Vaøi SuyTö Veà Vieäc Bieân Soaïn
Boä Lòch Söû Tö Töôûng Trieát Hoïc Vieät Nam
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
Daãn Nhaäp
Moät daân toäc vó ñaïi laø moät daân toäc coù moät neàn vaên hoùa saâu ñaäm vaø quaûng baùc. Vaên hoùa noùi chung thöôøng ñöôïc hieåu nhö "coát hoàn coát tuùy", nhö laø linh hoàn, hay tinh thaàn cuûa daân toäc ñoù. Tuy nhieân, khoâng phaûi taát caû moïi neàn vaên hoùa ñeàu vó ñaïi. [1] Vaäy thì, caùi gì laøm vaên hoùa saâu ñaäm vaø quaûng baùc, caùi gì khieán vaên hoùa ñöôïc coi nhö quoác hoàn quoác tuùy, nhö laø tinh thaàn cuûa daân toäc? Theo Hegel, ñoù chính laø trieát hoïc. Trieát hoïc chính laø caùi nguyeân lyù xaùc ñònh caùi coát hoàn coát tuùy naøy. Trieát hoïc chính laø caùi tinh thaàn tuyeät ñoái maø Hegel töøng chöùng minh trong taùc phaåm baát huû Die Phaenomenologie des Geistes (1807). [2] Hieåu theo Hegel, ta coù theå noùi, moät daân toäc vó ñaïi phaûi coù moät neàn vaên hoùa saâu ñaäm vaø quaûng baùc, maø moät neàn vaên hoùa nhö vaäy phaûi xaây treân moät neàn trieát hoïc vó ñaïi.
YÙ thöùc nhö theá, caùc nhaø trieát hoïc luoân öu tö ñi tìm caùi goïi laø trieát lyù daân toäc. Trieát hoïc cuûa Socrates, Plato, Aristotle phaûn aûnh loái suy tö, vaán ñeà, hy voïng cuõng nhö myõ caûm cuûa ngöôøi Hy laïp. Trieát hoïc cuûa Khoång Töû, Laõo Töû noùi leân caùch nhìn vaø giaûi quyeát vaán ñeà cuûa ngöôøi Trung hoa, trong khi nhöõng suy tö trong caùc boä kinh ñieån Veä Ñaø, Upanishads, vaân vaân, laø nhöõng moái öu tö cuûa ngöôøi AÁn ñoä veà theá giôùi, veà con ngöôøi, vaø veà vónh cöûu. Nhöõng neàn trieát hoïc daân toäc naøy trôû thaønh trieát hoïc theá giôùi, phaàn vì söùc maïnh quaân söï, kinh teá cuûa ngöôøi Hy laïp, Trung hoa vaø AÁn ñoä, song phaàn chính laø nhöõng suy tö cuûa hoï, nhöõng vaán ñeà cuûa hoï, nhöõng khaùt voïng cuûa hoï, nhöõng öu tö cuûa hoï, vaø nhaát laø nhöõng nieàm tin vaøo söï vónh cöûu, vaøo moät töông lai vieân maõn, vaân vaân, ñeàu laø nhöõng vaán ñeà, öu tö, caûm giaùc, nieàm tin chung cuûa taát caû nhaân loaïi. Ñaây laø lyù do duy nhaát coù theå giaûi thích ñöôïc söùc maïnh vaên hoùa cuûa hoï, ngay caû khi caùi uy löïc quaân ñoäi, caùi theá löïc kinh teá cuûa hoï ñaõ suïp ñoå.
