö vaäy) cuõng coù moät quan nieäm, moät yù thöùc, vaø haønh vi nhö vaäy?
Ñi vaøo chi tieát hôn, trieát gia phaûi cuøng luùc laø nhaø ngöõ hoïc, söû hoïc, khaûo coå hoïc, myõ hoïc. Töø phöông dieän ngöõ hoïc, trieát gia baét buoäc phaûi suy tö veà caâu hoûi: coù phaûi chuû nghóa aùi quoác ñoàng nghóa vôùi yeâu nöôùc? Neáu khoâng, thì quan nieäm veà nöôùc vaø quoác khaùc nhau; nhö vaäy chuùng ta khoâng theå hoà ñoà cho raèng ngöôøi Vieät yeâu nöôùc, gioáng nhö ngöôøi Taàu aùi quoác. Töø khía caïnh lòch söû, trieát gia phaûi chöùng minh laø chuû nghóa aùi quoác khoâng phaûi laø moät saûn phaåm baåm sinh; maø chæ sau khi coù moät heä thoáng toå chöùc, haønh chaùnh, phaùp luaät luùc baáy giôù môùi coù quoác, coù bang, coù coâng daân. [43] Vaäy thì quan nieäm yeâu nöôùc khoâng haún gioáng aùi quoác, bôûi vì con ngöôøi töï baåm sinh ñaõ yeâu nöôùc. Con ngöôøi caàn coù nöôùc (uoáng), coù ñaát ñai (cö nguï, thöïc phaåm, troàng troït). Thaønh thöû ngöôøi Vieät raát coù theå hieåu "ñaát nöôùc" khaùc vôùi "quoác gia." [44] Neáu quaû nhö vaäy, cho raèng chuû nghóa aùi quoác töùc chuû nghóa yeâu nöôùc Vieät, vaø laø chuû nghóa noøng coát cuûa trieát hoïc Vieät, coù leõ seõ vöôùng vaøo nhieàu khoù khaên, [45] neáu khoâng noùi laø sai laàm. Loãi sai laàm söû hoïc, ñoù laø Vieät Nam (quoác gia) coù sau chöù khoâng phaûi coù tröôùc ngöôøi (toäc) Vieät, vaäy thì laøm sao ta coù theå noùi chuû nghóa yeâu nöôùc Vieät laø neàn tö töôûng caên baûn? Thöù ñeán, neáu yeâu nöôùc töùc yeâu ñaát vaø nöôùc (töùc söï soáng) thì con ngöôøi ôû ñaâu maø khoâng gioáng nhau. Laøm sao chuùng ta coù theå vô vaøo moät mình cho chuùng ta? Thöù ba, neáu aùi quoác laø noøng coát thì chuùng ta laøm sao giaûi thích ñöôïc nhöõng baûn chaát khaùc cuûa ngöôøi Vieät nhö khoan dung, khoâng quaù khích, deã "dó hoøa vi quùy", deã gia nhaäp vaøo caùc coäng ñoàng khaùc, deã chaáp nhaän nhöõng lyù thuyeát khaùc (thí duï tam giaùo), vaø nhaát laø khoâng duy toäc (huyeàn thoaïi Laïc Long Quaân-AÂu Cô vaø 100 con, doøng Baùch Vieät, söï hoäi nhaäp giöõa Kinh vaø Thöôïng, giöõa Baéc vaø Nam, giöõa Vieät vaø Chaøm), vaân vaân?
