Leã Nghóa Trong Neàn Ñaïo Ñöùc Khoång Maïnh
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
4. Chöõ Leã trong Nho Giaùo
Leã khoâng coù ñoàng nhaát, hay chæ coù moät yù nghóa duy nhaát trong quaù trình dieãn bieán cuûa Nho giaùo. [16] Vôùi dieãn tieán lòch söû, chöõ leã ñaõ bieán ñoåi, töø thôøi Chu tôùi thôøi Toáng Minh, vaø nhö chuùng toâi muoán chöùng minh, töø tö töôûng phöông Baéc tôùi tö töôûng phöông Nam. [17] Nhö seõ trình baøy qua nhöõng ñoaïn sau, chöõ leã trong Luaän Ngöõ khoâng phaûn aùnh moät caùch thaáu trieät quan nieäm leã nghóa thaáy trong Maïnh Töû, y heät leã trong Leã Kyù khoâng haún loät heát ñöôïc yù nghóa cuûa chöõ leã maø chuùng ta hieåu ngaøy nay. [18] Coù raát nhieàu lyù do giaûi thích söï bieán ñoåi cuûa leã nghi, vaø ngay caû tinh thaàn cuûa leã, töø vieäc ñöùc Khoång coi leã nhö laø baûn tính khieán con ngöôøi khaùc vôùi vaïn vaät, cho tôùi nhöõng nhaø Toáng nho chæ coi leã nhö laø moät coâng cuï; töø vieäc leã luoân gaén lieàn vôùi cuoäc soáng cuûa moïi ngöôøi, cho tôùi leã chæ laø loái soáng cuûa giai caáp thoáng trò, vaân vaân. Theá neân ñeå ñoäc giaû coù moät caùi nhìn toång quaùt veà söï bieán ñoåi cuûa leã, vaø nhaát laø söï bieán hoùa cuûa leã trong ñôøi soáng ngöôøi Vieät, chuùng toâi seõ trình baøy moät caùch ngaén goïn quan nieäm veà leã qua caùc saùch kinh ñieån: Leã trong Luaän Ngöõ, leã nôi Tuaân Töû vaø leã trong Leã Kyù.
4.1. Leã trong Luaän Ngöõ
Trong Luaän Ngöõ, Khoång Töû thöôøng nhaéc raát nhieàu ñeán chöõ leã. Coù theå noùi, trong moãi chöông ñeàu coù nhieàu ñoaïn baøn veà leã, coù khi chuû ñoäng giaûng giaûi, coù khi thuï ñoäng traû lôøi caâu hoûi cuûa caùc ñoà ñeä lieân quan tôùi leã. Chuùng toâi xin taïm phaân chia yù nghóa cuûa leã trong Luaän Ngöõ theo nhöõng phaïm truø sau:
- Thöù nhaát, leã laø moät phöông caùch bieåu taû hoøa khí, vaø nhö vaäy noù coù theå giuùp teà gia, trò quoác. Höõu Töû, moät ñoà ñeä cuûa Khoång Töû noùi: "Leã chi duïng, hoøa vi quyù. Tieân vöông chi ñaïo, tö vi myõ; tieåu ñaïi do chi. Höõu sôû baát haønh. Tri hoøa nhi hoøa, baát dó leã tieát chi, dieäc baát khaû haønh giaõ". [19]
- Thöù hai, leã bieãu hieän chính neàn ñaïo ñöùc. Theo Khoång Töû, caên baûn cuûa leã khoâng coù chi khaùc hôn laø chính neàn ñaïo ñöùc. Ñaïo nhaân, ñaïo nghóa (nhö thaáy sau naøy nôi Maïnh Töû), ñaïo tín (töùc chaân thaønh), vaân vaân, laø nhöõng ñöùc tính caên baûn cuûa leã. [20] Moät ngöôøi thieáu leã, khoâng theå laø ngöôøi quaân töû. Trung, hieáu thöïc ra chæ laø nhöõng quy taéc taát yeáu xaây döïng treân nhaân, nghóa, vaø tín, trong khi leã laø moät phöông theá bieåu hieän nhöõng ñöùc tính treân. [21]
- Thöù ba, leã laø nhöõng nghi thöùc maø ta phaûi theo, tuøy theo nôi choán, tuøy theo ñòa vò, tuøy theo töông quan giöõa chuùng ta vôùi nhöõng ngöôøi ta gaëp. Trong chöông Thuaät Nhi, Khoång Töû ñaëc bieät nhaán maïnh tôùi nghi thöùc cuõng nhö thaùi ñoä ta phaûi coù khi cuùng teá, khi thuï tang, khi gaëp thieân tai, vaân vaân. Chính vì ngaøi nhaán maïnh tôùi nghi thöùc cuõng nhö thaùi ñoä maø ña soá nho gia ñaõ hieåu leã nhö laø nghi leã, nghi thöùc, hay quy luaät ta phaûi theo khi cuùng teá, khi toå chöùc hoân leã, khi tham gia vaøo vieäc coâng (laøm quan, trieàu yeát), khi sinh con ñeû caùi, khi coù tang, vaân vaân (quan, hoân, trieàu, sinh, tang, teá). [22]
