Vaøi SuyTö Veà Vieäc Bieân Soaïn
Boä Lòch Söû Tö Töôûng Trieát Hoïc Vieät Nam
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
2. Khaùc Bieät Giöõa Trieát Hoïc Vaø Vaên Hoùa
Nhö chuùng toâi ñaõ nhaéc sô qua, trieát hoïc laø caùi linh hoàn, hay tinh thaàn cuûa vaên hoùa. Tuy nhieân khoâng phaûi baát cöù neàn vaên hoùa naøo cuõng coù moät neàn trieát hoïc ñaùng goïi laø trieát hoïc. Vaäy ta coù theå noùi (theo kieåu chôi chöõ), laø moïi neàn vaên hoùa ñeàu coù trieát lyù. [26] Tuøy theo hieäu quaû (taát yeáu) vaø möùc ñoä aûnh höôûng (phoå bieán), maø chuùng ta coù theå xöng neàn trieát lyù naøy laø trieát lyù soáng, minh trieát hay trieát hoïc. Neáu trieát lyù laø moät loái suy tö, moät yù heä caên cô, moät phöông theá cho cuoäc soáng chæ cuûa moät caù nhaân, moät toäc, moät xaõ hoäi hay moät quoác gia, thì trieát hoïc laø moät moân hoïc coù heä thoáng veà caùc neàn trieát lyù naøy, vaø coù tham voïng tìm ra nguyeân lyù chung cuûa chuùng ñeå aùp duïng cho taát caû moïi ngöôøi ôû moïi thôøi ñaïi. Nhö vaäy, ta coù theå noùi, chæ neàn trieát lyù naøo coù theå giuùp toäc, xaõ hoäi, quoác gia sinh toàn, lieân keát, phaùt trieån, môùi ñaùng ñöôïc goïi laø minh trieát; vaø chæ coù neàn trieát lyù naøo vöôït khoûi giôùi haïn cuûa khoâng gian, toäc tính, thôøi gian (lòch söû) vaø ñaûm baûo cho moät neàn tri thöùc chaân thaät (khoa hoïc), cuõng nhö luoân phaùt sinh ra cuøng hieäu quaû cho taát caû moïi ñoái töôïng, neàn trieát lyù naøy môùi ñaùng goïi laø trieát hoïc. Noùi caùch khaùc, ta coù theå nhaän ra söï khaùc bieät giöõa trieát lyù, minh trieát vaø trieát hoïc khoâng phaûi töø caùc phaïm truø baûn theå, phöông phaùp khoa hoïc hay nhaän thöùc, song töø caùi giaù trò cuûa chuùng: moät neàn trieát lyù neáu giaù trò caøng quaûng baùc, caøng taát nhieân, caøng gaàn vónh cöûu, caøng vieân maõn, vaø caøng gaàn cuoäc soáng (thöïc tieãn, thöïc haønh) thì noù caøng ñöôïc toân vinh leân haøng minh trieát. Vaø neáu ta coù theå tìm ra ñöôïc nguyeân lyù cuûa minh trieát ñeå quaûng baù, phaùt trieån hay baûo toàn, thì ñoù chính laø laõnh vöïc nghieân cöùu cuûa trieát hoïc vaäy.
Neáu hieåu trieát lyù, minh trieát vaø trieát hoïc nhö vaäy, ta coù theå noùi laø trieát hoïc tuy laø linh hoàn cuûa vaên hoùa, song noù khoâng ñoàng nhaát vôùi vaên hoùa. Trong khi trieát lyù, minh trieát baét buoäc phaûi gaén lieàn vôùi vaên hoùa.
