Leã Nghóa Trong Neàn Ñaïo Ñöùc Khoång Maïnh
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
5. Leã Nghóa trong Tö Töôûng Vieät
Sau khi ñaõ löôùt qua yù nghóa cuûa leã, cuõng nhö söï chuyeån bieán cuûa noù trong moät soá giai ñoaïn lòch söû cuûa Nho giaùo, chuùng toâi xin ñöôïc trôû laïi ñieåm maø chuùng toâi muoán chöùng minh, ñoù laø söï bieán hoùa cuûa leã khi du nhaäp vaøo trong neàn vaên hoùa phöông Nam. Nhö caùc quan nieäm Nho hoïc khaùc, leã khi du nhaäp vaøo Vieät Nam ñaõ khoâng coøn giöõ laïi caùi yù nghóa nguyeân thuûy cuûa noù nhö töøng ñöôïc thaáy trong Luaän Ngöõ, hay trong Maïnh Töû. Leã trong Vieät Nho cuõng khoâng haún ñoàng nhaát vôùi leã trong Leã Kyù, hay cuûa nhoùm phaùp gia. Nhö chuùng ta seõ thaáy, leã trong tö töôûng Vieät khoâng chæ laø nhöõng hình thöùc nghi leã maø thoâi, noù noùi leân caùi nhaân caùch cuûa con ngöôøi; leã cuõng khoâng chæ haïn heïp trong nhöõng sinh hoaït cuùng teá, hay sinh hoaït coâng coäng, nhöng ñaõ bieán thaønh sinh hoaït toaøn dieän cuûa con ngöôøi duø ôû baát cöù nôi naøo, thôøi gian naøo. Caâu tuïc ngöõ "caùi neát ñaùnh cheát caùi ñeïp" noùi leân söï troïng leã cuûa ngöôøi Vieät nôi ñaây. Töông töï, caâu "tieân hoïc leã, haäu hoïc vaên" khoâng chæ bieåu taû taàm quan troïng cuûa nghi leã, maø thöïc ra noùi leân söï kieän laø con ngöôøi coù leã pheùp laø con ngöôøi trung thöïc xöùng ñaùng laø con ngöôøi. Ñeå phaùt trieån nhöõng yù nghóa cuûa leã nôi ngöôøi Vieät, chuùng toâi seõ phaân tích moät soá quan nieäm aûnh höôûng saâu roäng tôùi nhaân caùch vaø cuoäc soáng cuûa ngöôøi Vieät. Nôi ñaây chuùng toâi xin ñöôïc haïn heïp nhöõng luaän ñieåm qua vieäc phaân tích ba quan nieäm leã pheùp, leã cheá vaø leã nghóa.
5.1. Töø Leã Kyù tôùi Vieät Leã
Ñaïo Nho ôû Vieät Nam luoân trong moät traïng thaùi chuyeån bieán. Noù khoâng chæ laø Khoång Hoïc, hay Nho hoïc, maø ñaõ bieán thaønh Cöûa Khoång Saân Trình, vaø nhaát laø Nho Giaùo, [40] hay ñuùng hôn, Ñaïo Nho. [41] Söï bieán thieân naøy khoâng phaûi ngaãu nhieân nhö chuùng toâi ñaõ chöùng minh trong caùc luaän vaên khaùc. [42] Töø moät söï chuyeån bieán nhö vaäy, chuùng ta baét buoäc phaûi suy luaän moät caùch raát luaän chöùng (logic) laø chöõ leã cuõng bieán ñoåi. Do ñoù, xin nhaán maïnh nôi ñaây laø chöõ leã trong vaên hoùa Vieät khoâng hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi chöõ leã maø chuùng ta thaáy trong neàn trieát lyù cuûa Nho gia, hay Nho hoïc, ñaëc bieät sau thôøi Tuaân Töû vaø thôøi Ñoâng Haùn. Noùi moät caùch minh baïch hôn, chöõ leã cuûa ngöôøi Vieät ñaõ bieán ñoåi, vöøa phong phuù hôn, nhöng - neáu chuùng toâi khoâng laàm - vaãn coøn trung thöïc vôùi neàn Nho hoïc nguyeân thuûy, vaø nhaát laø gaàn vôùi tö töôûng cuûa Maïnh Töû. [43] Ñaøng khaùc chöõ leã cuûa ngöôøi Vieät khoâng haún mang tính chaát hình thöùc. Noù phaûn aûnh moät caùch trung thöïc caùi taâm (conscience), caùi tình (sense, sensibility), caùi tö (loái suy tö, logic) vaø caùi caûm (töùc caùch caûm nhieäm, taste) cuûa ngöôøi Vieät. Leã ñöôïc dieãn taû qua nhöõng hình thöùc maø chuùng ta goïi laø vaên (töùc veû ñeïp, beauty), hoa (tính chaát cao thöôïng, elegance) cuûa caùch soáng vaø loái suy tö. Vaø sau cuøng, leã cuõng laø moät phöông theá giaùo hoùa bieán con ngöôøi thaønh ngöôøi coù vaên, coù hoïc, töùc ngöôøi quaân töû, ngöôøi tröôïng phu. Ñaây chính laø moät trong nhöõng yù nghóa caên baûn nhaát cuûa neàn vaên hoùa hoùa Vieät, khaùc bieät vôùi neàn vaên hoùa cô khí hay coâng cuï (töùc vaên minh), laáy coâng cuï chöù khoâng phaûi chính con ngöôøi ñeå ño löôøng cuoäc soáng.
