Leã Nghóa Trong Neàn Ñaïo Ñöùc Khoång Maïnh
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
3. Leã vaø Cuoäc Soáng Theo Leã
Neáu leã bieåu hieän nhaân caùch con ngöôøi, neáu leã bieåu hieän cuoäc soáng xaõ hoäi cuûa con ngöôøi, vaø neáu leã laø nhöõng phöông caùch kieàm cheá vaø giaùo hoùa con ngöôøi trong Nho giaùo, thì trong loái soáng Vieät, leã coøn quan troïng hôn caû theá nöõa. Leã hieän thöïc taát caû cuoäc soáng. Leã bieåu taû caû moät theá giôùi soáng Vieät. Chính vì vaäy maø leã ñöôïc duøng nhö laø sinh hoaït mang tính chaát toaøn dieän, cuõng nhö cao caû nhaát nhö töøng bieåu hieän trong ngoân ngöõ, sinh hoaït toân giaùo, vaø trong caùch toå chöùc xaõ hoäi.
Trong ngoân ngöõ Vieät, leã hieån dieän moät caùch roõ reät, hôn baát cöù ngoân ngöõ naøo treân theá giôùi. Loái xöng hoâ vôùi cuøng moät ngöôøi luoân thay ñoåi tuøy theo ñòa vò, tuøy theo lieân heä, tuøy theo söï caùch bieät, tuøy theo taàm quan troïng. Loái xöng hoâ nhö vaäy laø moät ví duï ñieån hình ngoân ngöõ Vieät döïa theo leã: vôùi moät ngöôøi khoâng quen, ta coù theå xöng vôùi ngöôøi ñoù: thöa, baåm, noùi vôùi cuï, oâng, baùc, chuù, ngaøi, caäu, maøy, vaân vaân. Vôùi moät ngöôøi maø ta kính troïng, leã ñoøi buoäc phaûi toân kính hôn: kính thöa, troïng kính ñöùc cha (ñöùc oâng), cuï, ngaøi. Trong ngoân ngöõ toân giaùo, ta duøng nhöõng ñoäng töø nhö: kính, baùi, vaùi, laïy, thôø, quyø laïy, phuû phuïc, vaân vaân. Roài ñoái vôùi thaùnh nhaân, thaàn linh, vaø ngay ma quûy chuùng ta cuõng coù nhöõng ngoân ngöõ khaùc nhau ñeå bieåu taû caùi leã (taâm tình) cuûa mình. Loái xöng tuïng "Ñöùc" bieåu taû caùi leã ta daønh cho nhöõng vó nhaân, nhöõng ñaïi anh huøng daân toäc, vaø ñaëc bieät cho caùc baäc Giaùo chuû vaø thaàn thaùnh. Trong xaõ hoäi Vieät, töø "Ñöùc" chæ daønh rieâng xöng tuïng thaàn thaùnh, caùc nhaø laõnh ñaïo toân giaùo, hay nhöõng baäc thaùnh nhaân, nhöõng vò anh huøng, nhöõng ñaïi trieát gia maø thoâi, [10] thí duï Ñöùc Khoång, Ñöùc Phaät, Ñöùc Kitoâ, Ñöùc Baø, Ñöùc Meï, Ñöùc Chuùa, Ñöùc Traàn Höng Ñaïo (Thaùnh Traàn), Ñöùc Giaùo Hoaøng, vaân vaân.
Neáu trong ngoân ngöõ, chöõ leã giöõ moät taàm quan troïng nhö vaäy, thì trong chính sinh hoaït toân giaùo, noù caøng roõ reät hôn. Trong taát caû caùc ñaïo giaùo ôû Vieät Nam, töø nhöõng ñaïo giaùo du nhaäp töø ngoaïi quoác nhö Phaät, Khoång, Laõo vaø Thieân Chuùa giaùo cho tôùi nhöõng toân giaùo ñöôïc coi nhö laø thuaàn tuùy daân toäc nhö ñaïo Daân Gian, ñaïo Thôø OÂng Baø, vaø gaàn ñaây, hai ñaïo Cao Ñaøi, Hoøa Haûo, ta thaáy leã mang moät vai troø quan troïng khaùc thöôøng, mang tính chaát toaøn dieän vaø sieâu nhieân: leã chæ nhöõng buoåi hoäi hoïp quan troïng ñeå töôûng nhôù, ñeå möøng vui, ñeå nhaän nhau, ñeå coå voõ, ñeå hieäp thoâng, vaø ñeå höôùng veà töông lai. Leã cuõng noùi leân nhöõng haønh vi maø ngöôøi Vieät theo vaø giöõ, ñeå öùng xöû vôùi Trôøi, Ñaát vaø ñoàng loaïi, tuøy theo toân ti traät töï (nghi leã). Leã caøng chæ ra nhöõng caùch theá, nhöõng quy luaät, nhöõng "tuïc", nhöõng "taéc", nhöõng "quaùn", töùc nhöõng phöông theá höõu hieäu, nhöõng caùch theá daân toäc ñöôïc truyeàn qua bao theá heä. Vaø leõ dó nhieân, leã vôùi nghóa noùi leân caùi nhaân caùch cuûa con ngöôøi "ñænh thieân laäp ñòa", khieán con ngöôøi ñoàng haøng vôùi Trôøi, vôùi Ñaát.