Hegel laø ngöôøi ñaõ nhaän ra söï khaùc bieät naøy khi trieát gia khaûo saùt laïi taát caû dieãn tieán lòch söû cuûa moïi neàn trieát hoïc vaø trieát lyù, Ñoâng cuõng nhö Taây. Theo Hegel, chuùng ta coù theå lyù luaän raèng, neáu chuùng ta khoâng theå choái boû ñöôïc söï kieän moãi daân toäc ñeàu coù moät neàn vaên hoùa caù bieät cuûa mình, thì chuùng ta cuõng khoâng ñöôïc pheùp hoà nghi veà söï hieän dieän cuûa moät neàn trieát lyù soáng cuûa moãi gioáng ngöôøi, moãi giai caáp, moãi daân toäc (Hegel goïi laø Volksgeist), moãi thôøi ñaïi (Hegel goïi laø Zeitgeist). [27] Trieát lyù Vieät laø nhöõng nguyeân lyù veà caùch soáng, loái caûm nghieäm, caùi nhìn, caùch suy tö, vaân vaân, cuûa ngöôøi Vieät. Ñieåm quan troïng laø trieát lyù cuûa ngöôøi Vieät chuùng ta ñaõ coù theå vöôn leân tôùi haøng minh trieát chöa, [28] vaø ñieåm caøng quan troïng hôn, ñoù laø chuùng ta coù theå heä thoáng, phaùt trieån neàn trieát lyù Vieät bieán thaønh moät neàn trieát hoïc Vieät, töùc moät heä thoáng tö töôûng coù tính chaát khoa hoïc, chaët cheõ hay khoâng. Ñoù laø vieäc chuùng ta coù theå aùp duïng ñöôïc hay khoâng caùi nguyeân lyù soáng cuûa chuùng ta vaøo trong taát caû cuoäc soáng, cho moïi ngöôøi vaø vaøo moïi thôøi ñaïi nhö ñöùc Khoång Töû ñaõ laøm (trieát hoïc nhaân baûn), nhö ñöùc Gieâ-su ñaõ thi haønh (trieát hoïc baùc aùi), nhö ñöùc Thích Ca ñaõ phaùt hieän (trieát hoïc töø bi) vaø nhö nhaø hieàn trieát Socrates ñaõ töøng laáy sinh meänh ñeå baûo veä (trieát hoïc veà chaân lyù ). [29] Noùi caùch khaùc, chæ khi naøo chuùng ta tìm ra caùi nguyeân lyù Vieät noù töøng soáng ñoäng trong lòch söû Vieät, vaø seõ tieáp tuïc phaùt ñoäng uy löïc cuûa noù trong cuoäc soáng cuûa chuùng ta qua nhöõng neàn trieát lyù khaùc nhau, thì luùc ñoù chuùng ta môùi daùm caû quyeát coù moät neàn trieát hoïc Vieät. Vaø chæ khi naøo neàn trieát hoïc Vieät naøy coù theå coáng hieán cho nhaân loaïi moät nguyeân lyù phoå quaùt vaø taát yeáu (thaáy trong moïi thôøi ñaïi vaø aùp duïng cho moïi daân toäc) thì luùc ñoù neàn Vieät trieát môùi coù theå ñöôïc coi nhö laø minh trieát cuûa nhaân loaïi, töùc tinh thaàn tuyeät ñoái (absolute Geist) theo Hegel. Coâng vieäc bieân soaïn boä Lòch Söû Tö Töôûng Trieát Hoïc Vieät Nam laø moät coâng vieäc khai quaät, heä thoáng vaø phaùt huy caùi nguyeân lyù Vieät thaáy trong caùc heä tö töôûng, trong neàn vaên hoùa noùi chung cuûa ngöôøi Vieät vaäy.
Chuù Thích:
[26] Kim Ñònh (1969) töøng phaân bieät trieát hoïc vaø minh trieát. Theo cuï, chæ coù minh trieát môùi ñaùng ñöôïc goïi laø neàn trieát hoïc cao sieâu nhaát. Nhöõng ngöôøi döïa theo Kim Ñònh nhö Traàn Ngoïc Theâm (1996) cuõng coù loái nhìn töông töï. Nguyeãn Taøi Thö (1993) cuõng phaân bieät trieát lyù khoûi trieát hoïc. Töông töï Nguyeãn Huøng Haäu (2001, bñd.) cuõng phaân bieät trieát hoïc khoûi trieát lyù. Tuy nhieân nhöõng phaân bieät treân khoâng roõ raøng, neân cuoái cuøng, Nguyeãn Huøng Haäu quaû quyeát, trieát hoïc bao goàm trieát lyù (ctr. 99 vaø 100). Nhö chuùng toâi seõ trình baøy, söï khaùc bieät göõa trieát lyù, minh trieát hay trieát hoïc khoâng phaûi do "baûn theå luaän," "phöông phaùp luaän," hay "ñoái töôïng khaùc nhau," maø laø do tính chaát bao quaùt (phoå bieán vaø taát yeáu) cuûa nguyeân lyù.