Khaùch Quan
Nhöõng giaûi thích hôi cöïc ñoan nhö treân leõ dó nhieân khoâng theå thoûa maõn ñöôïc söï ñoøi hoûi khaùch quan, khoa hoïc cuûa caùc boä moân lòch söû, khaûo coå vaø caû khaûo chöùng ngöõ hoïc. Ñeå traùnh nhöõng yeáu ñieåm naøy, ñeå bieân boä Lòch Söû Tö Töôûng Trieát Hoïc Vieät Nam, chuùng ta caàn phaûi khaùch quan. Leõ dó nhieân, chuùng ta yù thöùc ñöôïc laø, laø moät daân toäc töøng bò caùc cöôøng quoác ñoâ hoä boùc loät deã coù nhöõng caùi nhìn cöïc ñoan (hoaëc choáng, hoaëc theo), vaø nhaát laø taâm lyù baùo thuø (hay phaãn uaát nhö Nietzsche töøng phaân tích). Theá neân maëc duø coù caûm tình vôùi nhöõng hoïc giaû nhö Kim Ñònh, Vuõ Ñình Traùc hay Traàn Quoác Vöôïng, Traàn Ngoïc Theâm, Leâ Maïnh Thaùt, chuùng ta caàn phaûi traùnh ñöôïc caùi goïi laø "laáy Vieät Nam laøm trung taâm." Vô tam hoaøng nguõ ñeá nhö Phuïc Hy, Thaàn Noâng, Hoaøng Ñeá, Chuyeân Huùc, Nghieâu, Thuaán, vaân vaân, laøm toå tieân cuûa mình, [46] tuy "oai thaät" song ta (neáu khoâng chöùng minh ñöôïc) seõ bò chöûi laø maéc phaûi caên beänh "thaáy ngöôøi sang baét quaøng laøm hoï." Vô thuyeát aâm döông, tam taøi laøm cuûa baùu di truyeàn rieâng cuûa mình [47] chæ khieán caùc hoïc giaû ngoaïi quoác "ngaïc nhieân" vaø töï hoûi coù phaûi ngöôøi Vieät chuùng ta laø toå tieân cuûa ngöôøi Taàu? Töï cho Phaät giaùo tôùi Vieät Nam tröôùc, roài sau ñoù môùi truyeàn sang Trung Hoa, [48] neáu coù thaät ñi nöõa (maø ñieàu naøy raát ñaùng nghi ngôø), thì chuùng ta cuõng khoù coù theå chöùng toû chuùng ta taøi hôn hoï (bôûi leõ nhöõng tö lieäu cuûa chuùng ta ngheøo naøn, coùp nhaët vaø cuõng chæ vaøo thôøi gian maõi sau naøy). [49] Ngöôøi Ñöùc ñaâu caàn laáy A-Lich-San ñaïi ñeá laøm toå, hoï ñaâu coù tham lam vô Plato vaø Aristotle laøm "boá" hoï, thì hoï môùi coù trieát hoïc? Thì hoï môùi vó ñaïi? Hoï coù nhöõng vó nhaân nhö Luther, Bismark, Humbolt; nhöõng ñaïi thi haøo nhö Goethe, Schiller, Hoelderlin; hoï laø nhöõng trieát gia vó ñaïi nhö Kant, Hegel, Nietzsche, Heidegger; nhöõng nhaø caûi caùch baát töû nhö Marx, Weber; hoï saûn sinh ra ñöôïc caû moät theá giôùi aâm thanh vôùi Bach, Beethoven, Brahms, Wagner; roài hoï laø caùi noâi cho nhöõng ñaïi khoa hoïc gia nhö Einsteins, Heisenberg, Max-Planck vaø bieát bao vó nhaân khaùc. Vaø quan troïng hôn caû, ñoù laø nöôùc Ñöùc coøn ñang tieáp tuïc saûn sinh ra raát nhieàu vó nhaân,ñeå chöùng minh laø hoï vó ñaïi, vöôït xa Hy Laïp. [50]
Theá neân, chuùng ta caàn phaûi traùnh döïa vaøo tình caûm, vaø chæ ñöôïc tin vaøo döõ kieän maø söû gia, khaûo coå gia cung caáp, chöùng minh vaø ñöôïc caùc nhaø ngöõ hoïc khaûo chöùng. Nhöõng döõ kieän naøy caàn phaûi hoäi ñuû tieâu chuaån khoa hoïc veà löôïng vaø veà phaåm, vaø phaûi roäng raõi. Thí duï nhö chæ caên cöù vaøo moät troáng ñoàng taïi Ñoâng Sôn, vaø thaáy troáng naøy ñeïp hôn nhöõng troáng ôû Vaân Nam, hay ôû Maõ Lai, ñeå roài ñi ñeán keát luaän laø toäc Vieät laø cha ñeû cuûa troáng ñoàng (Vuõ Ñình Traùc), hay vaên minh hôn, vaø caùc toäc khaùc chæ baét chöôùc (Kim Ñònh, Traàn Ngoïc Theâm), ñaây ñuùng laø moät voõ ñoaùn. Caùc hoïc giaû queân ñi caùi nghòch lyù trieát hoïc: neáu coå loã hôn laøm sao maø ñeïp hôn, phöùc taïp hôn, vaên minh hôn? Neáu ngöôøi ta baét chöôùc thì taïi sao troáng cuûa hoï laïi cuõ kyõ hôn troáng cuûa ta? Ñoù laø chöa keå quaûng caùch ñòa lyù, ñieàu kieän khí haäu, ñieàu kieän thieân nhieân (coù moû ñoàng hay khoâng), cuõng nhö neàn vaên minh ñòa phöông (hoï coù bieát khai moû, ñuùc ñoà ñoàng hay khoâng), hoï ñaõ coù chöõ nghóa chöa, [51] hoï ñaõ coù phöông tieän laøm, vieát saùch vôû hay khoâng, maø caùc hoïc giaû chuùng ta coá yù laøm ngô coi nhö laø leõ dó nhieân khoâng caàn phaûi ñaët vaán ñeà.