Vieät Nam chuùng ta luoân töï haøo vôùi boán ngaøn naêm vaên hieán. [3] Song chuùng ta ñoâi khi töï hoûi, coù phaûi chính nhôø neàn vaên hieán naøy maø chuùng ta khoâng bò neàn vaên hoùa Trung hoa, AÁn ñoä vaø AÂu Myõ thoân tính. [4] Neáu quûa thaät nhö vaäy, thì vaán ñeà quan troïng chuùng ta phaûi laøm saùng toû, ñoù laø vaên hieán Vieät laø loaïi vaên hieán gì maø coù moät uy löïc cöïc maïnh nhö theá? Ñaây laø moät vaán ñeà quan troïng maø giôùi trieát hoïc Vieät noùi chung luoân luoân muoán khôi quaät. [5]
Caâu hoûi maø chuùng ta ñaët ra nôi ñaây, ñoù laø laøm sao coù theå khôi quaät ñöôïc nhöõng neàn tö töôûng (trieát lyù) ñeå vieát ra moät boä Lòch Söû Tö Töôûng Trieát Hoïc Vieät Nam theo ñuùng tieâu chuaån quoác teá, töùc tieâu chuaån khoa hoïc, khaùch quan song vaãn mang ñöôïc saéc thaùi daân toäc. Boä saùch naøy coù theå laøm kim chæ nam höôùng ñaïo cho nhöõng chöông trình nghieân cöùu khôi quaät vaên hoùa Vieät sau naøy. Caâu hoûi naøy luoân ñi ñoâi vôùi caâu hoûi khaùc, ñoù laø laøm theá naøo ñeå phaân bieät trieát hoïc khoûi nhöõng tö duy thöôøng nhaät, trieát hoïc khoûi vaên hoùa. Maø caâu hoûi thöù hai xem ra laïi quan troïng hôn caû caâu hoûi thöù nhaát, bôûi leõ neáu chuùng ta laãn loän giöõa tö duy, vaên hoùa vaø trieát hoïc, chuùng ta khoù coù theå khaùch quan, caøng khoâng theå chöùng minh ñöôïc taïi sao vaên hoùa cuûa moät daân toäc naøo ñoù (thí duï vaên hoùa Hoa, vaên hoùa Kitoâ giaùo, vaên hoùa Hy la, vaân vaân) coù theå thoáng trò nhaân loaïi, trong khi vaên hoùa cuûa chuùng ta bò haïn cheá nôi toäc Vieät maø thoâi.
Trong baøi tieåu luaän gôïi yù naøy, chuùng toâi xin ñöôïc goùp vaøi yù kieán nho nhoû veà nhöõng ñeà taøi sau:
(1) Khaùc bieät giöõa Trieát hoïc vaø Tö töôûng,
(2) Khaùc bieät giöõa Trieát hoïc vaø Vaên hoùa,
(3) Trieát hoïc vaø Nguyeân lyù Khoa hoïc,
(4) Nhöõng Ñieàu kieän tieân quyeát ñeå bieân soaïn boä Lòch Söû Tö Töôûng Trieát Hoïc Vieät Nam,
(5) Thaåm ñònh giaù trò lòch söû cuûa boä Lòch Söû Tö Töôûng Trieát Hoïc Vieät Nam.