- Thöù tö, ngay töø thôøi Khoång Töû, ñaõ coù moät soá nho gia theo loái nhìn thöù ba, ñaëc bieät chuù troïng tôùi leã, nhaïc coi nhö laø nghi leã, nghi thöùc vaø nghi phaùp. Ngay caû thaày Töû Loä cuõng ñaõ hieåu nhaàm Khoång Töû, khi thaày thaáy Thaày mình hình nhö khoâng giöõ moät soá leã nghi (chuyeän Khoång Töû tieáp moät phuï nöõ). Cho tôùi thôøi Tuaân Töû, vaø nhaát laø tôùi thôøi hoïc troø cuûa hoï Tuaân, nhaát laø thôøi Phaùp gia, nho gia thöôøng gaén leã lieàn vôùi phaùp, nhö chuùng ta thaáy töø ngöõ hay duøng: "leã phaùp" (tieáng Vieät goïi traïi ñi laø "leã pheùp"), töùc quy taéc maø ta baét buoäc phaûi theo. Thöïc ra, nhö chuùng toâi muoán nhaán maïnh, Khoång Töû khoâng nghó nhö vaäy, bôûi vì theo ngaøi leã laø caû moät loái soáng toaøn dieän, töùc loái soáng maø ta phaûi theo ñeå coù theå baûo toàn söï soáng vaø xaõ hoäi. Thaønh thöû, theo leã, töùc laø theo caùi leõ phaûi, [23] hôïp leã laø hôïp vôùi baûn tính ta voán coù. Ngaøi töøng noùi: "Cung nhi voâ leã taéc lao, thaän nhi voâ leã taéc tæ, duõng nhi voâ leã taéc loaïn, tröïc nhi voâ leã taéc giaûo." [24]
Noùi toùm laïi, leã trong Luaän Ngöõ mang hai baûn chaát: Leã chi baån vaø leã chi duïng. [25] Leã chi baån noùi leân leã nhö laø baûn chaát bieåu taû moät caùch trung thöïc baûn tính con ngöôøi, trong khi leã chi duïng noùi leân tính chaát coâng cuï cuûa leã trong coâng vieäc giöõ gìn traät töï, cuõng nhö giöõ ñöôïc söï caân baèng trong cuoäc soáng, trong nhöõng giao tieáp cuûa con ngöôøi.
4.2. Leã trong Maïnh Töû
Nhö chuùng toâi ñaõ nhaán maïnh trong caùc luaän vaên khaùc, Maïnh Töû (371-289 BC) laø ngöôøi (coù leõ ñaàu tieân) ñaõ gaén lieàn chöõ nghóa vôùi caùc ñöùc tính khaùc cuûa neàn ñaïo ñöùc nho gia: nhaân nghóa, leã nghóa, ñaïo nghóa, tín nghóa, vaân vaân. Thaày chuû tröông laáy nhaân nghóa laøm neàn taûng cho taát caû neàn ñaïo ñöùc. [26] Nôi ñaây, chuùng toâi seõ khoâng baøn theâm veà lyù do taïi sao Maïnh Töû laïi chuû tröông nhö vaäy, vaø chuù taâm tôùi yù nghóa cuõa chöõ leã nghóa. Khi gheùp leã nghóa vôùi nhau, leã khoâng chæ coøn laø nhöõng phöông theá, hay quy taéc, hay chæ laø moät tinh thaàn nhö thaáy trong tö töôûng cuûa Tuaân Töû vaø Leã Kyù sau naøy. Leã nghóa baây giôø mang tính chaát nhö moät caùi thöôùc ño löôøng, caùi thöôùc phaùt xuaát töø noäi taâm nhöng coù theå ño ñöôïc con ngöôøi nhôø vaøo hình thöùc ôû beân ngoaøi. Noùi caùch khaùc, neáu nhaân laø caùi baûn chaát cuûa ñaïo ñöùc, thì nghóa laø caùi thöôùc ño, laø caùi möùc, caùi hình maø chæ theo ñoù ta môùi nhaän ra ñöôïc nhaân. Thí duï, cuøng moät haønh ñoäng boá thí, thì boá thí cho ngöôøi ngheøo tuùng laø coù loøng nhaân, nhöng cho tieàn cho ngöôøi dö giaû thì voâ nghóa, ñem tieàn taëng gaùi laøng chôi hay xa xæ laø phí phaïm, maø ñuùt tieàn cho tham quan oâ laïi thì laø thaát nhaân. Söï phaân bieät nôi ñaây döïa treân nghóa. Vaäy thì, ta chæ nhaän ra ñöôïc loøng nhaân, vaø chæ thi haønh ñaïo nhaân moät caùch chính xaùc neáu chuùng ta hieåu ñöôïc nghóa.
