Vaøi SuyTö Veà Vieäc Bieân Soaïn
Boä Lòch Söû Tö Töôûng Trieát Hoïc Vieät Nam
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
1. Khaùc Bieät Giöõa Trieát Hoïc Vaø Tö Töôûng
Vò hoïc giaû ñaàu tieân coù tham voïng vaø töøng hoaøn taát boä Lòch Söû Tö Töôûng Vieät Nam laø Giaùo sö Nguyeãn Ñaêng Thuïc. [8] Ñaây laø moät boä saùch khaù coâng phu vôùi raát nhieàu döõ kieän, "moät coâng trình phong phuù, coâng phu, nghieâm tuùc," [9] vaø töøng ñöôïc khen ngôïi nhö laø moät "böùc aûnh chuïp quaù khöù, ñeïp thì coù ñeïp thöïc." [10] cuûa vaên hoùa Vieät. Tuy raát khaâm phuïc nhieät huyeát vaø thaønh taâm cuûa tieân sinh, chuùng toâi vaãn phaûi theo tinh thaàn "Yeâu chaân lyù hôn yeâu thaày" cuûa Aristotle khi pheâ bình thuyeát lyù hình (eidos) cuûa sö phuï mình, töùc ñaïi trieát gia Plato. - Xin thanh minh nôi ñaây laø chuùng toâi khoâng phaûi laø moân sinh cuûa Nguyeãn tieân sinh -. Theá neân, ngöôøi vieát maïn nghó, nhöõng lôøi ca ngôïi nhö vaäy tuy giöõ ñöôïc taäp quaùn (tuy raát toát, song raát nguy hieåm) "con haùt meï khen hay." Nhöng xin ñöøng queân baøi hoïc Minh Maïng, Töï Ñöùc, cuõng nhö giôùi nho gia vaøo theá kyû 19, nhöõng vò hoaøng ñeá vaø giôùi syõ phu chæ bieát caùi hay caùi ñeïp nhöng khoâng nhìn ra caùi keùm caùi xaáu cuûa mình. Thöïc vaäy, ña soá caùc nhaø ñieåm saùch chæ nhaän ra söï ñoà soä cuûa coâng trình, nhöng tieác thay chæ coù moät soá raát ít nhaän ra nhöõng khuyeát ñieåm cuûa boä saùch cuûa cuï Nguyeãn. Chuùng bao goàm: (1) thieáu tính chaát söû, (2) thieáu tính chaát trieát hoïc, (3) thieáu tính chaát khoa hoïc (hoãn ñoän, thieáu heä thoáng), vaø loãi caên baûn hôn caû, ñoù laø (4) söï laãn loän giöõa caùc phaïm truø haønh vi, tö töôûng, vaên hoùa vaø trieát hoïc. [11] Nôi ñaây, chuùng toâi xin taïm baøn moät caùch raát vaén taét nhöõng thieáu soùt trong lòch söû vaø trieát hoïc, vaø daønh nhieàu hôn moät chuùt cho söï nhaàm laãn phaïm truø.