Ngöôøi coâng giaùo Vieät ñaõ duøng chöõ leã ñeå noùi leân sinh hoaït toân giaùo, thôø phuïng Thieân Chuùa cuûa hoï. Ñoái vôùi hoï, ñi leã, xem leã, döï leã, roài kính caùc thöù leã (leã kính Ñöùc Meï, leã kính Caùc Thaùnh, vaân vaân) khoâng chæ noùi leân haønh vi tham döï moät cuoäc tuï hoïp, hay moät böõa tieäc, hay cuûa moät cuoäc hoäi hoïp (theo nguyeân nghóa cuûa missa, messe) maø coøn hôn theá nöõa, noùi leân chính cuoäc soáng keát hôïp vôùi giôùi linh thieâng. Töông töï, tín ñoà Phaät giaùo Vieät cuõng ñaõ coù nhöõng loái nhìn töông töï, khi hoï "leã hoùa" caùc nghi thöùc, loái soáng cuõng nhö ngay caû caùch toå chöùc nhö thaáy trong Giaùo hoäi Phaät giaùo Ñaïi thöøa. Tuy chöa coù giôø vaø taøi lieäu tra cöùu xem cha oâng chuùng ta ñaõ dòch chöõ missa ra töø leã vaøo thôøi naøo, [11] nhöng toâi bieát chaéc, loái dòch naøy phaûn aûnh troïn veïn taâm tö vaø loái soáng cuûa ngöôøi Vieät chuùng ta. [12] Leã nôi ñaây khoâng chæ laø leã nghi, hay nghi thöùc phuïng vuï, maø phaûi laø leã nghóa, töùc chính cuoäc soáng cuûa con ngöôøi ñoái vôùi Thöôïng Ñeá qua ngoân ngöõ, haønh vi, phaåm phuïc, hay qua nhöõng nghi thöùc. Töông töï, leã ñaõ bieán thaønh moät phaàn baát khaû phaân li trong cuoäc soáng cuûa Phaät ñoà. Phaät ñoà leã (baùi, teá) Phaät. Hoï coù nhöõng buoåi leã nhö leã Vu Lan, leã Phaät ñaûn, vaø nhieàu leã töông töï. Leã ñoái vôùi hoï noùi leân vieäc hoï soáng chính cuoäc soáng cuûa mình baèng caùch hieäp nhaát vôùi tinh thaàn cuûa ñöùc Phaät. Vaø quaû thaät, Coâng giaùo hay Phaät giaùo Vieät ñaõ phaûn aûnh loái soáng cuûa hoï trong haønh vi leã, baùi, kính, toân. Baùi (xaù) toå tieân, laøm leã gioã toå, thôø kính oâng baø, baùi nhöõng baäc tieàn boái, vaân vaân, tuy voán khoâng hôïp vôùi nghi thöùc hay luaät phuïng vuï cuûa Kitoâ giaùo vaø coù leõ caû cuûa Phaät giaùo, chuùng laïi phaûn aùnh trung thöïc caùi tinh thaàn ñuùng leã cuûa caùc ñaïo giaùo treân. [13]
Trong ñaïo daân gian, chuùng ta coù raát nhieàu leã, töø Thanh Minh (taûo moä, töôûng nieäm ngöôøi quaù coá), tôùi Thaùnh Gioùng (anh huøng daân toäc), töø (leã) Hoäi tôùi (leã) Laøng, töø leã gioã (Toå) tôùi leã "aên möøng", "khao voïng"... Nôi ñaây, leã khoâng chæ daønh cho thaàn thaønh, maø cho taát caû moïi ngöôøi, moïi vaät. Keû thaùnh coù leã cuûa keû thaùnh, ngöôøi daân thöôøng coù leã cuûa ngöôøi daân thöôøng, phöôøng troäm caép cuõng coù caùi leã cuûa phöôøng troäm caép.