Töông töï nhö vaäy, leã chæ laø nhöõng hình thöùc, nghi thöùc. Nhöng neáu nghi thöùc ñoù aùp duïng sai, hay cho nhöõng ngöôøi khoâng xöùng ñaùng thì moät nghi leã nhö vaäy maát heát caû yù nghóa cuûa noù, vaø noù khoâng theå phaùt huy ñöôïc tinh thaàn cuûa leã, töùc bieán con ngöôøi thaønh moät con ngöôøi ñaïo ñöùc (quaân töû). Vaäy neân, Maïnh Töû môùi ñoøi buoäc leã luoân phaûi ñi vôùi nghóa, nhaân phaûi coù nghóa, vaø ngay caû ñaïo cuõng caàn phaûi coù nghóa, môùi coù theå thöïc hieän ñöôïc.
Tieác thay, tö töôûng cuûa Maïnh Töû bò tröôøng phaùi Tuaân Töû ñaû kích, bôûi leõ Tuaân Töû cho raèng, neáu baûn tính con ngöôøi voán aùc (oâng chuû tröông traùi ngöôïc vôùi Maïnh Töû), thì leã nghóa chöa ñuû ñeå kieàm cheá baûn naêng con ngöôøi. Ta caàn phaûi coù nhöõng phaùp luaät, môùi coù theå ñaït ñöôïc caùi muïc tieâu giaùo hoùa con ngöôøi.
4.3. Leã trong Tö Töôûng cuûa Tuaân Töû
Töø moät neàn taûng sieâu hình coi baûn chaát con ngöôøi voán aùc, Tuaân Töû (ca 298-294 BC) chuû tröông, nhieäm vuï chính cuûa ñaïo nho laø giaùo hoùa khieán con ngöôøi thaønh thieän. Vaø nhö theá, Tuaân Töû hieåu leã gaàn nhö phaùp luaät, hay nhö laø moät phöông theá höõu duïng ñeå ñaït tôùi muïc ñích treân. Ñoái vôùi oâng, leã ñöôïc aùp duïng ñeå (1) trò tính baûn aùc, (2) ñeå laøm ñieàu kieän hay quy taéc quy ñònh sinh hoaït cuûa moãi ngöôøi trong xaõ hoäi, (3) leã cuõng laø moät phöông thuoác ñeå kieàm cheá duïc voïng, vaø (4) quan troïng hôn caû, leå phaûi laø moät möïc thöôùc, quy ñònh roõ raøng ñeå xaùc ñònh, phaân chia quyeàn lôïi cuõng nhö nghóa vuï cho moïi ngöôøi. [27] Noùi caùch chung, Tuaân Töû cho raèng leã laø moät loaïi phaùp luaät toát nhaát, moät phöông thöùc coù hieäu quaû nhaát ñeå baûo toàn traät töï xaõ hoäi, ñeå caûi hoùa baûn tính con ngöôøi, vaø leõ dó nhieân, ñeå baûo veä quyeàn lôïi cuûa giai caáp laõnh ñaïo. Chuùng ta thöû ñoïc moät luaän cöù cuûa Tuaân Töû:
"Caên nguyeân cuûa leã ôû ñaâu? Toâi xin traû lôøi raèng, moïi ngöôøi sinh ra ñeàu coù öôùc muoán. Neáu khoâng thoûa maõn ñöôïc, ngöôøi ta seõ tìm ñuû caùch ñeå thoûa maõn. Neáu chuùng ta khoâng ñaët ra haïn cheá vaø coù nhöõng bieän phaùp ñeå ñieàu cheá ham muoán cuûa hoï, thì khoù maø khoâng xaåy ra nhöõng baát ñoàng. Maø töø baát ñoàng seõ xaåy ra voâ traät töï, vaø töø voâ traät töï seõ laø ngheøo ñoùi. Caùc baäc thaùnh vuông nhaän ra tai hoïa cuûa voâ traät töï neân ñaõ thieát laäp leã, vaø daïy doã daân chöõ nghóa, vôùi muïc ñích giuùp ngöôøi daân nhaän ra ñöôïc caùi giôùi haïn cuõng nhö traùch nhieäm khi ñi tìm thoûa maõn öôùc voïng cuûa mình, ñeå phaùt döông öôùc voïng (toát), ñeå taïo ra cô hoäi giuùp hoï thoûa maõn öôùc voïng treân. Caùc baäc ñeá vöông laøm caùch naøo ñeå öôùc voïng cuûa con ngöôøi ñöøng coù ñi quaù ñaø vöôït khoûi nhöõng phöông tieän, vaø laøm caùch naøo ñeå thoûa maõn nhöõng öôùc voïng vaät chaát caên baûn cuûa moãi ngöôøi. Chính vì vaäy maø caû öôùc voïng laãn leã phaûi boå tuùc cho nhau. Ñaây chính laø caên nguyeân cuûa leã" [28]