Lòch söû gia laø moät ngöôøi khaùm phaù ra ñöôïc, hay tin theo moät ñònh luaät cuûa lòch söû, vaø hoï xeáp laïi taát caû nhöõng döõ kieän, tö lieäu, kinh nghieäm theo caùi ñònh luaät naøy. Tö Maõ Thieân vieát laïi söû Trung Hoa theo luaät nhaân quaû. Arnold Toynbee vieát söû theo quy luaät tieán hoùa, trong khi Oswald Spengler laïi nhìn lòch söû theo loái maït theá cuûa Kitoâ giaùo vaø Do Thaùi giaùo. Boä saùch cuûa Nguyeãn Ñaêng Thuïc khoâng theo ñònh luaät lòch söû naøo. Noù chæ laø moät ñoáng taøi lieäu, tö lieäu, döõ kieän. maø taùc giaû tuøy tieän choïn löïa, xaép xeáp moät caùch luoäm thuoäm (hay laäp laïi cuøng döõ kieän), vaø giaûi thích lung tung (cuøng moät söï kieän, nhieàu khi coù tôùi ba loái giaûi thích!), [12] hay giaûi thích moät caùch sai laàm, sai caû lòch söû. [13] Thöù tôùi, noù thieáu khoa hoïc. Nhaø vieát söû nghieâm tuùc phaûi bieát phaân bieät döõ kieän (thaät hay giaû), neân choïn hay boû nhöõng caùi gì, phaûi xaép xeáp chuùng theo quy luaät (thôøi gian, hay baäc thang giaù trò) naøo, vaø nhaát laø phaûi naém ñöôïc caùi luaät cuûa caùc giai ñoaïn lòch söû; [14] vaø leõ dó nhieân, oâng khoâng ñöôïc pheùp giaûi thích söï kieän, töø ngöõ theo yù rieâng cuûa mình. Quan troïng hôn caû, söû gia phaûi laø ngöôøi bieát pheâ bình, daùm vaïch ra caùi sai trong quaù khöù, vaø ñöa ra moät ñöôøng loái cho töông lai. [15] Nhaø söû hoïc laø nhöõng ngöôøi ñoùng goùp vaøo söï tieán boä cuûa nhaân loaïi baèng chính vieäc oâng coù theå vaïch ra nhöõng sai laàm cuûa thôøi quùa khöù. Hoï khoâng neân, vaø khoâng ñöôïc pheùp chæ laø caùi "loa tuyeân truyeàn" hay caùi "maùy ghi cheùp" nhöõng caùi hay (cho raèng coù ñuùng), vaø "ñaùnh boùng" hay "boùp meùo" söï kieän (nhö caùc ngöï söû thôøi phong kieán, hay ngöôøi "chuyeân söû" trong nhöõng xaõ hoäi ñoùng kín, moät chieàu). Sau Tö Maõ Thieân, khoâng phaûi vieäc "gieát nho gia, ñoát saùch Thaùnh hieàn" ñaõ heát, song ít nhaát, caùi bi kòch naøy ít xaåy ra hôn. Hoaëc neáu xaåy ra, - nhö tröôøng hôïp chính quyeàn quaân Phieät Ñöùc ñoát saùch vaø saùt haïi ngöôøi (trí thöùc) Do Thaùi, hay nhö döôùi thôøi Caùch Maïng Vaên Hoùa cuûa hoï Mao (1968-1977) phaù boû vaên hoùa coå truyeàn vaø aùp böùc giôùi trí thöùc - thì noù cuõng mang moät saéc thaùi khaùc, vôùi nhöõng nguyeân do khoâng gioáng thôøi Taàn Thuûy Hoaøng. Ta khoâng thaáy hoïc giaû Nguyeãn Ñaêng Thuïc laøm ñöôïc nhöõng ñieàu caên baûn cuûa söû gia, theá neân taùc giaû cho chuùng ta caûm töôûng laø cuï vôù ñöôïc caùi gì thì cöù "gieùt böøa" noù vaøo saùch maø chaúng caàn bieát noù coù quan troïng hay khoâng, coù tính caùch ñaïi bieåu hay khoâng, hay coù phaûi laø cuûa ngöôøi Vieät hay khoâng (nhieàu tö lieäu, quan nieäm thöïc ra cuõng thaáy nôi ngöôøi Hoa), hoaëc coù thöøa thaõi, lieân quan hay khoâng.