Phaàn sau ñaây cuûa luaän vaên nhaém chöùng minh nhöõng quan ñieåm treân, qua nhöõng phaân tích veà chöõ leã, vaø veà söï lieân quan maät thieát giöõa leã vaø nghóa trong tö töôûng Vieät, cuõng nhö vai troø cuûa leã nghóa trong cuoäc soáng toaøn dieän cuûa hoï. Chæ trong moät maïch vaên nhö vaäy, chuùng ta môùi coù theå nhaän ra ñöôïc raèng, ngöôøi Vieät hieåu leã (gioáng nhö ngöôøi Taàu) ôû nhöõng ñieåm sau: leã nhö laø quy taéc (leã phaùp), leã nhö laø hình thöùc trong nhöõng cuoäc töông giao (leã nghi), leã nhö laø moät theå cheá (leã cheá), leã nhö laø hình aûnh cuûa löông taâm (leã nghóa), leã nhö laø moät thöôùc möïc ño löôøng tö caùch con ngöôøi (leã ñoä), vaø leã nhö laø moät phöông theá giaùo duïc cuõng nhö quaûn lyù xaõ hoäi (leã trò). Nhöng hôn ngöôøi Taàu, ngöôøi Vieät coi leã nghóa khoâng chæ laø caùi lyù, maø laø chính laø nhöõng hình aûnh, nhöõng phöông theá, nhöõng quy luaät noäi taïi (khoâng phaûi laø phaùp luaät, nhö chuùng toâi seõ giaûi thích söï khaùc bieät giöõa leã phaùp vaø leã pheùp, cuõng nhö leã ñoä vaø cheá ñoä) cuûa cuoäc soáng. Noùi caùch khaùc, leã nghóa laø chính caùch soáng bieåu hieän taâm thöùc, tinh thaàn, tình caûm, caûm vò (caûm nhaän) cuûa ngöôøi Vieät. Hôn theá nöõa, leã cuõng ñöôïc coi nhö moät ñoäng löïc laøm con ngöôøi thaêng tieán, gaàn gioáng nhö vai troø cuûa nhaïc maø Khoång Töû raát chuù troïng: "höng ö leã, thaønh ö nhaïc". Höng, thaønh laø nhöõng ñieàu kieän taát yeáu ñaûm baûo leã. Thieáu thaønh, thieáu tín, thieáu höng, hay noùi caùch chung, thieáu ñaïo ñöùc, leã chæ laø nhöõng nghi thöùc troáng roãng, voâ boå. Ñeå chöùng minh nhöõng ñieåm treân, chuùng toâi xin ñöôïc pheùp phaân tích hai quan nieäm maø chuùng ta thöôøng thaáy trong neàn vaên hoùa Vieät, ñoù laø leã pheùp vaø leã nghóa. Chæ vôùi hai quan nieäm naøy, chuùng ta cuõng ñaõ coù theå nhaän ra moät caùch deã daøng söï khaùc bieät tö duy vaø loái soáng cuûa ngöôøi phöông Baéc vaø ngöôøi phöông Nam.