Chuyeân Gia lieân ngaønh
Moät nghieân cöùu caàn nhöõng chuyeân gia nhö vaäy ñoøi hoûi chuùng ta phaûi laøm vieäc theo tinh thaàn lieân ngaønh (inter-disciplinary), [52] töùc coäng taùc chung vôùi caùc chuyeân gia söû, ngöõ, khaûo coå, toân giaùo hoïc, vaân vaân. Neáu trieát hoïc laø coâng vieäc phaûn tænh, heä thoáng, pheâ bình vaø ñi tìm nguyeân lyù, thì trieát gia caàn phaûi coù tö lieäu; caàn phaûi hieåu chuùng cuõng nhö caùi boái caûnh (töùc theá giôùi) cuûa chuùng. Trieát hoïc cuõng caàn phaûi ñöôïc söû gia, nhaø ngöõ hoïc, nhaø khaûo coå hoïc, caùc nhaø khoa hoïc vaên hoùa, toân giaùo. kieåm chöùng vaø pheâ bình.
Theá neân, ñeå tieán haønh coâng vieäc bieân soaïn boä Lòch Söû Tö Töôûng Trieát Hoïc, chuùng cuõng caàn kieám ra nhöõng chuyeân gia cuûa caùc boä moân lieân quan muoán saün saøng hôïp taùc, thí duï caùc chuyeân gia cuûa Vieän Haùn Noâm, Vieän Söû Hoïc, Vieän Toân Giaùo, vaân vaân. Hoï coù theå giuùp chuùng ta veà khía caïnh tö lieäu hay vaên baûn, [53] vaø nhaát laø giuùp chuùng ta coù moät caùi nhìn khaùch quan, trung thöïc hôn.
Heä Thoáng
Nhö chuùng toâi ñaõ pheâ bình boä Lòch Söû Tö Töôûng Vieät Nam cuûa cuï Nguyeãn Ñaêng Thuïc, moät trong nhöõng ñieåm yeáu cuûa boä söû naøy, ñoù laø taùc giaû khoâng vieát theo moät heä thoáng khoa hoïc naøo. Hoaëc noùi ñuùng hôn, taùc giaû khoâng bieát heä thoáng caùc maûng tö töôûng. Taùc giaû khoâng nhìn ra söï lieân tuïc giöõa caùc heä tö töôûng. Hay chính xaùc hôn, taùc giaû chöa tìm ra ñöôïc caùi quy luaät lòch söû töùc caùi luaän lyù (logic) cuûa ngöôøi Vieät. Maø quaû thöïc, khoâng chæ moät mình Giaùo sö Nguyeãn Ñaêng Thuïc, maø tieác thay, ña soá caùc hoïc giaû Vieät ñeàu vöôùng vaøo loãi laàm naøy.