[27] Karl Loewith, Von Hegel zu Nietzsche: Der revolutionaere Bruch im Denken des neunzehnten Jahrhunderts (Zuerich: Europa Verlag, 1941), Chöông 1: YÙ nghóa Maït theá nôi Quan nieäm Hoaøn taát Lòch söû Theá giôùi vaø Tinh thaàn cuûa Hegel".
[28] Moät soá hoïc giaû nhö Kim Ñònh (Nhöõng Dò Bieät giöõa Hai Neàn Trieát Lyù Ñoâng Taây, Saøi Goøn: Ra Khôi, 1969) quaû quyeát laø neàn trieát hoïc cuûa Ñoâng phöông laø minh trieát, trong khi cuûa Taây phöông laø trieát lyù. Chuùng toâi khoâng ñoàng yù vôùi moät loái nhìn voõ ñoaùn nhö vaäy. Luaän ñieåm cuûa Kim Ñònh, ñaùng tieác, khoâng döïa treân lyù luaän khoa hoïc, maø döïa treân caùi tình caûm duy toäc cöïc ñoan (song ñaùng yeâu) cuûa cuï. Thieát nghó, ñeå chöùng minh Vieät trieát laø minh trieát cuûa ngöôøi Vieät maø thoâi, ta phaûi chöùng toû raèng (1) Vieät trieát laø nguyeân lyù soáng cuûa taát caû moïi ngöôøi Vieät ôû moïi thôøi ñaïi, (2) ñoù laø moät nguyeân lyù taát yeáu, khoâng theå thieáu nôi ngöôøi Vieät, (3) noù coù theå giaûi quyeát ñöôïc nhöõng vaán naïn cuûa ngöôøi Vieät trong quaù khöù, hieän taïi, vaø töông lai. Töông töï, ñeå laø minh trieát cuûa nhaân loaïi, noù cuõng phaûi coù nhöõng ñieàu kieän nhö vaäy, nhöng cho toaøn nhaân loaïi. Xtkh. Traàn Vaên Ñoaøn, "Kim Dinhs Search for a Viet-Philosophy" (Baøi thuyeát trình taïi Houston vaø Stanford, 03. 1999), in trong Traàn Vaên Ñoaøn, The Idea of a Viet-Philosophy, Vol. 1 (Washington, D.C.: The Center of Values and Cultures, 2002). Veà Kim Ñònh, xin xem theâm: Traàn Vaên Ñoaøn & Phan Ñình Cho, Kim Dinh - Life and Works (ñöông xuaát baûn). Tieác thay, loái nhìn cuûa Kim Ñònh ñöôïc nhieàu ngöôøi coi nhö tín ñieàu.
[29] Karl Jaspers, Die Grossen Philosophen (Muenchen: Piper Verlag, 1958). Trong taùc phaåm naøy, nhaø danh trieát Ñöùc naøy ñaëc bieát nhaán maïnh tôùi aûnh höôûng cuûa töù ñaïi thaùnh trieát: Socrates, Gieâ-su, Thích Ca vaø Khoång Töû (Taäp 1), cuõng nhö nhöõng ñaïi trieát gia nhö Plato, Augustin, Kant.. (Taäp 2 vaø 3) maø oâng cho laø hoï tieáp tuïc "sinh saûn" ra nhöõng neàn trieát hoïc môùi.
Traàn Vaên Ñoaøn
(Taân Truùc, Trung Hoa Daân Quoác, Teát Nhaâm Ngoï 2002)