Boä Lòch Söû Tö Töôûng Vieät Nam cuõng thieáu tính chaát trieát hoïc. Moät phaàn vì oâng laàm laãn giöõa tö töôûng vaø trieát hoïc (nhö chuùng toâi baøn trong ñoaïn tôùi), song moät phaàn vì oâng chöa naém vöõng ñöôïc loái suy tö trieát hoïc. Theá neân oâng nghó raèng loái suy tö trieát hoïc khoâng khaùc chi loái suy tö söû hoïc, vaø söû hoïc laïi khoâng khaùc chi khaûo coå hoïc, [16] vaø khaûo coå hoïc laïi ñoàng nghóa vôùi coâng vieäc ñaøo bôùi, tìm kieám taøi lieäu (loãi cuûa cuï Ñaøo Duy Anh). [17] Thöïc ra nhö chuùng ta voán bieát, moãi boä moân tuy lieân quan, song khoâng ñoàng nhaát, vaø trong moãi boä moân ñeàu coù theå thaáy ñöôïc nguyeân lyù trieát hoïc. [18] Chính vì khoâng nhaän ra söï khaùc bieät giöõa caùc moân khoa hoïc treân maø cuï Nguyeãn Ñaêng Thuïc ñaõ khoâng theå vaïch ra ñöôïc caùi trieát lyù soáng cuûa ngöôøi Vieät qua caùc döõ kieän, vaø loái suy tö cuûa hoï.
Trong laàm laãn giöõa caùc phaïm truø, chuùng ta thaáy haønh vi chöa phaûi laø suy tö, tö töôûng chöa haún laø trieát hoïc. Thöù nhaát, tö töôûng chöa phaûi laø trieát hoïc. [19] Ñeå ñoäc giaû nhaän ra söï khaùc bieät naøy, chuùng toâi xin giaûi thích ngaén goïn nhö sau: Neáu tö töôûng laø nhöõng hình thaùi (thöùc) cuûa haønh vi suy tö, cuûa loái soáng, thì tö töôûng coù theå chæ laø moät hình aûnh chuïp laïi caùi gì (hieän töôïng) chuùng ta nhìn, nghe, caûm, ngöûi thaáy hay ñaõ vaø ñöông soáng. Tuy nhieân ñaây chæ laø loaïi tö töôûng phaûn xaï, chöù chöa phaûi laø khuùc xaï (danh töø cuûa Giaùo sö Phan Ngoïc). Nhöõng tö töôûng theo ñuùng nghóa laø nhöõng tö töôûng tröøu töôïng. Chuùng caàn moät loaïi suy tö toång hôïp hay phaân tích. Maø ñeå toång hôïp, phaân tích, ta caàn phaûi coù nhöõng nguyeân lyù, phöông theá. Loái suy tö (tö töôûng) sau naøy môùi ñaùng goïi laø trieát hoïc. Thöù hai, tröïc giaùc laø moät loaïi suy tö khoâng qua tö töôûng, khoâng theå duøng ngoân ngöõ thöôøng nhaät ñeå giaûi thích. Song tröïc giaùc môùi laø coäi nguoàn cuûa phaùt minh, saùng taïo. Noùi caùch khaùc, tröïc giaùc laø moät loaïi "trieát hoïc voâ ngoân" [20] khoâng qua heä tö töôûng, ñoâi khi coù tính caùch baåm sinh, [21] thöôøng thaáy nôi thieân taøi. [22] Thöù ba, tö töôûng chöa phaûn aûnh ñöôïc vaên hoùa caù bieät cuûa daân toäc. Chæ coù trieát hoïc môùi noùi leân ñöôïc caùi caù bieät, caùi ñaëc bieät cuûa neàn vaên hoùa daân toäc maø thoâi. Neáu tö töôûng chæ laø hình thaùi cuûa theá giôùi töï nhieân, neáu tö töôûng chæ laø moät heä thoáng caùc döõ kieän xaåy ra thöôøng nhaät, thì con ngöôøi ôû ñaâu cuõng gioáng nhau. Neáu nhö vaäy, laøm sao ta coù theå giaûi thích ñöôïc söï hình haønh cuûa ngoân ngöõ, cuûa loái bieåu taû, cuûa caùch ñaët vaø giaûi quyeát vaán ñeà? Chuùng hoaøn toaøn khaùc nhau nôi moãi daân toäc. Caùi khaùc nhau naèm ôû choã, tuy cuøng gaëp moät