Vaäy thì caùi luaät lòch söû giuùp chuùng ta coù theå trình baøy moät caùch nhaát quaùn nhöõng heä tö töôûng, nhöõng maûng vaên hoùa laø caùi luaät gì. Noù coù phaûi laø phöông phaùp chaêng? Trong 2 Taäp Lòch Söû Tö Töôûng Vieät Nam cuûa Vieän Trieát Hoïc (1993, 1998), vaø ñaëc bieät trong taäp Lòch Söû Trieát Hoïc (giaùo trình taïi Ñaïi Hoïc Quoác Gia Haø Noäi),[ 54] nhieàu hoïc giaû hieåu caùi luaät (logic) naøy nhö laø phöông phaùp (bieän chöùng phaùp). Caùc vò nhaän ñònh (theo Marx) laø lòch söû dieãn tieán theo luaät bieän chöùng duy vaät. [55]
Moät loái nhìn vaäy khoâng haún sai, song chöa ñuû. [56] Thöù nhaát, quy luaät nghieân cöùu lòch söû khoâng phaûi laø quy luaät cuûa lòch söû. Ñeå nghieân cöùu lòch söû ta coù theå aùp duïng nhieàu phöông phaùp khoa hoïc khaùc nhau, thí duï phaân tích döõ kieän, thu taäp döõ kieän, toång hôïp chuùng. Chuùng ta cuõng coù theå aùp duïng phöông phaùp truy nguyeân (cuûa khaûo coå), hay keát caáu trong ngöõ hoïc. Nhöng quy luaät cuûa lòch söû khaùc vôùi quy luaät nghieân cöùu. Quy luaät cuûa noù coù theå laø bieän chöùng, tieán hoùa, caùch maïng hay chaúng theo moät quy luaät coá ñònh naøo (thí duï, loái nhìn cuûa chuû thuyeát Haäu Hieän Ñaïi). Noùi laø duøng bieän chöùng phaùp ñeå nghieân cöùu lòch söû töùc laø moät caâu noùi chöa ñuû nghieâm tuùc. Y heät nhö cho raèng lòch söû chæ theo moät quy luaät duy nhaát cuûa bieän chöùng phaùp laø moät loái nhìn haïn heïp veà lòch söû. Thöù tôùi, moãi nhaø lòch söû coù leõ chæ nhìn ra moät quy luaät maø oâng cho laø quan troïng nhaát, ñeå roài oâng (chæ) thu taäp tö lieäu lieân quan, giaûi thích chuùng theo caùi nhìn naøy. Thí duï Toynbee nhìn lòch söû theo loái nhìn tieán hoùa, nhöng Spengler laïi nhìn ngöôïc laïi. Thí duï nhö caùc nhaø daân toäc, khaûo coå hoïc nhö B. Manilovski nhìn lòch söû nhö moät kieán truùc toaøn theå, trong khi C. Frazer vaø E. B. Tylor laïi theo lyù thuyeát tieân hoùa cuûa Darwin ñeå nhìn caùc daân toäc khaùc.
Theo yù kieán haïn heïp cuûa chuùng toâi, khi vieát lòch söû chuùng ta neân traùnh chæ döïa vaøo moät tieân kieán naøo, hay moät lyù thuyeát naøo, daãu raèng lyù thuyeát naøy raát khoa hoïc. Lyù do chính yeáu, ñoù laø cuoäc soáng vaø theá giôùi soáng cuûa chuùng ta raát phöùc taïp. Chuùng cuøng moät luùc theo nhieàu quy luaät khaùc nhau, ñoâi khi maâu thuaãn, ñoâi khi xem ra chaúng coù veû töông quan gì. Theá neân loái nhìn duy lyù cuûa Hegel, duy vaät cuûa Marx, loái nhìn duy linh cuûa thaùnh Augustin, loái nhìn duy yù cuûa Plato. veà lòch söû ñeàu chæ ñuùng moät phaàn naøo ñoù maø thoâi. Nhöng neáu coi baát cöù loaïi "duy" naøo laø quy luaät duy nhaát, thaùi ñoä nhö vaäy töï noù ñaõ giaùo ñieàu vaø phaûn thöïc taïi, ñieàu maø Karl Marx töøng cöïc löïc phaûn ñoái.
Vaäy neân, khi vieát boä lòch söû chuùng ta caàn ñeå yù: Thöù nhaát, chuùng ta coù theå cuøng moät luùc aùp duïng nhieàu phöông phaùp khaùc nhau, mieãn laø chuùng khoâng ñoái nghòch, nhöng lieân quan vaø boå tuùc cho nhau. Thöù hai, moãi thôøi ñaïi, moãi xaõ hoäi, moãi gioáng ngöôøi, moãi caùch soáng, ñeàu coù nhöõng quy luaät rieâng bieät cuûa thôøi ñoù, xaõ hoäi ñoù, daân toäc ñoù. Theá neân, ta khoâng ñöôïc pheùp boû queân nhöõng khaùc bieät, hay loaïi boû nhöõng söï kieän khoâng hôïp vôùi chuùng ta, hay ñi ngöôïc laïi vôùi quan dieåm cuûa chuùng ta. Thöù ba, tuy nhìn ra söï khaùc bieät song chuùng ta caøng phaûi tìm ra ñöôïc söï töông quan giöõa nhöõng loái soáng, giöõa nhöõng xaõ hoäi, giai caáp con ngöôøi . töùc phaûi tìm ra ñöôïc caùi maõ soá chung, caùi chìa khoùa chung cuûa daân toäc.