Veà coâng naêng cuûa leã nhö theå laø quy taéc ñeå ban phaùt boång loäc, quyeàn lôïi, cuõng nhö traùch nhieäm, hoï Tuaân vieát:
"Ngöôøi coù ñöùc, thì leõ ñöông nhieân phaûi coù moät ñòa vò töông xöùng. Vaø coù ñòa vò, thì leõ dó nhieân phaûi coù boång loäc xöùng hôïp. Maø boång loäc thì phaûi töông xöùng vôùi caùi coâng laøm ra." [29]
Noùi toùm laïi, Tuaân Töû raát laïc quan veà vai troø cuûa leã, coi noù nhö theå laø moät vò thuoác vaïn naêng, coù theã "teà gia, trò quoác, bình thieân haï" ñöôïc:
"Leã ñoái vôùi vieäc quoác gia nhö quaû caân vaø caùn caân ñoái vôùi söï naëng nheï, nhö daây vaø möïc ñoái vôùi ñöôøng thaúng vaø ñöôøng cong. Cho neân ngöôøi maø khoâng coù leã thì khoâng sinh, vieäc maø khoâng coù leã thì khoâng neân, quoác gia maø khoâng coù leã thì khoâng yeân." [30]
4.4. Leã trong Leã Kyù [31]
Nhö chuùng ta bieát, Leã Kyù laø moät taäp saùch ñöôïc nhieàu nho gia thôøi Haùn (caø Taây Haùn laãn Ñoâng Haùn) vieát ra. Hay noùi ñuùng hôn, hoï sao cheùp laïi nhöõng yù kieán cuûa tieàn nhaân veà leã (töø caùc kinh ñieån nhö Kinh Leã, Luaän Ngöõ, Ñaïi Hoïc, Trung Dung, Maïnh Töû vaø caû Tuaân Töû), roàiï theâm thaét vaøo vôùi nhöõng lyù giaûi rieâng tö cuûa hoï. Theá neân, chuùng ta khoâng laáy laøm laï, coù raát nhieàu ñieåm töông ñoàng vôùi yù kieán cuûa Tuaân Töû. Trong Leã Kyù, ta thaáy leã coù nhöõng coâng naêng nhö sau:
- Thöù nhaát, leã laø moät phöông theá ñaøo luyeän tình caûm, khieán con ngöôøi hoøa nhaõ. Caùc taùc giaû Leã Kyù chuû tröông, moät khi coù tính tình hoøa nhaõ, con ngöôøi môùi coù theå thaønh ngöôøi ñaïo ñöùc ñöôïc (chuù thích, lyù thuyeát naøy döïa treân lyù thuyeát tu taâm cuûa Ñaïi Hoïc).
- Thöù hai, leã (gioáng leã nghóa cuûa Maïnh Töû) laø moät caùi thöôùc ño löôøng ñieàu phaûi ñieàu traùi. Leã xaùc ñònh traät töï treân döôùi, tröôùc sau, cuõng nhö söï quan heä phaûi coù giöõa moïi ngöôøi. Trong Leã Kyù ta ñoïc thaáy: "Phuø leã giaû, sôû dó ñònh thaân sô, quyeát hieåm nghi, bieät ñoàng dò, minh thi phi daõ."[ 32]
- Thöù ba, leã laø quy taéc khieán ta phaûi luoân theo trung ñaïo, [33] töùc caùi neàn ñaïo lyù luoân ñuùng, vaø vì theá traùnh ñöôïc nhöõng quaù khích, quaù loá, cöïc ñoan: "Leã hoà, leã hoà, sôû dó cheá trung daõ." [34]
- Thöù tö, leã cuõng coù coâng naêng giuùp con ngöôøi bieát tieát duïc: "Leã daõ, nhaân nhaân chi tình nhi vi chi tieát vaên, dó vi daân phöôøng giaû daõ." [35]
Noùi toùm laïi, vai troø cuûa leã trong Leã Kyù bò haïn heïp vaøo trong caùi coâng naêng giuùp con ngöôøi xaõ hoäi kìm haõm ñöôïc nhöõng ñieàu maø hoï ham thích nhöng khoâng ñöôïc pheùp laøm maø thoâi. Ñieàu ñaùng noùi, laø khi hieåu nhö vaäy, leã khoâng khaùc chi phaùp luaät laø bao. Neáu coù chi khaùc bieät, thì cuõng chæ laø thôøi ñieåm: Leã ñeà phoøng khoâng cho ta laøm nhöõng ñieàu traùi, trong khi phaùp luaät ñem laïi traät töï (hay söûa sai) moät khi chuùng ta ñaõ coù nhöõng haønh ñoäng sai ñaïo lyù: "Leã giaû caám ö töông nhieân chi tieàn, nhi phaùp giaû caâm ö dó nhieân chi haäu." [36]
4.5. Nguy Cô cuûa Leä Leã