5.2. Leã Pheùp
Thöù nhaát, chuùng ta hieåu leã pheùp khoâng hoaøn toaøn theo nghóa leã phaùp cuûa nhöõng nho gia thuû cöïu. [44] Khi ca tuïng ngöôøi naøo ñoù raát leã pheùp, chuùng ta khoâng chæ muoán noùi oâng (baø) ta theo ñuùng leã, ñuùng pheùp, ñuùng taéc, maø coøn muoán nhaán maïnh ñeán tö caùch cuûa ngöôøi ñoù (moät con nhaø gia giaùo, moät ngöôøi toát, moät con ngöôøi lòch söï, bieát caùch xöû theá...). Söï khaùc bieät naøy ñoøi buoäc chuùng ta phaûi tìm hieåu söï bieán ñoåi töø phaùp sang pheùp, töø leã phaùp sang leã pheùp trong neàn vaên hoùa Vieät. Theo thieån kieán cuûa ngöôøi vieát, khoâng haún laø ñuùng, thì pheùp laø moät loaïi quy luaät khoâng leä thuoäc hình thöùc, trong khi phaùp laø quy luaät theo hình thöùc. Neáu, phaùp luaät ñoøi buoäc chuùng ta phaûi theo nhöõng quy ñònh töøng coù, töøng ñöôïc vieát hay töøng ñaõ ñöôïc thi haønh, thì pheùp khoâng hoaøn toaøn nhö theá. Pheùp (hay quy pheùp, hay khuoân pheùp) laø nhöõng quy taéc do chính chuùng ta vaø cho chính chuùng ta, khoâng caàn ghi cheùp, cuõng khoâng caàn phaûi theo moät maãu möïc coá ñònh. Pheùp thöôøng bieán ñoåi tuøy theo söï töông giao, tuøy theo taàm quan troïng, tuøy theo tình caûm. Theá neân, chuùng ta coù pheùp laøng, pheùp cha, pheùp meï, pheùp thaày. Chuùng ta cuõng coù pheùp laøm con, pheùp laøm daân, pheùp laøm choàng, pheùp laøm vôï, pheùp laøm troø, vaân vaân. Vaø ñaëc bieät hôn caû, ngay caû trong giôùi giang hoà, ngöôøi ta cuõng coù nhöõng pheùp taéc, töùc nhöõng quy luaät baát thaønh vaên töï, Chuùng ta bieát, trong Luaän Ngöõ, Khoång Töû chæ ñoøi phaûi chính danh "quaân quaân, thaàn thaàn, phuï phuï, töû töû", nhöng khoâng coù moät quy phaùp naøo nhaát ñònh veà chính danh caû. Phaûi ñôïi tôùi kyø Phaùp trò cuûa nhoùm phaùp gia, nhaát laø Thöông Öôûng, ngöôøi ta môùi thaáy nhöõng quy luaät reà raø nhöng tæ mæ xaùc ñònh nguyeân taéc chính danh. [45] Ñieàu naøy khieán moät soá hoïc giaû nhö Kim Ñònh xaùc quyeát tö töôûng Vieät nho gaàn guõi hôn vôùi tö töôûng nguyeân Nho. Maø quaû thöïc, pheùp khoâng bò hình thöùc raøng buoäc. Noùi caùch khaùc pheùp khoâng nhaát thieát laø phaùp maëc duø laø moät loaïi quy luaät; vaø neáu suy cho tôùi cuøng thì pheùp cuõng khoâng luoân phaûi laø pheùp, bôûi leõ, pheùp thay ñoåi tuøy ngöôøi, tuøy quan heä, tuøy hoaøn caûnh. Neáu coù quy taéc do löôøng, hay xaùc ñònh pheùp, thì ñoù chính laø caùi maø ta goi laø thaønh taâm, tín, nghóa vaø nhaát laø nhaân nghóa. Theá neân, giöõ pheùp, giöõ taéc coù nghóa laø thaønh taâm, thaønh tín tuaân theo caùi maø ta phaûi laøm, töùc laø phaûi theo nghóa vaäy. [46] Theo maïch vaên naøy, leã pheùp coù nghóa laø moät ngöôøi bieát cö xöû ñuùng vôùi ñòa vò, vôùi tö theá, vôùi söï töông quan vôùi nhöõng ngöôøi khaùc. Ñuùng leã nôi ñaây coù nghóa laø ñuùng vôùi ñòa vò, ñuùng vôùi vò theá, ñuùng vôùi caù tính, vaân vaân. Ñuùng leã cuõng coù nghóa laø tuøy nôi, tuøy thôøi, ñuùng vôùi caûm tình, vaân vaân. Noùi moät caùch khaùc, giöõ pheùp giöõ taéc luoân luoân tuaân theo nguyeân lyù sieâu hình cuûa thieân thôøi, ñòa lôïi vaø nhaát laø nhaân hoøa. Chính vì vaäy maø cuøng moät haønh ñoäng toân troïng, toân kính chuùng ta coù nhöõng leã khaùc nhau. Baùi (vaùi, laïy) cha meï laø moät haønh vi leã pheùp, cuùi ñaàu chaøo baïn beø laø moät haønh ñoäng leã pheùp. Nhöng neáu chæ cuùi ñaàu chaøo cha meï mình thì chöa ñuû leã pheùp. Bôûi leõ, vôùi baïn beø, ta cuøng ñoàng haøng, nhöng ñoái vôùi cha meï, chuùng ta laø baäc döôùi. Loái baét tay vôùi cha meï, vôùi thaày daäy gioáng y heät loái baét tay baét chaân vôùi baïn beø ngaøy nay khoâng phaûn aùnh ñöôïc caùi pheùp taéc cuûa ngöôøi Vieät laø nhö vaäy. Bôûi khi vôùi moät haønh vi nhö theá, chuùng ta coi cha meï vaø baïn beø "caù meø moät löùa"; [47] chuùng ta ñaõ khoâng coøn giöõ ñöôïc caùi maø cha oâng chuùng ta goïi laø "toân ti traät töï."