Chuù Thích:
[39] Phan Ngoïc (Moät Caùch Tieáp Caän Vaên Hoùa, sñd., ctr. 433-34) cuõng nhaän ra ñieàu naøy khi oâng nhaán maïnh ñeán söï thieát yeáu cuûa ngoaïi ngöõ trong vieäc nghieân cöùu vaên hoïc Vieät.
[40] Söï khaùm phaù ra troáng ñoàng Ñoâng Sôn vaø Ngoïc Löõ ñaõ giuùp Kim Ñònh ñöa ra lyù thuyeát Vieät nho. Traàn Ngoïc Theâm cuõng döïa vaøo Kim Ñònh ñeå chuû tröông "laáy Vieät nam laøm trung taâm," caùi maø Döông Thieäu Toáng ca ngôïi laø ñaõ traùnh ñöôïc caùi taâm beänh "laây AÂu chaâu laøm trung tam" hay "laáy Trung hoa laøm trung taâm." Chuù yù laø Traàn Ngoïc Theâm khoâng haún chuû tröông laáy Vieät nam laøm trung taâm, nhö oâng töøng nhaán maïnh trong caùc baûn taùi baûn sau, vaø nhö Nguyeãn Troïng Vaên (ÑHKHXHNV, Tph. HCM) cuõng nhaän ra.
[41] Vì thieáu nhöõng nghieân cöùu khaûo coå maø ña soá caùc hoïc giaû Vieät thöôøng khoâng theå ñoàng nhaát veà nguoàn goác, cuõng nhö caùi ñaëc thuø cuûa tö töôûng (trieát lyù) Vieät. Thí duï quan nieäm aâm döông, boä Laïc thö, Haø ñoà. Döông Thieäu Toáng (ÑHQG Tph HCM) chuû tröông aâm döông chæ laø quan nieäm roãng vaø ñaëc thaáy treân troáng ñoàng (töùc töø phöông Nam), song nhöõng khaûo coû gia nhö Tröông Quang Tröïc (Chang Kwang-chih, Ðaïi Hoïc Harvard vaø ÑH Quoác Gia Ñaøi Loan), Keightley, Hoà Bình Ñeä (Ho Ping-ti), Jacques Gernet . laïi chuû tröông ngöôïc laïi, cho raèng ñoù laø ñaëc saûn chung cuûa Ñoâng AÙ. Xtkh. Kwang-Chih Chang, The Archaeology of Ancient China (New Haven: Yale University Press, 1986, laàn 4); Kwang-Chih Chang, Early Chinese Civilization: Anthropological Perspectives (Cambridge: Harvard University Press, 1976); Kwang-Chih Chang, Shang Civilization (Yale University Press, 1980). Hay David N. Keightley, ed., The Origins of Chinese Civilization (Berkeley: Univesity of California Press, 1983); David N. Keightley, Sources of Shang History: The Oracle Bone Inscriptions of Bronze Age China (University of California Press, 1978); Jacques Gernet, Le monde Chinois (Paris, 1972); Ping-ti Ho, The Cradle of the East: An Inquiry into the Indigenous Origins of Techniques and Ideas of Neolithic and Early Historic China, 5000-1000 (University of Chicago Press, 1976).
[42] Ñaây laø quan nieäm noøng coát thaáy trong hai taäp Lòch Söû Tö Töôûng Vieät Nam cuûa Vieän Trieát Hoïc, ñaëc bieät vôùi caùc taùc giaû nhö Leâ Syõ Thaéng, Taäp 2, tr. 10, vaø nhaát laø tr. 405: "YÙ thöùc daân toäc hình thaønh sôùm vaø ñaõ taïo ra truyeàn thoáng yeâu nöôùc coù beà daøy lòch söû tröôùc khi caùc hoïc thuyeát Nho-Ñaïo-Thích du nhaäp vaøo ñaát nöôùc. Töø khi tieáp thu chöõ Haùn, truyeàn thoáng yeâu nöôùc aáy daàn daàn theå hieän treân vaên baûn." Tröôùc Leâ Syõ Thaéng, ngöôøi daùm quaû quyeát ñöa chuû thuyeát yeâu nöôùc leân haøng truyeàn thoáng lôùn laø Giaùo sö Traàn Vaên Giaøu. OÂng vieát: "Truyeàn thoáng lôùn cuûa oâng cha ta laø yeâu nöôùc, laø chuû nghóa yeâu nöôùc." Xtkh. Traàn Vaên Giaøu, Söï Phaùt Trieån cuûa Tö Töôûng Vieät Nam töø Theá Kyû thöù XIX ñeán Caùch Maïng Thaùng Taùm, sñd., taäp 1, tr. 10; Traàn Vaên Giaøu, Trong Loøng Chuû Löu cuûa Vaên Hoïc Vieät Nam: Tö Töôûng Yeâu Nöôùc (Nxb Vaên Ngheä HCM, 1983), tr. 7. Cuõng thaáy trong Nguyeãn Taøi Thö chb., Lòch Söû Tö Töôûng Vieät Nam, Taäp 1, sñd., tr. 19 vaø 20.