Nhö ñoäc giaû deã daøng nhaän ra, töø thôøi Ñöùc Khoång tôùi thôøi Phaùp gia, leã ñaõ bieán ñoåi moät caùch roõ raøng, vaø coù theå noùi laø khaù cöïc ñoan, ñeán ñoä ngöôøi ta queân ñi tinh thaàn, maø chæ coøn giöõ laïi caùi hình thöùc cuûa leã maø thoâi. Ngay töø thôøi Tuaân Töû (ca.313 hay 288-244 hay 238 BC), noâi sinh cuûa Phaùp gia, thì leã chæ coøn laø moät coâng cuï coù hieäu löïc cho nhöõng muïc ñích cai trò, vaø quyeàn löïc. Quan nieäm leã chi baån maø Khoång Töû vaø Maïnh Töû töøng nhaán maïnh ñaõ taøn luïi daàn, vaø chæ coøn thaáy quan nieäm leã chi duïng, ñaõ bieán thaønh chuû ñaïo. Nhöng cuõng töø ñaây, leã bieán thaønh phaùp, maø phaùp chæ laø nhöõng quy luaät hình thöùc, caàn phaûi coù hình phaït môùi coù theå thi haønh ñöôïc. Töø söï kieän laáy hình phaït laøm neàn ñaûm baûo cho söï höõu hieäu cuûa phaùp, tinh thaàn höng ö thi, laäp ö leã, thaønh ö nhaïc ñaõ bieán maát. Thieáu neàn ñaïo ñöùc caên baûn, ñoù laø thieáu caùi ñaïo nhaân, ñaïo nghóa, leã chæ coøn laø phaùp, maø phaùp laïi chæ laø nhöõng quy ñònh ñeå phaït toäi. Töø daây, giôùi Phaùp gia queân haún moät yeáu tính quan troïng, ñoù laø ñaïo nhaân ñoøi hoûi tình caûm giöõa ta vaø ngöôøi. Thieáu caùi tình caûm ñoù, leã trôû leân troáng roãng, hay khaùch saùo, hay thöøa thaõi: Ñöùc Khoång töøng nhaän ra ñieàu naøy khi ngaøi noùi: "Phi kyø quæ nhi teá chi, sieåm giaõ. Kieán nghóa baát vi, voâ doõng giaõ." [37]
Thöù tôùi, ñaïo nhaân ñoøi hoûi loøng thaønh, töùc tình caûm chaân thaät. Theá neân, leã phaùt xuaát töø taám loøng nhaân aùi, chöù khoâng phaûi töø nhöõng loái khaùch saùo, hôøi hôït beân ngoaøi. Nhöng thieáu thaønh taâm, laøm sao phaùp luaät coù theå thay theá ñöôïc leã? Moät ngöôøi ñoùng thueá, tuy laøm theo phaùp luaät, nhöng khoâng coù thaønh taâm, laøm sao coù theå cho ngöôøi ñoù laø moät ngöôøi ñaïo ñöùc? Ñöùc Khoång töøng nhaän ñònh: "Moät con ngöôøi neáu thieáu ñaïo nhaân thì laøm sao coù leã ñöôïc? Moät con ngöôøi neáu chaúng coù loøng nhaân thì laøm sao hieåu ñöôïc aâm nhaïc?" [38]
Noùi chung, leã maø thieáu nghóa, töùc söï suy xeùt caân nhaéc vieäc phaûi, vieäc traùi, ñieàu neân laøm, ñieàu khoâng ñöôïc pheùp, söï lieân heä tình caûm... thì leã trôû thaønh moät ñieàu "baát nghóa" hay thieáu chính nghóa. Trong Luaän Ngöõ, qua ñoái thoaïi giöõa Dieäp Coâng vaø Khoång Töû veà quan nieäm chính tröïc, ta coù theå nhaän ra ñöôïc yù cuaû ngaøi:
Khoång Töû noùi veà chính nghóa nhö sau: "Dieäp Coâng noùi vôùi Khoång Töû nhö sau, "ÔÛ nôi chuùng toâi ôû, coù moät (loaïi) ngöôøi chính tröïc, ñeán ñoä maø, khi ngöôøi boá aên troäm deâ, thì ngöôøi con laøm chöùng toá toäi boá". Khoång Töû traû lôøi, "ÔÛ nôi chuùng toâi cuõng coù moät loaïi ngöôøi chính tröïc, (khi con phaïm toäi thì) boá daáu toäi cho con, maø (khi boá phaïm luaät thì) con cuõng daáu toäi cho boá. Ñaây môùi thaät laø chính tröïc." [39] Caùi nguy hieåm cuûa leã maø Khoång Töû nhaän ra, ñoù chính laø söï quaù loá cuûa vieäc quaù troïng hình thöùc cuûa leã. Ngaøi ñaõ nhìn ra tröôùc caùi hieåm hoïa cuaû phaùp gia sau naøy.