ñoái töôïng, tuy soáng trong cuøng moät theá giôùi, tuy ñoái dieän vôùi cuøng moät khoù khaên, moãi daân toäc laïi hieåu khaùc, bieåu taû caùch khaùc (qua ngoân ngöõ, aâm nhaïc), soáng khaùc, vaø giaûi quyeát vaán ñeà moät caùch khaùc nhau. [23] Chính caùi khaùc bieät naøy (noùi theo ngoân ngöõ cuûa Jacques Derrida) môùi noùi leân ñöôïc neàn trieát lyù caù bieät. Vaäy thì, trieát hoïc laø moân hoïc veà nguyeân lyù taïi sao chuùng ta laïi hieåu nhö vaäy, laïi bieåu taû nhö theá, laïi caûm nghieäm nhö theá naøy, laïi nhìn vaø giaûi quyeát vaán ñeà nhö theá noï. Hieån nhieân laø nhöõng taùc giaû nhö Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Traàn Vaên Giaøu, [24] Ñaøo Duy Anh, Nguyeãn Vaên Huyeân. ñaõ chuù troïng tôùi trình baøy (description) vaø giaûi thích (explication) nhöõng söï kieän nhieàu hôn. Tuy vaäy, hoï vaãn chöa vaïch ra ñöôïc nhöõng nguyeân lyù giuùp ta hieåu hay thaáy ñöôïc taïi sao ngöôøi Vieät laïi suy tö, caûm nghieäm vaø haønh ñoäng nhö theá naøy hay nhö theá khaùc; taïi sao hoï coù nhöõng quy luaät naøy, nghi leã noï khaùc vôùi nhöõng ngöôøi ñoâ hoä hoï - nhöõng ngöôøi coù moät neàn vaên minh maïnh hôn, moät theá löïc quaân söï, kinh teá vó ñaïi, vaø moät ngöoàn nhaân löïc doài daøo hôn -, khieán hoï khoâng bò keû thuø ñoàng hoùa?
Theá neân, moät nghieân cöùu ñaày ñuû hôn phaûi bao goàm: (1) Tìm toøi döõ kieän, tö lieäu, vaät lieäu (phöông phaùp khaûo coå); (2) Xaùc ñònh vaø thu thaäp chuùng (khoa hoïc xaõ hoäi); (3) Choïn löïa chuùng (theo tieâu chuaån khaûo chöùng, lòch söû vaø thaåm ñònh giaù trò); (4) Giaûi nghóa chuùng (ars explanandi, explanation); (5) Giaûi thích chuùng (ars explicandi, explication) töùc phaân tích caùc yù nghóa cuûa döõ kieän (analysis); vaø (6) chuyeån yù, chuyeån nghóa, vaø chuyeån caùch suy tö töø thôøi coå tôùi thôøi nay ñeå chuùng ta coù theå hieåu (ars interpretandi, interpretation). [25]
Chuù Thích:
[8] Nguyeãn Ñaêng Thuïc, Lòch Söû Tö Töôûng Vieät Nam (1963). Taùi baûn (Tph HCM: Nxb Tph HCM, 1992), 6 Taäp. Giaùo sö hoï Nguyeãn, nguyeân laø moät kyõ sö, song tinh thoâng Haùn hoïc, sau chuyeân nghieân cöùu trieát hoïc. Cuï töøng giöõ chöùc Khoa tröôûng, Khoa Trieát Hoïc, Ñaïi Hoïc Vaên Khoa Saøi Goøn. Sau khi bò maát chöùc Khoa tröôûng vaø chöùc Giaùo sö (vaøo thôøi Nguyeãn Vaên Thieäu), cuï ñöôïc Ñaïi Hoïc Phaät Giaùo Vaïn Haïnh môøi laøm Giaùo sö kieâm chöùc Khoa tröôûng chung thaân. Nguyeãn Tieân sinh laø moät trong nhöõng hoïc giaû tieân phong trong laõnh vöïc tö töôûng Vieät, ñöôïc nhieàu ngöôøi khaâm phuïc. Boä saùch treân vieát vaøo naêm 1963 taïi Saøi Goøn. Naêm 1992 ñöôïc chính phuû cho taùi xuaát baûn do nghò quyeát soá 01NQ-TW ngaøy 28.03.1992 veà coâng taùc lyù luaän cuûa Boä Chính Trò Ñaûng Coäng Saûn Vieät Nam, coâng boá treân baùo Nhaân Daân ngaøy 05.06.1992.