Noùi toùm laïi, trong baát cöù toân giaùo naøo ôû Vieät Nam, trong baát cöù loái soáng naøo cuûa daân Vieät, chuùng ta ñeàu thaáy laø, chöõ leã mang tính chaát toaøn dieän cuûa cuoäc soáng con ngöôøi. Vaø do ñoù, chuùng ta coù theå taïm traû lôøi cho caâu hoûi, neáu leã laø quy luaät, thì noù phaûi laø quy luaät soáng, chöù khoâng phaûi chæ laø nhöõng loaïi luaät phaùp, nhö hình luaät, hay loaïi luaät khoâng haún lieân quan tôùi cuoäc soáng con ngöôøi.
Trong loái toå chöùc xaõ hoäi Vieät, leã cuõng giöõ moät vai troø quan troïng khoâng keùm. Töø thoân xoùm tôùi laøng xaõ, roài töø ñoâ thò tôùi kinh ñoâ, taát caû ñeàu theo moät "toân ti traät töï" bieåu hieän qua caùc leã pheùp. Boång loäc ñöôïc traû theo caùi toân ti naøy. Leã phuïc, phaåm phuïc cuõng tuøy theo phaåm traät. Vaø coù moät thôøi ngay caû kieán truùc, nhaø ôû cuõng theo moät quy luaät roõ reät. Trong phaåm quan, töø ñeä nhaát phaåm xuoáng tôùi cöûu phaåm; trong daân gian, töø daân ñinh leân tôùi lyù tröôûng ta thaáy coù nhöõng nghi leã quy ñònh. Thôøi bình laø moät thôøi maø ngöôøi ta troïng leã vaø giöõ leã, trong khi trong thôøi loaïn, môùi thaáy söï sa ñoaï cuûa toân ti traät töï, vaø thieáu leã nghóa maø thoâi.
Töø nhöõng nhaän ñònh treân, chuùng ta coù theå thaáy laø: thöù nhaát, chính ôû söï nhaän thöùc ra söï khaùc bieät giöõa leã nhö laø moät loaïi luaät phaùp, vaø leã nhö laø quy luaät cuûa cuoäc soáng, maø ngöôøi Vieät luoân duøng chöõ leã ñi vôùi chöõ nghóa: leã nghóa. Ñaây laø moät ñieàu maø chuùng toâi ít thaáy trong neàn vaên hoùa phöông Baéc. [14] Thöù tôùi, ngöôøi Vieät ñaõ Vieät hoùa nhöõng quan nieäm trieát hoïc cuûa ngöôøi phöông Baéc (Haùn, Toáng, Minh, Thanh) baèng chính loái soáng cuûa hoï. Ñoái vôùi hoï, leã bieåu hieän moät cuoäc soáng toaøn dieän, aên saâu vaøo trong cuoäc soáng haøng ngaøy cuaû moãi ngöôøi. Vaø nhö theá, leã khoâng chæ daønh cho moät giôùi, moät giai caáp, hay moät nhoùm ngöôøi naøo. Leã laø caùi daáu aán, laø tín hieäu vaø laø hình thöùc cuûa con ngöôøi Vieät. Vaø chæ nhö vaäy, ngöôøi Vieät ñaõ taïo ra moät ñaïo Nho (Vieät Nho) cho rieâng mình. Vieät Nho khoâng hoaøn toaøn ñoàng nhaát vôùi Haùn Nho, Toáng Nho, Minh Nho, Thanh Nho, vaân vaân. Noù mang tính chaát ñaëc thuø cuûa ngöôøi Vieät, cuûa theá giôùi Vieät. Ñeå chöùng minh loái nhìn raát hay naøy, töùc nhöõng coá gaéng Vieät hoùa ñaïo Nho, roài ñaïo Phaät, cuõng nhö ñaïo Kitoâ giaùo cuûa ngöôøi Vieät, chuùng toâi baét ñaàu vôùi quan nieäm leã trong nhöõng kinh ñieån cuûa Nho giaùo, ñaëc bieät caùc boä Luaän Ngöõ, Leã Kyù [15] cuõng nhö phaàn naøo trong tö töôûng cuûa Tuaân Töû. Phaûi baét ñaàu vôùi nhöõng tö töôûng treân, bôûi leõ tö töôûng Vieät cuûa chuùng ta ñaõ töøng bò aûnh höôûng cuûa hoï. Vaø phaûi hieåu noäi dung cuûa chöõ leã trong caùc kinh ñieån treân, chuùng ta môùi thaáy ñöôïc söï khaùc bieät giöõa tö töôûng phöông Nam vaø phöông Baéc. Sau phaàn tìm hieåu, phaàn thöù hai seõ phaân tích chöõ leã trong neàn vaên hoùa Vieät, muïc ñích ñeå tìm ra söï bieán ñoåi cuûa nhöõng neàn tö töôûng treân khi nhaäp vaøo ñaát Vieät.
