Leã Nghóa Trong Neàn Ñaïo Ñöùc Khoång Maïnh
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
2. Tieân Hoïc Leã, Haäu Hoïc Vaên [5]
Saùu chöõ treân khoâng coù xa laï gì vôùi ngöôøi Vieät chuùng ta. Chuùng ñaõ bieán thaønh nhöõng khaåu hieäu naèm treân ñaàu moâi ngoïn luôõi cuûa caùc nhaø sö phaïm, cuûa caùc baäc phuï huynh, cuûa nhieàu vò "daân chi phuï maãu", vaø ñoâi khi cuõng laø chính saùch cuûa nhaø nöôùc nöõa. Chuùng ta cuõng khoâng laï laãm gì khi maø haàu heát nhöõng taùc phaåm thi ca kinh ñieån cuûa nhöõng baäc ñaïi nho ñeàu ca tuïng vaø naâng leã nghóa leân thaønh moät ñöùc tính, töông ñöông vôùi tam toøng töù ñöùc, ñoâi khi laïi coøn hôn theá nöõa. Nguyeãn Du coi leã nhö laø quy taéc, trong khi Nguyeãn Ñình Chieåu laáy chöõ leã laøm noøng coát cuûa neàn tö töôûng ñaïo ñöùc. Trong Luïc Vaân Tieân, cuï ñoà hoï Nguyeãn nhaéc ñi nhaéc laïi khoâng bieát meät caùi chöõ leã maø cuï coi nhö laø khuoân vaøng thöôùc ngoïc ño caùi giaù trò laøm ngöôøi. Noùi moät caùch khaùc, nhaø thi só muø loøa chaát phaùc naøy ñoàng nghóa leã vôùi luaân thöôøng ñaïo lyù, vaø thöôøng thì coi leã nhö laø neàn taûng cuûa ñaïo ñöùc. Qua caâu thô "Thoâi thoâi, ngoài ñoù chôù ra. Naøng laø phaän gaùi ta laø phaän trai", ta nhaän thaáy moät caùch roõ raøng laø cuï ñoà hoï Nguyeãn ñaõ ñoàng hoùa leã trong vieäc ñoái xöû giöõa trai-gaùi vôùi quy luaät "nam nöõ thoï thoï baát thaân" cuûa thôøi Haùn. Thöïc ra, cuï ñoà Chieåu ñaõ phaûn aùnh caùi taâm thöùc chung coi leã khoâng khaùc chi laø quy luaät cuûa ngöôøi bình daân Vieät: "Caù khoâng aên muoái caù öôn - Con khoâng giöõ leã (nghe meï) traêm ñöôøng con hö" maø thoâi. Theá neân, "tieân hoïc leã, haäu hoïc vaên" ñaõ trôû thaønh moät quy taéc taát yeáu, suy dieãn töø loái nhìn bình daân nhö vaäy.
Loái suy tö coi leã laø leà luaät [6] coù phaûi laø loái suy tö ñaïi bieåu duy nhaát cuûa Vieät Nho hay khoâng, ñaây laø moät ñieåm ñaùng ñöôïc tranh luaän. Theo thieån kieán cuûa chuùng toâi, quan nieäm naøy chæ ñuùng ñöôïc phaàn naøo, bôûi leõ caâu hoûi quan troïng hôn naèm ôû sau, ñoù laø, neáu leã laø quy luaät, thì ñoù laø qui luaät gì? Neáu noù chæ laø phaùp luaät, hình luaät, thì leã chöa phaûn aùnh ñöôïc caùi leã nghóa cuûa ngöôøi Vieät, nhöng neáu leã laø quy luaät soáng, thì noù môùi thöïc laø leã nghóa.