[43] Chöõ quoác trong Haùn töï, töï noù ñaõ noùi leân moät toå chöùc, quy tuï nhieâu ngöôøi. Trong khi trong Hy ngöõ (eqnos), vaø La ngöõ (natio), quoác noùi leân moät toå chöùc cuûa nhöõng ngöôøi ñoàng baøo, ñoàng höông, nhöõng ngöôøi cuøng nôi choân nhau caét ruùn, cuøng doøng toäc. Trong khi chuû nghóa yeâu nöôùc (patriotism) chæ laø moät loái tö duy theo phuï heä, coi phuï toäc laø nguoàn goác cuûa quoác gia. Chuù yù, töø patriotism phaùt xuaát phaùt bôûi töø ngöõ La-tinh pater (cha).
[44] Vaø quaû thöïc, ngöôøi Vieät ít duøng chöõ quoác gia (töø ngöõ naøy vaøo Vieät Nam do vaên hoùa Haùn, nhaát laø Nho giaùo, aûnh höôûng cuûa Ñaïi Hoïc). Hoï thöôøng duøng tieáng "ñaát nöôùc," "nuùi soâng" (hay giang sôn, hay nöôùc non, non nöôùc), "queâ höông," "xöù sôû," hay "nöôùc nhaø," "queâ cha, ñaát toå," "queâ meï," vaân vaân.
[45] Giaùo sö Nguyeãn Taøi Thö coù noùi ñeán khoù khaên cuûa chuû tröông cho chuû nghóa yeâu nöôùc laøm noøng coát taïo leân lòch söû Vieät. Tuy nhieân oâng chæ pheâ bình raát "nheï nhaøng": "Quan ñieåm ñoù tuy xuaát phaùt töø yù thöùc chính trò toát ñeïp, song neáu chaáp nhaän thì trong thöïc teá seõ thu heïp phaïm vi cuûa lòch söû tö töôûng daân toäc. Vì ngoaøi tö töôûng yeâu nöôùc ra, lòch söû tö töôûng Vieät Nam coøn bao goàm caùc tö töôûng veà theá giôùi, veà xaõ hoäi vaø nhaân sinh." Xtkh. Nguyeãn Taøi Thö, bñd., tr. 58.
[46] Kim Ñònh, Vieät Lyù Toá Nguyeân (Saøi Goøn: An Tieâm, 1970), ctr. 52-53 vtth.; Traàn Ngoïc Theâm, sñd., tr. 79. Nôi ñaây, giaùo sö hoï Traàn döïa theo Vuõ Ngoïc Khaùnh vaø ñaëc bieät Kim Ñònh, maø Kim Ñònh laïi döïa theo Joseph Needham (Science and Civilization in China, Cambridge: Cambridge University Press, 1954-1987) 11 Taäp.
[47] Kim Ñònh, sñd., nhö treân, chöông veá Vieät Nho; Traàn Ngoïc Theâm, sñd., tr. 151 vtth.
[48] Leâ Maïnh Thaùt, Lòch Söû Phaät Giaùo Vieät Nam, Taäp 1 (Ñaø Naüng, 1999). Phaàn daãn nhaäp, tr. 10.