[9] Nguyeãn Huøng Haäu, "Trieát Vieät - Moät Vaøi Vaán Ñeà Phöông Phaùp Luaän," bñd., tr. 93.
[10] Cung Ñình Thanh, trong Tö Töôûng, 6 (Australia, 02.2000), tr. 25.
[11] Veà söï laãn loän giöõa haønh vi vaø tö töôûng, Giaùo sö Nguyeãn Taøi Thö (Vieän Trieát Hoïc, Haø Noäi) ñaõ pheâ bình hoïc giaû Nguyeãn Ñaêng Thuïc nhö sau: "Baáy laâu treân thò tröôøng saùch trong nöôùc löu haønh cuoán "Lòch söû tö töôûng Vieät Nam" cuûa taùc giaû Nguyeãn Ñaêng Thuïc. Teân saùch thì nhö vaäy, nhöng noäi dung beân trong chæ laø thoâng qua söï kieän, haønh vi ñeå bình giaûng veà tö töôûng, khoâng ñeà caäp tôùi nhöõng lyù luaän, nhöõng quan ñieåm cuûa nhaø tö töôûng. Vôùi tính chaát lòch söû tö töôûng laø lòch söû caùc quan ñieåm, caùc tö töôûng, thì cuoán saùch treân khoâng phaûi laø cuoán lòch söû tö töôûng. Noù ñaõ laáy söï kieän, haønh vi thay theá cho nhöõng quan ñieåm trong lòch söû." Nguyeãn Taøi Thö, " Nhaân 55 Naêm Thaønh Laäp Nöôùc, Laïi Baøn Veà Lòch Söû Tö Töôûng Vieät Nam vaø Trieån Voïng cuûa Chuyeân Ngaønh Naøy," trong Nguyeãn Troïng Chuaån, chb., sñd., tr.57.
[12] Nguyeãn Ñaêng Thuïc, sñd., Taäp 1, tr. 22, trình baøy tö töôûng Vieät nhö laø tö töôûng Tam giaùo coù bieán ñoåi chuùt ít; tr. 24 cuï laïi cho trieát hoïc AÙ chaâu laø moät neàn trieát lyù vónh cöûu. Vónh cöûu thì laøm sao maø thay ñoåi, theâm thaét? Tr. 25, cuï laïi giaûn löôïc trieát hoïc vaøo coâng naêng "chaân lyù" nhöng ngay sau ñoù cuï laïi cho tö töôûng Vieät coù tính chaát thöïc tieãn ". bieát toå chöùc ñôøi soáng coäng ñoàng coù toân ti traät töï."