Chuù Thích:
[16] Vì phaïm vi baøi vieát, chuùng toâi seõ khoâng ñi vaøo lòch söû dieãn bieán cuûa leã töø tröôùc thôøi Khoång Töû nhö thaáy trong Dòch Kinh, queû Caøn, trong Vaên Ngoân Truyeän, trong Thi Kinh, Thö Kinh, Taû Truyeän...
[17] Theo söï hieåu bieát thoâng thöôøng, chöõ leã tröôùc heát coù nghóa nhöõng leã nghi thaáy trong vieäc cuùng teá. Sau ñoù, leã cuõng bieåu taû phong tuïc, taäp quaùn xaõ hoäi, nhö thaáy trong nghi thöùc hoân nhaân, mai taùng, ñaêng quan, vaø roài caû trong nhöõng nghi thöùc chính trò, giaùo duïc, thöông maïi nhö ñaêng trieàu, thi cöû, nhaäp moân, toát nghieäp, môû haøng, xaây nhaø, khaùnh thaønh cô quan, vaân vaân. Sau tôùi, leã cuõng thöôøng ñöôïc ñoàng nghóa vôùi nhöõng quy taéc, coù tính chaát phaùp luaät, hình cheá. Trong Taû Truyeän, ñaõ thaáy coù söï phaân bieät giöõa nghi leã vaø nghi thöùc: thöùc töùc leã hieåu theo nghóa leã nghi cuûa quan, hoân, tang, teá trong khi leã ñöôïc hieåu nhö hình cheá: "Taán Haàu vò Nhö Thöùc Teà vieát, "Loã Haàu baát dieäc thieän ö leã hoà?". Ñoái vieát, "Thò nghi daõ, baát khaû vò leã. Leã sôû dó thuû kyø quoác, haønh kì chính leänh, voâ thaát kì daân giaû daõ". (Taán Haàu khen Nhö Thöùc Teà, "Loã Haàu, ngaøi cuõng raát hieåu bieát veà leã nhæ" Loã Haàu ñaùp, "Ñieàu toâi bieát chæ laø nghi thöùc, chöa ñaùng goïi laø leã. Bôûi leõ, muïc ñích cuûa leã laø ñeå giöõ gìn ñaát nöôùc, khieán ta theo ñuùng caùi pheùp maø khoâng laøm ngöôøi daân phaät loøng."
[18] Chuù yù laø saùch Ñaïi Hoïc voán laø moät phaàn trong boä Leã Kinh. Phaàn chính kinh goàm 205 chöõ do chính ñöùc Khoång Töû giaûng ñöôïc thaày Taêng Töû ghi cheùp laïi. Cuøng vôùi Thi Kinh, Leã Kinh laø nhöõng boä saùch aûnh höôûng raát saâu ñaäm vaøo tö töôûng cuûa Khoång hoïc.
[19] Luaän Ngöõ, 1: 12 (Hoïc Nhi). Chu Hi chuù giaûi. Vieät ngöõ: "Coâng naêng cuûa leã coát ôû thöïc duïng taïo ra hoøa hôïp laø ñieåm quyù nhaát. Chính vì vaäy maø caùc baäc tieân vöông ñaõ coi vieäc aùp duïng leã nhö laø moät söï cao quyù, vaø giaûi quyeát moïi vieäc lôùn beù theo nghi leã quy ñònh. Neáu chæ coù tinh thaàn hoøa hôïp maø khoâng coù leã thì khoù maø thaønh coâng ñöôïc." (Baûn dòch cuûa chuùng toâi, döa theo chuù thích cuûa Phoù Boäi Vinh).
[20] Luaän Ngöõ, 3:3: "Töû vieát, "Nhaân nhi baát nhaân, nhö leã haø? Nhaân nhi baát nhaân, nhö nhaïc haø?" (Moät con ngöôøi maø thieáu ñaïo nhaân (aùi) thì laøm sao maø coù leã? Moät ngöôøi maø thieáu loøng nhaân (töø), thì laøm sao maø hieåu nhaïc?")
[21] Luaän Ngöõ, 3:4: "Laâm Phoûng vaán leã chi baån. Töû vieát, "Ñaïi tai vaán, leã döõ kyø xa daõ, ninh kieäm. Tang, döõ kyø dò daõ, ninh thích" (Laâm Phoûng hoûi veà caùi neàn caên baûn cuûa leã, Khoång töû traû lôøi "Caâu hoûi anh ñaët ra thaät quan troïng. Noùi veà leã caùch chung röôøm raø xa xæ, neân tieát kieäm hay hôn. Veà tang leã, neân toû loøng thaønh phaân öu hay hôn laø baøy veõ quaù ñaùng").