[49] Nguyeãn Lang, Vieät Nam Phaät Giaùo Söû Luaän (Haø Noäi: Nxb Vaên Hoïc, 1922), 2 Taäp. Theo caùc taùc giaû cuûa boä Lòch Söû Phaät Giaùo Vieät Nam, do Nguyeãn Taøi Thö chb. (Haø Noäi: Nxb Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, 1988), thì caùc tö lieäu coå nhaát cuûa Phaät giaùo Vieät Nam cuõng chæ quaõng 10 theá kyû trôû laïi vaø raát ít, thí duï taäp Thieàn Uyeån Taäp Anh (thôøi Lyù-Traàn vaøo theá kyû 12-14), Tam Toå Thöïc Luïc (thôøi Traàn, theá kyû 14), Khoùa Hö Luïc (cuûa Traàn Thaùi Toâng), Thöôïng Só Ngöõ Luïc (thôøi Traàn), Thieàn Uyeån Keâ Ñaêng Löôïc Luïc (trieáu Nguyeãn, theá kyû 19).
[50] Caùi bi kòch cuûa giôùi trieát söû vaø trieát gia Hy laïp ngaøy nay, ñoù laø nhöõng hoïc giaû thôøi danh nhaát veà trieát lyù Hy laïp laïi laø ngöôøi Ñöùc hay Anh, nhö Hermann Diels, Dieter Kranz, A. Zehner, W. D. Ross, Taylor, vaân vaân. Thaùng 8 naêm 1997 dòp tôùi thuyeát trình taïi Hy laïp, toâi coù moät buoåi maïn ñaøm vôùi caùc ñoàng nghieäp taïi khoa Trieát vaø Söû cuûa Ñaïi Hoïc Nhaõ Ñieån (Athina). Toâi raát kinh ngaïc khi thaáy nhöõng giaùo sö noåi tieáng veà trieát hoïc Hy laïp cuûa hoï ña soá hoïc taïi Ñöùc. Giaùo sö Bagliotes (chuû nhieäm khoa Trieát) cho toâi bieát laø nghieân cöùu sinh baét buoäc phaûi hoïc theâm tieáng Ñöùc ñeå tra cöùu taøi lieäu do hoïc giaû Ñöùc vieát
[51] Nhö Leâ Maïnh Thaùt (trong Lòch Söû Phaät Giaùo Vieät Nam) quaû quyeát laø ngöôøi Vieät ñaõ coù chöõ vieát rieâng ñeå dòch kinh Phaät. Baûn Haùn ngöõ laø baûn dòch töø coå ngöõ Vieät! Song oâng chæ raát mô hoà (maëc duø oâng cho laø ñaõ chöùng minh ñöôïc) veà: ñoù laø loaïi chöõ gì, saùch ôû ñaâu, tìm ra ôû ñaâu, ai tìm ra, vieát khi naøo, ai vieát ..? Nghòch lyù hôn caû, ñoù laø neáu laø chöù coå khoâng hay chöa ai töøng bieát, thì cho raèng ngay caû Leâ tieân sinh khaùm phaù ra ñi nöõa, thì ai daïy tieân sinh caùi loaïi chöõ naøy? Neáu töï moø maãm, thì ai daùm quaû quyeát, chöùng minh laø Leâ tieân sinh ñuùng hoaëc sai? Ta laøm sao maø bieát baûn Haùn vaên dòch ñuùng hay sai?
[52] Traàn Nguyeân Vieät, "Nghieân Cöùu Lieân Ngaønh veà Lòch Söû Tö Töôûng Vieät Nam - Thaønh Töïu vaø Trieån Voïng," trong Nguyeãn Troïng Chuaån chb., sñd., ctr. 124-136.
[53] Traàn Nguyeân Vieät, nhö treân, tr. 135.
[54] Nguyeãn Höõu Vui, chb., Lòch Söû Trieát Hoïc (Haø Noäi: Nxb Chính Trò Quoác Gia, 1998).
[55] Nhö treân, tr. 12 vtth.
[56] Giaùo sö Nguyeãn Taøi Thö ñaõ nhìn ra ñieåm naøy khi oâng vieát: "Neáu coù moät doøng tö töôûng chuû ñaïo thì noù phaûi thuoäc veø ñieåm cuoái cuøng, chöù khoâng phaûi ñieåm xuaát phaùt. Phaûi laø keát quaû ñaõ traûi qua nghieân cöùu chöù khoâng phaûi laø ñònh ñeà coù saün." Trong Lòch Söû Tö Töôûng Vieät Nam, sñd., Taäp I, tr. 29.
Traàn Vaên Ñoaøn
(Taân Truùc, Trung Hoa Daân Quoác, Teát Nhaâm Ngoï 2002)