Phaàn 5 naøy cuõng laø phaàn keát luaän cho raèng, moät boä lòch söû ñaùng giaù ñeå ñôøi laø moät boä lòch söû mang tính chaát khoa hoïc, cuøng luùc thoûa maõn ñöôïc taám loøng (yeâu nöôùc) cuûa ngöôøi Vieät, vaø cuõng coù theå coáng hieán cho nhaân loaïi nhöõng kho taøng giaù trò cuûa ngöôøi Vieät chuùng ta, [6] hoaëc giuùp chuùng ta hieåu theâm nhöõng saéc toäc, daân toäc khaùc. [7]
Chuù Thích:
[1] Caùc hoïc giaû theo tröôøng phaùi Haäu hieän ñaïi (Postmodernism) coù leõ seõ khoâng ñoàng yù veà söï phaân chia vaên hoùa theo caáp baäc giaù trò cao thaáp. Hoï seõ vieän chöùng loái suy tö cuûa caùc nhaø khaûo coå hoïc nhö E. Evans-Pritchard, hay trieát gia chuû tröông Kieán (Cô) caáu luaän nhö Claude Leùvi-Strauss, hay caùc trieát gia nhö R. G. Collingwood, Peter Winch, hay caùc nhaø nhaân chuûng hoïc nhö Clifford Geerzt ñeå chöùng minh raèng, baát cöù neàn vaên hoùa naøo cuõng döïa treân moät neàn khoa hoïc (hay tri thöùc khoa hoïc). Theá neân, theo hoï, ta khoâng ñöôïc pheùp laáy baát cöù chuaån möïc (criteria) naøo ñeå so saùnh, ñoái chieáu vaø nhaát laø phaùn ñoaùn, phaân cao thaáp caùc neàn vaên hoùa. Tuy nhieân, neáu quaû thaät nhö vaäy thì laøm sao maø chuùng ta coù theå giaûi thích ñöôïc söï kieän coù nhieàu neàn vaên hoùa ñaõ mai moät, vaø nhaát laø vieäc neàn vaên hoùa man daõ deã daøng bò neàn vaên hoùa hieän ñaïi (vaên hoùa kyõ khoa, vaên minh AÂu Myõ) ñeø beïp? Xtkh. Traàn Vaên Ñoaøn, Chuû Thuyeát Haäu Hieän Ñaïi Ñi Veà Ñaâu? (Haø Noäi: Vieän Trieát Hoïc, 2002 döï truø).
[2] Chuùng ta thöôøng dòch taùc phaåm naøy sang Vieät ngöõ laø Hieän Töôïng Hoïc veà Tinh Thaàn. Moät loái dòch nhö vaäy khoâng loät ñöôïc heát yù nghóa cuûa taùc phaåm naøy. Chuùng toâi xin dòch nhö sau: Luaät cuûa Tinh Thaàn qua Hieän Töôïng (Washington, DC: Vietnam University Press, ñöông söûa soaïn).
[3] Moät soá taùc giaû hieåu vaên hieán nhö laø "truyeàn thoáng vaên hoùa laâu ñôøi." Giaùo sö Traàn Ngoïc Theâm giaûi thích vaên hieán: "Vaên hieán laø vaên hoùa thieân veà truyeàn thoáng laâu ñôøi, maø truyeàn thoáng laâu ñôøi coøn löu giöõ ñöôïc khoâng bò chieán tranh vaø thôøi gian huûy hoaïi chính laø caùc giaù trò tinh thaàn." Xtkh. Traàn Ngoïc Theâm, Tìm Veà Baûn Saéc Vaên Hoùa Vieät Nam (Nxb Tph HCM,2001, aán baûn laàn thöù 3), tr. 27. Moät loái hieåu vaên hieán nhö vaäy tuy coù ñuùng, song khoâng roõ raøng vaø thieáu soùt. Chöõ hieán ( hay) mang nhieàu nghóa, trong ñoù coù nghóa chuaån möïc, coáng hieán, keû hieàn, keû syõ töùc nhöõng ngöôøi maø chuùng ta phaûi noi theo. Vaên hieán caùch chung noùi leân moät neàn vaên hoùa coù nhöõng caùi hay, caùi ñeïp ñaõ töøng ñöôïc ghi cheùp laïi (qua ngöõ töï, saùch vôû), hay truyeàn khaåu laïi, hay qua vaên vaät, hay qua taám göông cuûa hieàn só, anh huøng, thaùnh nhaân ñeå laïi laøm göông maãu cho caùc theá heä sau. Theá neân, phaûi noùi laø Vieät Nam coù boán ngaøn naêm vaên hoùa, song vaên hieán chæ coù töø thôøi Huøng Vöông maø thoâi.