[22] Luaän Ngöõ, 2:5: "Töû vieát, "Sinh, söï chi dó leã; töû, taùng chi dó leã; teá chi dó leã."
[23] Leõ phaûi, leõ traùi ñöôïc hieåu nhö leã, gaàn gioáng nhö pheùp phaûi, pheùp traùi. Coù ngöôøi giaûi thích leõ gioáng nhö lyù (lyù leõ) vaø khoâng cho laø leã. Thöïc ra, neáu hieåu leõ gioáng nhö lyù, thì caùi lyù leõ cuõng coù theå ñoïc laø lyù lyù, hay leõ leõ. Nghe ra khoâng oån! Lyù leõ phaûi hieåu laø caùi lyù vaø caùi leõ (leã).
[24] Luaän Ngöõ (Thaùi Baù): "Thaùi doä cung kính khoâng coù leã nghóa thì chæ laøm phieàn phöùc, ngöôøi caån thaän nhöng khoâng phaûi vì leã nghóa thì chæ toû ra ñöôïc caùi tính lo sôï cuûa mình, ngöôøi coù loøng duõng caûm nhöng chaúng theo leã pheùp thì chaéc seõ laøm loaïn, maø ngöôøi tröïc tính khoâng troïng leã thì hoà ñoà."
[25] Luaän Ngöõ, (Hoïc Nhi): hôïp vi quyù, vaø Luaän Ngöõ, (Haèng Linh Coâng).
[26] Maïnh Töû, Löông Hueä Vöông, 1: "Vò höõu nhaân nhi di kyø thaân giaû giaõ. Vò höõu nghóa nhi haäu kyø quaân giaû giaõ." (Khoâng theå coù ngöôøi coù loøng nhaân maø khoâng hieáu thaûo cha meï. Khoâng theå coù ngöôøi coù nghóa maø laïi tö lôïi boû beâ vieäc vua vieäc nöôùc). Hay Löông Hueä Vöông, 1:5: "Coá vieát, "Nhaân giaû voâ ñòch." Vöông thænh vaät nghi." (Ngöôøi xöa ñaõ töøng noùi, "Ngöôøi coù ñaïo nhaân thì voâ ñòch". Xin Vua ñöøng coù nghi hoaëc lôøi noùi naøy).
[27] Tuaân Töû, Leã giaû döôõng daõ (leã coù coâng duïng nuoâi daân), vaø "Voâ ñöùc baát quyù, voâ naêng baát quan, voâ coâng baát thöôûng, voâ toäi baát phaït." (Thieáu ñöùc thì khoâng theå coù phuù quyù, khoâng coù taøi naêng thì khoâng theå laøm quan, maø khoâng coù coâng lao thì laøm gì coù thöôûng, y nhö neáu voâ toäi thì khoâng theå phaït ñöôïc). Xin tkh. Giaûn Chi - Nguyeãn Hieán Leâ, sñd., Quyeån Haï, tr. 562.
[28] Leã Luaän, L 417; Cuõng xin tkh. Burt Watson, dòch. Hsun-Tzu: Basic Writings (New York: Columbia University Press, 1963b), p. 88.
[29] Tuaân Töû, "Ñöùc taát xöùng vò, vò taát xöùng loäc, loäc taát xöùng duïng."
[30] Tuaân Töû, Ñaïi Löôïc: ""Leã chi ö chính quoác gia daõ, nhö quyeàn haønh chi ö khinh troïng daõ, nhö thaèng maëc chi ö khuùc tröïc daõ. Coù nhaân voâ leã baát sinh, söï voâ leã baát haønh, quoác gia voâ leã baát ninh." Ñoaïn naøy do Giaûn Chi - Nguyeãn Hieán Leâ dòch. Xin tkh. Ñaïi Cöông Trieát Hoïc Trung Quoác, Quyeån Haï, sñd. tr. 563.