[13] Cuï Nguyeãn giaûi thích "trieát lyù vónh cöûu" (perennis philosophia) theo Aldous Huxley: ". noù khoâng tin coù söï saùng taïo trong vuõ truï - hay ngoaøi vuõ truï - maø chæ coù söï bieåu hieän cuûa moät Chaân lyù. Moät hình thöùc môùi laø chöøng naøo noù thích öùng vôùi ñieàu kieän thieân thôøi, ñòa lôïi, nhaân hoøa. Vaø chuùng ta nhaän caùi hình thöùc aáy laø cuûa chuùng ta vì noù traû lôøi ñaày ñuû hôn cho nguyeän voïng soáng coøn, cuøng lyù töôûng aáp uû." Sñd., Taäp 1, tr. 24. Thöù nhaát, cuï Nguyeãn hieåu sai "philosophia perennis." Trieát hoïc vónh cöûu laø quan nieäm manh nha töø trieát hoïc Plato, ñöôïc thaùnh Augustin (theá kyû 5) ñaët teân, vaø ñöôïc toân leân laøm neàn trieát hoïc cuûa Giaùo hoäi Kitoâ giaùo vaøo thôøi Trung coå cho tôùi theá kyû 19. Tuy nhieân, ngay thaùnh Thomas Aquinas (nhaø trieát hoïc vaø thaàn hoïc vó ñaïi nhaát cuûa Kitoâ giaùo vaøo theá kyû 13) cuõng khoâng haún ñoàng yù veà neàn trieát hoïc vónh cöûu naøy. Theá neân neàn trieát hoïc naøy thöôøng gaén lieàn vôùi trieát hoïc kinh vieän (scholasticismus), trong khi trieát hoïc thaùnh Thomas goïi laø Thomismus hay Neo-Thomismus. Thöù tôùi, neàn trieát hoïc vónh cöûu chuû tröông chæ coù Thieân Chuùa laø Söï Thaät duy nhaát. Maø Thieân Chuùa laø ñaáng saùng taïo (khaùc vôùi loái giaûi thích cuûa cuï Nguyeãn). Thöù ba, trieát lyù vónh cöûu khoâng theå thay ñoåi, thì laøm sao laïi coù theå gioáng trieát Vieät luoân "thích öùng vôùi ñieàu kieän thieân thôøi, ñòa lôïi, nhaân hoøa"? Quan troïng hôn caû, ñoù laø moät thaùi ñoä hoang ñöôøng. Laøm sao ta coù theå laáy quan nieäm cuûa Huxley, moät ngöôøi choáng neàn trieát lyù vónh cöûu ñeå giaûi thích noù, gioáng y nhö laáy moät ngöôøi choáng Marx ñeå giaûi thích Marx?! Loái lyù giaûi ñaàu Ngoâ mình Sôû naøy thaáy ñaày daãy trong boä saùch cuûa cuï. Ðaùng tieác thay!
[14] Thí duï nhö cuï Nguyeãn döïa theo Maurice Durand (trong baøi thuyeát trình "Quelques eùleùments de lunivers moral des Vietnamiens" naêm 1952 taïi Ñaø Laït) cho raèng lòch söû tö töôûng Vieät Nam laø tö töôûng cuûa Tam giaùo (Taäp 1, ctr. 17, 19), song ngay trong nhöõng caâu keát luaän (tr. 22), cuï Nguyeãn laïi vieát: "Lòch söû tö töôûng Vieät Nam cho ta thaáy vaän meänh cuûa daân toäc do truyeàn thoáng taäp ñaïi thaønh, thaâu hoùa saùng taïo, khai phoùng hôn laø ñoùng cöûa beá quan." Neáu ñaõ khai phoùng, saùng taïo, thì laøm sao chæ coù tam giaùo? Vaø neáu coù moät truyeàn