Tuy theá, hình thöùc vaùi laïy vaãn chöa haún noùi leân ñöôïc tinh thaàn leã pheùp. Leã pheùp ñoøi hoûi chuùng ta phaûi thaønh taâm, chöù khoâng chæ theo moät hình thöùc moät caùch voâ yù thöùc, hay moät caùch maùy moùc, hay vì bò aùp löïc töø beân ngoaøi. Chính vì vaäy maø Khoång Töû töøng nhaän ñònh veà hieáu thaûo qua chính loøng thaønh, ñaïi khaùi moät con ngöôøi thieáu thaønh taâm (töùc thieáu tinh thaàn leã nghóa) thì vieäc nuoâi cha meï (töùc hình thöùc) vaãn chöa noùi leân ñöôïc yù nghóa thaâm saâu cuûa hieáu thaûo. [48] Moät loái nhìn nhö vaäy thaáy roõ raøng nôi caùc nho gia Vieät. Loøng thaønh cuûa moät Luïc Vaân Tieân ñoâi vôùi meï (khoùc thöông meï tôùi ñoä muø maét), loøng hieáu thaûo chaân thaät cuûa Thuùy Kieàu ñoái vôùi phuï thaân (baùn mình chuoäc cha) ñaõ thay ñoåi ñöôïc caùi meänh cuûa taøi nhaân "Chöõ taøi chöõ meänh kheùo laø gheùt nhau." Chính vì söï thaønh taâm, maø "Taâm thaønh ñaõ thaáu tôùi Trôøi", vaø keát quaû laø "Xöa nay nhaân ñònh thaéng Thieân cuõng nhieàu." Ngoaøi thaønh taâm, coøn coù thaønh tín, thaønh thöïc, nhöõng ñöùc tính naøy môùi bieán leã thaønh moät loái soáng toaøn dieän, chöù khoâng chæ laø nhöõng hình thöùc troáng roãng nöõa.
5.3. Leã Cheá
Thöôøng chuùng ta hieåu leã cheá nhö moät theå cheá döïa treân leã. Ñieàu naøy khoâng sai, bôûi leõ Khoång Töû voán troïng leã, vaø ngaøi coi leã nhö bieåu hieän cuûa moät con ngöôøi ñaïo ñöùc, moät xaõ hoäi hoaøn haûo. [49] Thöïc vaäy, cuoäc ñôøi cuûa ngaøi gaén lieàn vôùi leã. Töø khi coøn giöõ moät chöùc quan nhoû coi leã nghi, tôùi nhöõng lôøi giaûng daïy cuûa ngaøi veà sau, luoân gaén lieàn vôùi leã. Ñieåm quan troïng nôi ñaây laø ngaøi khoâng hieåu leã cheá nhö laø moät theå cheá xaây döïng treân nhöõng nghi thöùc, nhöng treân moät neàn ñaïo ñöùc vôùi nhöõng ñöùc tính thaønh taâm, nhaân aùi, trung hieáu, tín nghóa laøm neàn taûng. [50] Vaäy thì, leã cheá phaûi ñöôïc hieåu theo moät yù nghóa saâu hôn laø cheá ñoä döïa vaøo hình thöùc beà ngoaøi cuûa leã nghi. Nhö chuùng toâi ñaõ giaûi thích ôû ñoaïn treân, neáu leã ñoàng nghóa vôùi ñaïo ñöùc, vaø neáu leã nghi phaûn aùnh nhöõng haønh vi ñaïo ñöùc, thì leã cheá laø nhöõng nghi thöùc, taäp tuïc, hay haønh vi bieåu taû caùi tinh thaàn ñaïo ñöùc naøy. Thí duï ñeå toû loøng bieát ôn coâng sinh thaønh, döôõng duïc cuûa boá meï, haønh vi baùi, laïy, quyø... laø nhöõng haønh vi coù theå dieãn taû moät caùch ñaày ñuû nhaát loøng thaønh cuûa con caùi. Ñeå toû loøng kính troïng vaø caûm taï ôn giaùo duïc cuûa thaày giaùo, cöû chæ cuùi ñaàu, khoanh tay... noùi leân moät caùch trung thöïc taám loøng bieát ôn cuûa caäu hoïc troø. Nhöõng thí duï töông töï nhö treân cho chuùng ta thaáy, moãi nghi thöùc ñeàu coù caùi lyù cuûa noù. Nhöng taát caû nhöõng nghi thöùc naøy phaûi döïa treân neàn taûng ñaïo ñöùc, töùc döïa treân nhöõng ñöùc tính thaønh taâm, nhaân nghóa, trung hieáu, vaân vaân. Nhöng ngöôïc laïi, neáu nhöõng hình thöùc nghi leã thieáu noäi dung, hay khi thi haønh nhöõng nghi leã maø thieáu thaønh taâm, thì theå cheá döïa treân nhöõng nghi leã nhö vaäy quaû laø röôøm raø, thöøa thaõi. Nhöõng giôùi treû ngaøy nay, nhaát laø nhöõng baïn treû khoâng ñöôïc giaùo duïc trong caùi noâi vaên hoùa cuûa Vieãn Ñoâng, seõ coi thöôøng vaø gheùt boû nghi leã laø nhö vaäy. Hieåu nhö theá, chuùng ta coù theå khaúng ñònh laø leã cheá khoâng haún ñoàng nghóa vôùi leã trò, bôûi leõ leã cheá chæ laø nhöõng bieåu hieän hình thöùc beân ngoaøi cuûa neàn ñaïo ñöùc beân trong maø thoâi. Chuùng khoâng theå ñoàng nhaát chuùng. Khoång Töø töøng noùi: "Ñaïo chi dó chính, teà chi dó hình, daân mieãn nhi voâ sæ. Ñaïo chi dó ñöùc, teà chi dó leã, höõu sæ thaû caùch." [51] Chæ maõi veà sau, leã cheá bò hieåu ñoàng nghóa vôùi leã trò nhö thaáy trong tö töôûng cuûa Tuaân Töû vaø trong Leã Kyù ñôøi Haùn (maø chuùng toâi ñaõ trình baøy trong phaàn treân). Nhöng moät loái hieåu nhö vaäy ñaõ boùp meùp caùi nguyeân tính cuûa leã. Khi taùch rôøi leã khoûi nghóa, leã chæ laø moät nghi thöùc, voâ thöôûng voâ phaït maø thoâi.