[31] Leã Kyù laø moät trong ba vaên baûn ñöôïc vieát vaoø thôøi Haùn, toång hôïp nhöõng gì ñaõ baøn veà leã tröôùc thôøi Haùn. Hai boä khaùc laø Chaâu Leã vaø Nghi Leã. Chaâu Leã baøn veà caùch toå chöùc cuõng nhö cô caáu xaõ hoäi ñôøi Chaâu, trong khi Nghi Leã laø nhöõng quy phaùp veà caùch theá cö xöû trong xaõ hoäi. Theo caùc söû gia Trung Hoa thì Leã Kyù ñöôïc moät nhoùm nho gia soaïn vaøo thôøi tröôùc (hay sau) Ñoång Troïng Thö vaø Giaû Nghò (moät nho gia thôøi Taây Haùn, ngöôøi ñaõ töøng toång hôïp Nho giaùo vaø Ñaïo giaùo). Chuùng ta bieát, Ñoång Troïng Thö (170 hay 174-104 BC, thôøi Ñoâng Haùn) raát chuù troïng tôùi nghi thöùc, quy ñònh phaåm phuïc, cö thaát, vaø ngay caû soá gia suùc ñöôïc nuoâi, cho ñeán ñoä quaù loá. Thí duï, cho duø coù hoïc thöùc tôùi ñaâu, nhöng khoâng coù quan chöùc, thì cuõng khoâng ñöôïc aên maëc nhö quan, coù giaàu tôùi ñaâu maø khoâng coù töôùc loäc, thì cuõng khoâng ñöôïc pheùp tieâu pha quaù trôùn. Töông töï, Giaû Nghò (200-168 BC) cuõng quaù coi troïng leã, nhieàu khi hôn caû phaùp luaät nöõa.
[32] Xin taïm dòch: "Ñoái vôùi ngöôøi coù leã, thì leã duøng ñeå xaùc ñònh phaân bieät tình thaân thieát khaùc vôùi tình xa laï; leã cuõng xaùc quyeát ñöôïc caùi gì xaùc ñaùng khoûi caùi gì ñaùng nghi ngôø, cuõng phaân bieät ñöôïc caùi ñieàu gioáng nhau vôùi ñieàu khaùc nhau, vaø minh xaùc veà ñieàu phaûi ñieàu traùi."
[33] Xin thk. Lyù Chaán Anh, "Tinh Thaàn Trung Ñaïo Ñoái Dieän vôùi Toaøn Caàu Hoùa", do Traàn Vaên Ñoaøn dòch töø Hoa ngöõ, trong Taäp San Nghieân Cöùu Con Ngöôøi. (Haø Noäi: Trung Taâm Khoa Hoïc Xaõ Hoäi vaø Nhaân Vaên Quoác Gia, 2003), 1(4) 2003, ctr. 62-68.
[34] Xin taïm dòch: "OÂi caùi leã, oâi caùi leã, muïc ñích cuõng chæ ñeå tôùi trung ñaïo."
[35] Xin taïm dòch: "Töø caùi tình caûm cuûa con ngöôøi, leã khieán ta tieát ñoä, vaø nhö vaäy giuùp ngöôøi daân bieát phoøng ngöøa"
[36] Leã Kyù: "Ngöôøi giöõ leã coù theå phoøng tröôùc khoâng ñeå xaåy ra nhöõng gì seõ xaåy ra, trong khi phaùp gia chæ coù theå caám ñoaùn nhöõng gì ñaõ xaåy ra." Veà söï khaùc bieät giöõa leã vaø phaùp, xin tkh. Hoà Thích, sñd. Hoï Hoà vieát: "Trong caùi nghóa roäng, leã coù haøm caùi tính chaát phaùp luaät, nhöng leã thì thieân troïng veà caùi quy cuû tích cöïc. Leã thì daïy ngöôøi ta neân laøm ñieàu gì vaø khoâng neân laøm ñieàu gì; phaùp luaät thì caám khoâng cho nhöõng ñieàu gì, heã laøm thì phaûi toäi. Ngöôøi laøm ñieàu traùi leã thì chæ bò ngöôøi quaân töû cheâ cöôøi, chöù ngöôøi laøm traùi phaùp luaät thì coù hình phaùp xeùt xöû." Trích laïi töø Giaûn Chi - Nguyeãn Hieán Leâ, Ñaïi Cöông Trieát Hoïc Trung Quoác, sñd., Quyeån Haï, tr. 565.
[37] Khoång Töû noùi, "Kính teá nhöõng ngöôøi khoâng quen thì quaû thaät voâ nghóa. Nhìn thaáy ñieàu phaûi maø khoâng laøm thì quaû thaät thieáu can ñaûm." Khoång Töû noùi, "Moät con ngöôøi neáu thieáu ñaïo nhaân thì laøm sao coù leã ñöôïc? Moät con ngöôøi neáu chaúng coù loøng nhaân thì laøm sao hieåu ñöôïc aâm nhaïc (hay söï khoaùi laïc)?
[38] Khoång Töû vieát, "Nhaân nhi baát nhaân, nhö leã haø? Nhaân nhi baát nhaân, nhö nhaïc haø?"
[39] Luaän Ngöõ, 13:18 (Thieân Töû Loä): "Dieäp coâng ngöõ Khoång Töû vieát, "Ngoâ ñaûng höõu tröïc cung giaû, kyø phuï nhöông döông, nhi töû chöùng chi." Khoång Töû vieát, "Ngoâ ñaûng nhi tröïc gæa dò ö thò: phuï vò töû aån, töû vò phuï aån, tröïc taïi kyø trung hó."
Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
04. 10. 2003