[4] Hoà Chí Minh hieåu vaên hoùa theo nghóa naøy. Cuï vieát: "Vaên hoùa laø söï toång hôïp cuûa moïi phöông thöùc sinh hoaït cuøng vôùi bieåu hieän cuûa noù maø loaøi ngöôøi ñaõ saûn sinh ra nhaèm thích öùng nhöõng nhu caàu ñôøi soáng vaø ñoøi hoûi cuûa söï sinh toàn." Trích töø Traàn Ngoïc Theâm, sñd., tr. 4. Phan Ngoïc trong Moät Caùch Tieáp Caän Vaên Hoùa (Haø Noäi: Thanh Nieân, 2000), ctr. 22-23, hieåu vaên hoùa nhö: "laø caùi daáu aán cuûa moät theå coäng ñoàng leân moïi hieän töôïng tinh thaàn, vaät chaát, moïi saûn phaåm cuûa theå coäng ñoàng naøy töø tín ngöôõng, phong tuïc cho ñeán caû saûn phaåm noâng nghieäp baùn ra thò tröôøng."
[5] Theo chuùng toâi ñöôïc bieát, Vieän Trieát Hoïc, Trung Taâm Khoa Hoïc Quoác Gia ñaõ ñaët troïng taâm vaøo coâng vieäc nghieân cöùu lòch söû tö töôûng trieát hoïc Vieät Nam töø nhieâu naêm, ñaëc bieät töø naêm 1986 khi Vieän "khai thaùc caùc di saûn tö töôûng vaø vaên hoùa cuûa daân toäc." (Nguyeãn Troïng Chuaån, "Vieän Trieát Hoïc - 35 Naêm Xaây Döïng vaø Tröôûng Thaønh," trong taäp kyû yeáu Vieän Trieát Hoïc - 35 Naêm Xaây Döïng vaø Tröôûng Thaønh (Haø Noäi: Vieän Trieát Hoïc, 1997), ctr. 60, 78. Hai taùc phaåm cuûa nhieàu hoïc giaû veà lòch söû tö töôûng Vieät Nam ñaõ ñöôïc xuaát baûn: Nguyeãn Taøi Thö, chb., Lòch Söû Tö Töôûng Vieät Nam, Taäp 1 (Haø Noäi: Nxb Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, 1993); Leâ Syõ Thaéng chb., Lòch Söû Tö Töôûng Vieät Nam, Taäp 2 (Haø Noäi: Nxb Khoa Hoïc Xaõ Hoäi, 1997). Hieän Vieän Trieát Hoïc ñöông xuùc tieán boä Lòch Söû Tö Töôûng Trieát Hoïc Vieät Nam, chöông trình nghieân cöùu caáp Boä. Ngoaøi ra, Trung Taâm Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Tph HCM, Ñaïi Hoïc Haø Noäi cuõng coù nhöõng döï aùn töông töï. Taïi haûi ngoaïi, Taïp chí Tö Töôûng (UÙc Chaâu) cuûa Cung Ñình Thanh vaø moät nhoùm hoïc giaû cuõng coù moät chöông trình töông töï.
[6] Ñaëc bieät cho nhöõng toäc soáng ôû Vieät Nam, cho nhöõng nöôùc laân bang
[7] Nguyeãn Huøng Haäu trong baøi "Trieát Vieät - Moät Vaøi Vaán Ñeà Phöông Phaùp Luaän," coù lyù khi ñaët ra caâu hoûi: "Hieän nay, chuùng ta môùi chæ nghieân cöùu tö töôûng cuûa ngöôøi Vieät, daân toäc Vieät. Vaäy coøn naêm möôi ba daân toäc ít ngöôøi ôû vuøng saâu, vuøng xa thì sao, ñoù vaãn laø caâu hoûi coøn boû ngoû." Trong Nguyeãn Troïng Chuaån, chb., Nöûa Theá Kyû Nghieân Cöùu vaø Giaûng Daäy Trieát Hoïc ôû Vieät Nam (Haø Noäi: Vieän Trieát Hoïc, 2001), tr. 102.
Traàn Vaên Ñoaøn
(Taân Truùc, Trung Hoa Daân Quoác, Teát Nhaâm Ngoï 2002)