Trong tö töôûng Vieät, tuy bò aûnh höôûng cuûa nhoùm Ñoång Troïng Thö, vaø nhaát laø hai anh em hoï Trình, vaø sau naøy, bôûi Chu Hy, ta thaáy ngöôøi Vieät vaãn khoâng haún hieåu leã cheá nhö leã trò. Leã cheá khoâng haún laø moät cheá ñoä laáy leã ñeå trò daân, hay ñeå khoáng cheá daân nhö trong tö töôûng cuûa Tuaân Töû vaø nhaát laø cuûa nhoùm phaùp gia. Leã cheá ñöôïc hieåu nhö caùch soáng, moät loái soáng phuø hôïp vôùi phong tuïc taäp quaùn vaø nhaát laø caù tính cuûa moãi ñòa phöông, moãi saéc daân "nhaäp giang tuøy khuùc, nhaäp gia tuøy tuïc". Ñaïo vôï choàng ôû Vieät Nam khoâng coøn theo caùi leã maø chuùng ta goïi laø tam toøng. Ngöôøi phuï nöõ Vieät khoâng haún coi töù ñöùc nhö khuoân vaøng thöôùc ngoïc. Nhöõng phuï nöõ anh huøng nhö Tröng Traéc, Tröng Nhò, Trieäu AÂu, vaø ngay caû hai Coâ Giang, Coâ Baéc khoâng haún theo duùng ñaïo tam toøng töù ñöùc, nhöng laïi laø nhöõng ngöôøi phuï nöõ ñöôïc kính troïng hôn caû.
5.4. Leã Nghóa
Ñoái vôùi ngöôøi Vieät, hai chuaån möïc quan troïng nhaát, coù leõ laø nhaân nghóa vaø leã nghóa. Noùi laø quan troïng nhaát, bôûi leõ hieáu nghóa, trung nghóa, tín nghóa ñeàu ñöôïc xaây döïng treân nhaân nghóa vaø leã nghóa. Ta khoâng theå coù hieáu neáu thieáu nhaân [52] ta cuõng khoâng theå coù trung, coù tín neáu thieáu nhaân nghóa. Töông töï, haønh vi hieáu chæ coù theå bieåu hieän qua leã, qua thaùi ñoä (leã ñoä), qua haønh vi (leã pheùp), qua loái suy nghó ñaïo ñöùc ñoøi buoäc (leã nghóa). Vaø cuõng trong moät maïch vaên treân, loøng thaønh tín, loøng trung thaønh cuõng chæ coù theå daõi baøy ra ñöôïc qua ngoân ngöõ, cöû chæ, haønh ñoäng hôïp leã. Moät ngöôøi yeâu kính cha meï khoâng theå coù nhöõng ngoân ngöõ voâ leã ñoái vôùi ñaáng sinh thaønh. Moät ngöôøi trung quaân khoâng theå "caù meø moät löùa" vôùi nhaø vua, y heät moät ngöôøi hoïc sinh toát khoâng theå "coi thaày baèng vung" bôûi leõ "khoâng thaày ñoá maøy laøm leân." Töø ñaây, chuùng ta nhaän ra ñöôïc laø nhaân nghóa vaø leã nghóa laø neàn taûng cho moïi nhaân ñöùc khaùc.