thoáng laâu daøi thì tröôùc söï du nhaäp cuûa Tam giaùo, ngöôøi Vieät phaûi töøng coù truyeàn thoáng. Vaäy thì truyeàn thoáng ñoù laø gì, coù aûnh höôûng tôùi tö töôûng cuûa ngöôøi Vieät hay khoâng? Caùi loãi maø cuï Nguyeãn thöôøng vaáp phaïm, ñoù laø tieân sinh thích döïa vaøo quyeàn uy cuûa ngöôøi ngoaïi quoác maø chaúng ñeå yù ñeán caùi "thöïc löïc" cuûa hoï, hay nhöõng ñieàu hoï noùi coù giaù trò hay khoâng, ñeå minh chöùng nhöõng luaän cöù chaúng coù lieân quan gì! (Trong luaän lyù hoïc (logic) ñoù laø caùi laàm loãi thích döïa vaøo quyeàn uy chaúng coù, hay ít coù lieân quan vôùi vaán ñeà (Fallacy of appealing to false authority). Durand laø moät hoïc giaû taàm thöôøng (laøm sao saùnh ñöôïc vôùi coá Caû töùc Leùopold Cadieøre?) ñöôïc cuï Nguyeãn phong chöùc "baùc hoïc Phaùp-Vieät." Nhaø thi só Sutasoma Tantular cuûa ñaûo Java chaúng coù lieân quan gì vôùi tö töôûng Vieät (giaû söû nhö coù gioáng phaàn naøo ñi nöõa), theá maø cuï Nguyeãn daùm caû gan haï buùt: "Caùi tinh thaàn vaên hoùa aáy (töùc tö töôûng taäp ñaïi thaønh, saùng taïo, khai phoùng cuûa Vieät Nam - chuù thích cuûa toâi) ñaõ phaûn aùnh trong thi phaåm tröù danh (chöõ nghieâng do toâi) cuûa thi só Java laø Sutasoma Tantular vôùi khaåu hieäu: "Bhimeka Tungal Ika" (Ñoàng nhaát trong sai bieät) töông ñöông vôùi quan nieäm cuûa Leâ Quyù Ñoân.". Thi só Tantular bò aûnh höôûng cuûa tö töôûng Vieät khi naøo vaäy?
[15] Nhö hoïc giaû Cung Ñình Thanh (moät moân sinh cuûa cuï Nguyeãn Ñaêng Thuïc) töøng nhaän xeùt khaù xaùc ñaùng veà boä saùch cuûa thaày mình: ". nhöng xem ra chöa thaáy con ñöôøng phaûi ñi cho hieän taïi vaø mai sau." Tö Töôûng, 6. Bñd., tr. 25.
[16] Ñaây coù leõ laø loái nhìn chung nôi caùc hoïc giaû Vieät. Hoïc giaû Traàn Quoác Vöôïng, nguyeân giaùo sö moân Lòch söû, Khaûo coå, Vaên hoùa (vaø caû moân Du lòch) taïi Ðaïi Hoïc Haø Noäi, trong taùc phaåm Vaên Hoùa Vieät Nam - Tìm Toøi vaø Suy Ngaãm (Haø Noäi: Nxb Vaên Hoùa Daân Toäc, 1999), tuy khoâng coâng nhaän moät caùch roõ raøng söï ñoàng nhaát giöõa lòch söû vaø khaûo coå, song oâng ñoâi khi töï nhaän " laø ngöôøi theo chuû thuyeát Ñòa-Vaên hoùa, Ñòa-Lòch söû" (tr. 19).
[17] Ñaøo Duy Anh, Vieät Nam Vaên Hoùa Söû Cöông (1938) (Saøi Goøn: Boán Phöông, 1951), tr. viii, coi nhieäm vuï cuûa söû gia "thu thaäp nhöõng taøi lieäu hieän coù . ñeå giuùp nhöõng nhaø nghieân cöùu vaên hoùa söû ñôõ coâng tìm kieám." Cuõng thaáy trong: Traàn Ngoïc Theâm, tr. 12.