Chuù Thích:
[10] Coù moät soá nhaø ngöõ hoïc hieåu töø "Ñöùc" töông ñöông vôùi nhöõng danh töø taùn tuïng cuûa Taây phöông nhö "His (her) Excellence", "Eminence", "His (her) Majesty", "His Holiness", vaân vaân. Loái hieåu nhö vaäy hoaøn toaøn boùp meùp ngoân ngöõ Vieät vaø khoâng hieåu lòch söû vaên hoùa AÂu chaâu. Nhöõng töø "Execellence", "Eminence", "Majesty", "Holiness" laø loái taùn tuïng ñöôïc qui ñònh daønh rieâng cho "chöùc vò" quùy toäc chöù khoâng coù lieân quan tôùi ñaïo ñöùc. Caùc Giaùm Muïc, caùc ngöôøi laõnh ñaïo quoác gia töø caáp boä tröôûng trôû leõn, caùc ñaïi söù, khaâm söù... ñeàu ñöôïc xöng tuïng laø "His (her) Excellence!", trong khi töø "Eminence" chæ daønh cho Hoàng Y (vaø moät vaøi nôi, daønh cho Quaän coâng, Thaùi töû), töø "Majesty" daønh cho vua chuùa, hoaøng ñeá vaø töø "Holiness" daønh rieâng cho Giaùo Hoaøng. Theá neân, ta khoâng laáy laøm laï, moät vò laõnh ñaïo ngu doát, voâ ñaïo... vaãn ñöôïc xöng laø His (Her) Exellence! Vieäc laïm duïng loái taùn tuïng goïi moät linh muïc coù töôùc hieäu Monsignor laø "Ñöùc OÂng" khoâng nhöõng khoâng hôïp leã, maø coøn laøm troø cöôøi cho thieân haï. Bôûi leõ, haøng linh muïc chæ ñöôïc xöng hoâ laø "Reverend" chöù khoâng phaûi laø "Excellence" trong vaên hoùa AÂu chaâu, vaø trong vaên hoaù Vieät, thì caøng khoâng theå ñöôïc xöng hoâ laø "Ñöùc".
[11] Trong caùc saùch giaùo lyù (boån) cuõ, töø missa vaãn ñöôïc dòch laø theo nguyeân ngöõ laø mi-sa. Tôùi ñaàu theá kyû hai möôi, ngöôøi coâng giaùo thöôøng theâm chöõ leã vaøo tröôùc chöõ mi-sa thaønh leã mi-sa. Chæ gaàn ñaây, chuùng ta môùi thaáy chöõ leã ñôn ñoäc, hay keøm theo chöõ Thaùnh, Thaùnh Leã.
[12] Caùc nhaø truyeàn giaùo ñaõ chuyeån aâm (chöù khoâng phaøi laø dòch) töø missa theo loái phaùt aâm hoa ngöõ laø mi-sa (Haùn ngöõ laø maät sa), hoaøn toaøn voâ nghóa. Tham döï thaùnh leã, ngöôøi Coâng giaùo Trung Hoa noùi laø tham gia maät-sa, hay voïng maät-sa, trong khi tín höõu Tin Laønh Trung Hoa goïi laø taùc leã baùi. Theo caùi thieån kieán cuûa toâi, thì loái dòch cuûa Giaùo hoäi Tin Laønh coù leõ hay hôn loái chuyeån aâm cuûa Coâng giaùo.
[13] Xin ñoïc theâm: Traàn Vaên Ñoaøn, "Nguyeân Lyù Sinh cuûa Hieáu Ñaïo trong Ñaïo Thôø Kính Toå Tieân", trong Trieát Ñaïo, Soá 2, Naêm 1 (Thu, 2001)(Washington, D.C.), ctr.40-59.