Nhö phaân tích trong tieát veà leã, neàn taûng cuûa leã nghóa mang tính chaát baûn theå, töùc tính chaát gaén lieàn vôùi söï hieän höõu cuûa con ngöôøi. Nhö vaäy, ta coù theå noùi laø leã nghóa gaén lieàn vôùi baûn tính. Ñaây laø lyù do taïi sao nho gia Vieät hieåu hay giaûi thích lyù thuyeát tính baûn thieän cuûa Maïnh Töû theo caùi yù nghóa cuûa leã nghóa vaø nhaân nghóa, vaø theo ñaïo nhaân cuaû Khoång Töû. Laø baûn tính, leã nghóa khoâng theå taùch rôøi con ngöôøi. Moät ngöôøi thieáu leã nghóa laø "ngôïm" nhö daân gian thöôøng nghó. Söï vieäc laøm con ngöôøi sieâu vieät treân vaïn vaät chính laø vì con ngöôøi coù leã nghóa. Ñieàu maø chuùng ta haõnh dieän goïi laø vaên hoùa Vieät, thöïc ra laø nhöõng caùch soáng, caùch xöû theá, caùch toå chöùc theo leã nghóa. [53] Ñieàu maø chuùng ta naâng leân haøng tinh thaàn, cuõng chính laø leã nghóa: hoàn nöôùc, leã gia tieân, leã gioã toå. Ñieàu maø chuùng ta coi nhö moät yeáu toá quyeát ñònh töông lai daân toäc, laïi cuõng chính laø leã vaø nghóa. Leã: "Tieân hoïc leã, haäu hoïc vaên" chöù khoâng phaûi laø "tieân hoïc voõ", hay "tieân hoïc thuaät" vaø sau ñoù môùi hoïc leã. Vaø ñaây cuõng laø ñieàu giuùp chuùng ta hieåu ñöôïc taïi sao, ngöôøi Vieät chuùng ta chaáp nhaän "caùi neát ñaùnh cheát caùi ñeïp"; hoï hieåu caùi saéc ñeïp cuûa phuï nöõ theo haïnh, theo ngoân, theo dung vaø theo coâng. Trong khi nghóa: caùi nghóa khí cuûa nhöõng anh huøng lieät nöõ, caùi nghóa cuûa Leâ Lai khi cöùu Leâ Lôïi, caùi nghóa khí cuûa Traàn Quoác Toaûn, cuûa Leâ Vaên Duyeät. Chính caùi nghóa naøy môùi laøm cho caùi leã phaùt huy ñöôïc coâng naêng cuûa noù: töùc laøm con ngöôøi coù nhaân caùch, töùc xöùng ñaùng laøm ngöôøi.
Chæ trong moät maïch nguoàn nhö theá, caâu noùi "Tieân hoïc leã, haäu hoïc vaên" môùi ñöôïc hieåu moät caùch trung thöïc hôn. Caâu noùi naøy khoâng coù nghóa laø leã ñi tröôùc, vaên ñi sau, hay leã quan troïng hôn vaên (nhö ngay caû Giaùo sö Kim Ñònh töøng hieåu, vaø cuï tìm caùch chöùng minh ngöôïc laïi), [54] nhöng muoán noùi leân taàm quan troïng cuûa leã nghóa: leã nghóa chính laø neàn caên baûn cuûa ñaïo laøm ngöôøi. Maø khi noùi ñaïo laøm ngöôøi, ngöôøi Vieät muoán nhaán maïnh ñeán moät con ngöôøi (1) theo ñuùng caùi ñaïo ai cuõng phaûi theo, ñoù laø: ñaïo con ngöôøi trung thöïc, moät con ngöôøi thaêng tieán, moät con ngöôøi tieáp tuïc vaø phaùt sinh ra giaù trò cuûa nhaân loaïi. (2) Moät con ngöôøi trung thöïc ñoøi ta khoâng ñöôïc phaûn boäi vôùi nhöõng baûn tính baåm sinh cuûa con ngöôøi, maø baûn tính ñoù voán laø nhaân nghóa, hay tính baûn thieän, hay dó hoøa vi quùy. (3) Moät con ngöôøi thaêng tieán laø moät con ngöôøi vaên hoaù (bieán thaønh töôi ñeïp theo ñuùng nghóa cuûa "vaên nhaân hoùa thaønh"). Maø yeáu toá quyeát ñònh vaên hoùa laïi chính laø leã nghóa. (4) Moät con ngöôøi toaøn veïn cuõng laø con ngöôøi bieát saùng taïo, hay coäng taùc vaøo söï saùng taïo, laøm con ngöôøi vaø xaõ hoäi hoaøn bò hôn. Söï saùng taïo, söï hoaøn haûo ñöôïc thaáy roõ reät hôn caû laø söï hoaøn bò cuûa leã. Ñaây chính laø lyù do taïi sao Khoång Töû yeâu thích nhaïc, leã, vaø muùa. Ngöôøi Vieät chuùng ta cuõng hieåu nhö vaäy, khi leã teá, leã cuùng, leã baùi, hoân leã, tang leã, vaân vaân, luoân laø trung taâm sinh hoaït cuûa con ngöôøi Vieät trong quùa khöù, vaø caû hieän nay. Noùi caùch khaùc, leã nghóa taïo ra nhaân caùch con ngöôøi.