[18] Chính vì leõ ñoù maø chuùng ta thaáy trong taát caû moïi boä moân khoa hoïc ñeàu coù moät hay nhieàu neàn trieát hoïc. Ta coù trieát hoïc toaùn hoïc, trieát hoïc toân giaùo, trieát hoïc vaät lyù, trieát hoïc sinh vaät, trieát hoïc ngoân ngöõ, trieát hoïc moâi sinh, vaân vaân. Nhöõng neàn trieát hoïc naøy tuy nghieân cöùu caùc ñoái töôïng khaùc nhau nhöng cuøng theo nhöõng nguyeân lyù trieát hoïc, vaø duøng (nhöõng) phöông phaùp khoa hoïc nhö nhau. Giaùo sö Nguyeãn Taøi Thö coù leõ hieåu theo loái "phaân caùch" neân vaãn cho laø trieát hoïc phaûi laø moät boä boân khaùc bieät vôùi caùc boä moân khaùc. OÂng vieát: "Vì vaäy noäi dung cuûa lòch söû tö töôûng Vieät Nam, tröôùc heát laø tö töôûng chính trò, tö töôûng ñaïo ñöùc, tö töôûng phaùp luaät, vaø tieáp theo laø tö töôûng trieát hoïc, tö töôûng toân giaùo coù lieân quan ñeán caùc tö töôûng treân." Nguyeãn Taøi Thö, bñd., ctr. 59-60.
[19] Traàn Vaên Giaøu, Söï Phaùt Trieån cuûa Tö Töôûng ôû Vieät Nam töø Theá Kyû XIX ñeán Caùch Maïng Thaùng Taùm, Taäp 1 (Haø Noäi: Nxb Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, 1973), tr. 10 (Nxb Chính Trò Quoác Gia, tr. 8). Ñöôïc trích laïi: Nguyeãn Taøi Thö, bñd., tr. 58; Nguyeãn Huøng Haäu, bñd., tr. 94.
[20] Nguyeãn Taøi Thö, bñd., tr. 56; Traàn Quoác Vöôïng, tr. 305.
[21] Karl Jaspers, Einfuehrung in die Philosophie (Muenchen: Piper, 1953), chöông 2, ctr. 19 vtth. Baûn dòch Vieät ngöõ cuûa Leâ Toân Nghieâm vaø moät nhoùm sinh vieân cuûa oâng: Trieát Hoïc Nhaäp Moân (Saøi Goøn, 1967).
[22] Immanuel Kant, Kritik der Urteilskraft, phaàn baøn veà thieân taøi. Baûn dòch Vieät ngöõ cuûa Traàn Vaên Ñoaøn: Pheâ Phaùn veà Naêng Löïc Phaùn Ñoaùn (Washington, DC: Vietnam University Press, 2002).
[23] Moät thí duï ñieån hình, ñoù laø söï khaùc bieät giöõa Taây y vaø Ñoâng y: khaùc bieät trong loái nhìn veà caên beänh (khaùm beänh vaø chaån maïch), veà caùch theá chöõa beänh (boä phaän vaø toaøn dieän), veà phöông thuoác chöõa beänh (caûi bieán vaø töï nhieân) vaø caû trong thaùi ñoä khi chöõa beänh. Töông töï ta cuõng thaáy khaùc bieät giöõa thuoác baéc vaø thuoác nam (tuy ñeàu thuoäc Ðoâng y).
[24] Traàn Vaên Giaøu, Söï Phaùt Trieån cuûa Tö Tuôûng ôû Vieät Nam töø Theá Kyû 19 ñeán Caùch Maïng Thaùng Taùm, Taäp 1 sñd.
[25] Veà thoâng dieãn hoïc (hay thuyeân thích hoïc) töùc Hermeneutics, xin tkh. Hans-Georg Gadamer, Wahrheit und Method (Tuebingen: Mohr, 1960). Cuõng xtkh. Traàn Vaên Ñoaøn, Chuû Thuyeát Haäu Hieän Ñaïi Ñi Veà Ñaâu? (Haø Noäi: Vieän Trieát Hoïc, döï ñònh 2002), chöông 2.
Traàn Vaên Ñoaøn
(Taân Truùc, Trung Hoa Daân Quoác, Teát Nhaâm Ngoï 2002)