[14] Ngöôøi Trung Hoa khoâng goïi laø leã, nhöng goïi laø tieát vaø chuùng ta goïi laø Teát "Thanh minh laø tieát thaùng ba" (Truyeän Kieàu), thí nhuï nhö Thanh minh tieát (Teát Thanh minh), Trung thu tieát (teát Trung thu), nguyeân ñaùn tieát (teát nguyeân ñaùn), Thaùnh ñaùn tieát (Leã Giaùng sinh), Phaät ñaûn tieát (leã Phaät ñaûn). Ñieåm ñaùng noùi laø nhöõng teát quan troïng lieân quan tôùi chính cuoäc soáng, chuùng ta naâng leân haøng leã: Leã Giaùng sinh, leã Phaät ñaûn. Töông töï, ngöôøi Vieät cuõng coi nhöõng buoåi leã daân toäc laø Teát: teát nguyeân ñaùn, teát trung thu, teát (?) ñoan ngoï, teát (?) thanh minh. Hai buoåi ñaïi leã sau coù khi goïi laø teát, laïi coù khi goïi laø leã: leã Ñoan ngoï, leã Thanh minh.
[15] Chuùng toâi döïa theo chuù giaûi cuûa Gs Phoù Boäi Vinh (ÑH Quoác Gia Ñaøi Loan): Luaän Ngöõ (Ñaøi Baéc: Laäp Giaû, 1999). Phaàn Vieät ngöõ, chuùng toâi phoûng theo baûn Töù Thö Taäp Chuù do Chu Hy chuù giaûi, Nguyeãn Ñöùc Laân dòch (Saøi Goøn: Nxb Vaên Hoùa Thoâng Tin, 1998). Chuù yù laø loái chuù giaûi cuûa Chu Hy tuy raát thoâng duïng, nhöng ñoâi khi raát cöôõng eùp. Caùc nho gia hieän ñaïi, ít coù ngöôøi hoaøn toaøn döïa theo hoï Chu. Ngoaøi ra, chuùng toâi cuõng tham khaûo baûn dòch vaø chuù giaûi cuûa Ñoaøn Trung Coøn: Töù Thö - Ñaïi Hoïc, Trung Dung, Luaän Ngöõ, Maïnh Töû (Hueá: Nxb Thuaän Hoùa, 2000, taùi baûn). Baûn dòch cuûa hoïc giaû Ñoaøn Trung Coøn tuy raát coâng phu, nhöng luoäm thuoäm vaø coù khi sai caû nghóa, deã laøm ngöôøi ñoïc hieåu nhaàm, neân chuùng toâi ít söû duïng. Thí duï, cuï dòch Ñaïi hoïc laø caùi hoïc cuûa ngöôøi lôùn (Lôøi Töïa, vaø tr. 7). Neáu hieåu ngöôøi lôùn laø ngöôøi quaân töû, thì loái dòch nhö vaäy khoâng sai. Nhöng neáu khoâng ñeå yù, ta deã nghó laø caùi hoïc cuûa ngöôøi lôùn laø caùi hoïc cuûa ngöôøi laøm lôùn, hay caùi hoïc cuûa ngöôøi lôùn tuoåi (oâng Coøn hieåu theo nghóa naøy, khi oâng cho saùch Ñaïi Hoïc ñöôïc duøng ñeå daïy taïi nhaø Thaùi Hoïc, cho nhöõng ngöôøi töø 15 tuoåi trôû leân). Neáu coù tham khaûo baûn dòch cuûa hoïc giaû hoï Ñoaøn, chuùng toâi dòch laïi cho choâi chaûy vaø saùt nghóa hôn. Ngoaøi ra, chuùng toâi cuõng tham khaûo boä Giaûn Löôïc Trieát Hoïc Trung Hoa cuûa hai cuï Giaûn Chi vaø Nguyeãn Hieán Leâ (Saøi Goøn: Khai Trí, 1963 - taùi baûn taïi Calfornia, 1999), taäp 2. Boä saùch khaù coâng phu, nhöng khaù luoäm thuoäm, nhaát laø trong nhöõng phaàn chuù thích thieáu khoa hoïc, vaø caû trong loái giaûi thích raát chuû quan, thieáu ñoàng nhaát. Hai boä saùch sau, treân baûn chaát cuõng chæ döïa theo baûn cuûa Chu Hy.
Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
04. 10. 2003