Chuù Thích:
[40] Trong truyeàn thoáng cuûa Nho, ngöôøi Trung Hoa thöôøng chæ coù hai töø: Nho hoïc vaø Nho gia. Töø Nho giaùo ít thaáy, neáu coù chæ trong daân gian, mang tính chaát toân giaùo, vaø thöôøng hay hoãn nhaäp vôùi nhöõng loái nhìn nhaân gian. Nho giaùo toân suøng ñöùc Khoång nhö laø vò thaàn toái cao, hay ít nhaát nhö laø moät vò thaàn ñaày quyeàn uy.
[41] Xin tkh. Kim Ñònh, Vieät Lyù Toá Nguyeân (Saøi Goøn: An Tieâm, 1971).
[42] Traàn Vaên Ñoaøn, "The Ideological Essence of Vietnamese Confucianism", trong Confucianism in Vietnam (HCM City: Vietnam National University - HCM City Publishing House, 2002), ctr. 75-96. Cuõng xin xem chuù thích soá 2 ôû treân.
[43] Ñaây cuõng laø luaän ñieåm cuûa trieát gia Kim Ñònh trong taäp saùch Cöûa Khoång cuûa cuï. Xin tkh. Kim Ñònh, Cöûa Khoång (Saøigoøn: Ra Khôi Nhaân AÙi, 1967), tr. 149-192. Caùc chöông "Höng ö thi, Laäp ö leã, thaønh ö nhaïc".
[44] Pheùp thöïc ra cuõng laø phaùp theo ngöõ nguyeân. Taäp tuïc Vieät, hay vì huùy kî, hay tuøy theo loái phaùt aâm ñòa phöông, thöôøng coù nhöõng töø ngöõ bò bieán ñoåi ñoâi chuùt nhö phaùp thaønh pheùp, vuõ thaønh voõ, baùi thaønh vaùi, cheø thaønh traø, leã thaønh leõ, vaân vaân. Tuy nhieân theo thieån kieán cuûa chuùng toâi, chöõ pheùp nôi ñaây laø tieáng Vieät (chöõ Noâm) bieán ñoåi töø chöõ phaùp (Haùn Vieät). Bôûi leõ, nhö chuùng toâi phaân tích trong phaàn chính vaên, coù moät söï khaùc bieät roõ raøng giöõa pheùp vaø phaùp.
[45] Thöïc ra Haøn Phi Töû, ngöôøi chuû tröông duy phaùp, cuõng khoâng haún ñoàng yù vôùi chính saùch leä phaùp luaät cuûa nhöõng ngöôøi theo sau oâng. OÂng töøng noùi: "Thôøi ñoåi maø phaùp khoâng ñoåi thì loaïn... Daân tuøy thôøi maø ñoåi phaùp. Theá neân ta khoâng chæ ñöôïc döïa theo phaùp cuûa hai vua Nghieâu vaø Thuaán cuûa caû hai ba ngaøn naêm tröôùc ñeå trò daân." Xin xem theâm Haøn Phi Töû, Baûn chuù thích cuûa Vöông Bang Huøng (Ñaøi Baéc: Ñoâng Ñaïi xbx, 1980).
[46] Coù ngöôøi seõ phaûn ñoái loái nhìn cuûa chuùng toâi vaø vieän vaøo caâu tuïc ngöõ "pheùp vua thua leä laøng" ñeå cho raèng pheùp töùc laø phaùp. Thöïc ra, pheùp vua cuûa chuùng ta laø nhöõng taäp tuïc do trieàu ñình quy ñònh, tuyeät ñaïi ña soá khoâng coù ghi cheùp nhö trong saùch luaät. Coù raát nhieàu "pheùp vua" khoâng thaáy coù trong caùc boä luaät, thí duï luaät Hoàng Ñöùc: pheùp phaûi ñoåi teân laø moät ví duï. Ngöôïc laïi, leä cuõng chæ laø nhöõng taäp tuïc (hay pheùp taéc) cuûa ñòa phöông, hoaøn toaøn khoâng coù trong baát cöù boä luaät naøo: leä cöôùi hoûi khoâng nhaát thieát ñoàng nhaát vôùi luaät hoân nhaân.
[47] Moãi caùch xöû theá, töùc moãi loaïi leã pheùp, ñöôïc bieåu taû baèng nhöõng haønh vi khaùc nhau: baùi (vaùi, laïy) daønh cho nhöõng baäc coù coâng sinh thaønh, nuoâi döôõng (cha meï, thaày daïy hay vua chuùa thôøi xöa), coù coâng cöùu töû, baûo veä sinh meänh (anh huøng daân toäc, hay aân nhaân). Khi nhöõng ngöôøi naøy qua ñôøi, chuùng ta thôø, kính. Nghi leã thì duøng laïy, quyø laïy, hay baùi laïy, daâng höông, daâng leã vaät, vaân vaân. Vaùi chaøo laø haønh vi lòch thieäp ñoái vôùi nhöõng baäc troïng voïng (nhöng khoâng haún quan heä tôùi cuoäc soáng), trong khi chaøo hoûi ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñoàng haøng, baïn beø thaân höõu. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ôû döôùi, chuùng ta coù hoûi han, hoûi thaêm.
[48] Luaän Ngöõ (Vi Chính 2), 2:7: "Töû Du vaán hieáu, Töû vieát, "Kim chi hieáu giaû, thò vò naêng döôõng. Chí ö khuyeãn maõ, giai naêng höõu döôõng. Baát kính, haø dó bieät hoà." (Khi ñöôïc Töû Du hoûi veà ñaïo hieáu, Khoång Töû traû lôøi: "Hieän ta thöôøng cho ai nuoâi döôõng cha meï laø ngöôøi coù hieáu.Theá nhöng ngöôøi nuoâi ta cuõng nuoâi choù nuoâi ngöïa. Vaäy thì neáu thieáu kính troïng cha meï, thì nuoâi caùc ngaøi coù khaùc chi nuoâi gia suùc?"
[49] Thí duï, khi Phaøn Trì hoûi Khoång Töû veà ñaïo hieáu (Luaän Ngöõ, 2:5) (Vi Chính 2), ngaøi traû lôøi: "Sinh, söï chi dó leã; töû, taùng chi dó leã; teá chi dó leã." (Khi caùc ngaøi coøn soáng, phaûi laáy leã ñoái xöû vôùi caùc ngaøi; khi caùc ngaøi ñaõ qua ñôøi, phaûi theo leã maø an taùng; vaø phaûi giöõ leã ñeå teá caùc ngaøi).
[50] Luaän Ngöõ (Vi Chính 2), 2:7.
[51] Luaän Ngöõ, 2:3 (Vi Chính 2). Taïm dòch: "Laáy chính (leänh) ñeå giaùo huaán, laáy hình phaùp ñeå quaûn cheá daân, thì ngöôøi daân tuy bieát mình phaïm loãi, nhöng vaãn khoâng bieát xaáu hoå. Theá nhöng, laáy ñöùc haïnh ñeå giaùo hoùa, laáy leã cheá ñeå cai quaûn thì baùch tính bieát ñöôïc caùi sæ, vaø ñi ñuùng con ñöôøng ngay chính." Cuï Kim Ñònh dòch sai nhö sau: "Duøng chính trò hình luaät maø cai trò thì daân môùi bieát coù traùnh phaïm luaät. Duøng ñaïo ñöùc vaø leã nhaïc maø cai trò thì daân môùi trau gioài nhaân caùch" (Cöûa Khoång, sñd., tr. 33).
[52] Chính vì vaäy maø thaày Höõu Töû, ñoà ñeä cuaû ñöùc Khoång, quûa quyeát laø ngöôøi coù hieáu khoâng theå phaïm loãi baát nhaân. Luaän Ngöõ, 1:2: "Kyø vi nhaân hieáu ñeã, nhi haùo phaïm thöôïng giaû, tieån hyõ... Quaân töû vuï baån, baån laäp nhi ñaïo sinh. Hieáu ñeã daõ giaû, kyø vi nhaân chi baûn dö." (Baát cöù ai hieáu ñeã ñeàu khoâng phaïm thöôïng... Coù caên baûn môùi coù ñaïo. Ngöôøi hieáu ñeã laø ngöôøi naém ñöôïc caên baûn cuûa ñaïo laøm ngöôøi." Xin tkh. Traàn Vaên Ñoaøn, "Nguyeân Lyù Sinh cuûa Hieáu Ñaïo trong Ñaïo Thôø Kính Toå Tieân", bñd., tr. 40, chuù thich soá 23, tr. 51. Cuõng chính vì vaäy maø tuy cuï Ñoà Chieåu vieát "Trai thì trung hieáu laøm ñaàu. Gaùi thì tieát haïnh laøm caâu söûa mình", nhöng tö töôûng chính cuûa cuï laïi laø nhaân nghóa.
[53] Xin tkh. Toan AÙnh, Phong Tuïc Vieät Nam (Saøi Goøn: Khai Trí, 1969); Toan AÙnh, Tín Ngöôõng Vieät Nam (Saøi Goøn: Khai Trí, 1970); cuõng nhö Leâ Vaên Sieâu, Vieät Nam Vaên Minh Söû Cöông (Saøi Goøn: Laù Boái, 1967), vaø Leâ Vaên Sieâu, Vieät Nam Vaên Minh Söû Löôïc, Taäp 1 (Saøi Goøn: Boä Giaùo Duïc, 1972).
[54] Cöûa Khoång, sñd., tr. 180: "...ngöôøi ta quen nghe "Tieân hoïc leã haäu hoïc vaên". Ñoù laø do moân ñeä veà sau ñaët ngöôïc thöù töï leã treân tình, chöù nhö trong Luaän Ngöõ ta thaáy leã ñeán sau..."
Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
04. 10. 2003