Nhö moïi ngöôøi ñeàu thaáy, ngay töø thôøi thô aáu, chuùng ta ñaõ ñöôïc ñaøo taïo phaûi giöõ ñaïo nghóa, maø ñaïo nghóa thöôøng khoâng phaûi chi khaùc hôn laø chính leã nghóa. Leã pheùp, leã ñoä, leã nghóa, leã nghi, leã phuïc... laø nhöõng quan nieäm, hay noùi ñuùng hôn laø nhöõng quy luaät (codes), nhöõng caùch theá (manners), nhöõng bieåu töôïng (expressive symbols), nhöõng chuaån möïc (criteria) ño löôøng con ngöôøi Vieät. Chuùng aên saâu vaøo trong taâm naõo, chuùng naèm chaët trong maïch maùu, ñeán ñoä chuùng ta ñoàng hoùa leã vôùi giaù trò, vôùi neàn ñaïo ñöùc, vaø vôùi taát caû cuoäc soáng cuûa ngöôøi Vieät. Chuùng ta ñaùnh giaù moät ngöôøi, moät phuï nöõ, moät quan chöùc, moät giaùo chöùc vaø ngay caû moät ngöôøi hoïc sinh tuøy theo haønh vi leã ñoä, leã pheùp cuûa hoï. Ta xem hoï coù giöõ leã vaø haønh vi, ngoân ngöõ, caùch xöû theá cuûa hoï coù ñuùng leã hay khoâng: cha phaûi ra cha, con phaûi ra con, thaày phaûi ra thaày, troø phaûi ra troø. [7] Chuùng ta kính troïng moät ngöôøi naøo ñoù cuõng laø vì hoï giöõ leã giöõ nghóa. Chuùng ta coi thöôøng nhöõng ngöôøi "voâ leã", "voâ pheùp, voâ taéc", "voâ löông", nhöõng keû "baát nghóa", "baát tín", "baát trung", "baát hieáu", "baát nhaân", [8] nhöõng ngöôøi maø ta thöôøng ñuøa côït cho laø ngöôøi khoâng ra ngöôøi, ngôïm khoâng ra ngôïm. [9]
Chuù Thích:
[5] Tinh thaàn caâu naøy tuy voán ruùt töø Leã Kyù. Nhöng treân thöïc teá, loái giaûi thích taàm quan troïng cuûa leã vöôït khoûi vaên laø moät loái lí giaûi cöôõng eùp. Trong tö töôûng cuûa ñöùc Khoång, leã, nhaïc, vaên, thi... taát caû ñeàu coù moät taàm quan troïng gaàn nhö ngang nhau, bôûi leõ chuùng bieåu taû baûn tính chaân thaät (töùc baûn theå) cuûa con ngöôøi. Trong Leã Kyù (Leã Vaän) coù caâu: "Nhaân tính giaû, thaùnh vöông chi ñieàn daõ tu leã dó canh chi" (Leã Vaän, 4:7 (12) (Baûn tính con ngöôøi voán (tình caûm), thaùnh vöông cuõng vaäy, neân caàn phaûi coù leã ñeå caûi ñoåi). Ngoaøi ra trong Luaän Ngöõ, ta thaáy cuõng coù nhöõng caâu mang yù nghóa töông töï, noùi leân taàm quan troïng cuûa caû vaên laãn leã, nhö (LN 6:25 (Ung giaõ), LN 8:8 (Thaùi Baù), vaân vaân): "Töû vieát, "Quaân töû baùc hoïc ö vaên, öôùc chi dó leã, dieäc khaû dó phaát haïn hó phuø?" (Ngöôøi quaân töû hoïc roäng veà vaên chöông, öôùc thuùc baèng leã, cuõng khaû dó khoâng traùi ñaïo chaêng). Vaøo ñaàu theá kyû 20, nhieàu nhaø taân hoïc ñaõ coù moät thaùi ñoä quaù khích, tìm caùch phaù boû leã nghóa, bôûi vì hoï cho raèng, nghi leã, leã nghóa chæ laø nhöng saûn phaåm raùc röôûi cuûa phong kieán. Caùch Maïng Vaên Hoùa (1966-1976) chuû tröông phaù ñoå nghi leã, taäp tuïc cuõng nhö neàn ñaïo ñöùc coå truyeàn. Xin tkh. Bill Brugger, China: The Impact of the Cultural Revolution (London: Croom Helm, 1978). Gaàn hai thaäp naêm qua, sau söï ñoå vôõ cuûa chuû thuyeát hoï Mao, vaø vôùi chính saùch ñoåi môùi, nhaø nöôùc Baéc Kinh ñaõ taùi nhaän ra taàm quan troïng cuûa leã nghóa. Xin tkh. Ding X.L., The Decline of Communism in China: Legitimacy Crisis, 1977-1989 (Cambridge - New York: Cambridge University Press, 1994), cuõng nhö Zhang Wei-wen, Ideology and Economic Reform under Deng Xiao-ping, 1978-1993 (London - New York: Kegan Paul, 1996) vaø Kalpana Misra, From Post-Maoism to Post-Marxism: The Erosion of Official Ideology in Deng's China (London: Routledge, 1998). Taïi Vieät Nam gaàn ñaây, chuùng ta thaáy coù chính saùch khoâi phuïc laïi truyeàn thoáng. Khaåu hieäu "tieân hoïc leã haäu hoïc vaên" taùi xuaát hieän treân caùc böùc töôøng, coång cuûa caùc tröôøng tieåu hoïc. Xem ra laïi coù veû coøn nhieàu hôn caû vaøo thôøi coá toång thoáng Ngoâ Ñinh Dieäm (1900-1963), moät nhaø nho töøng bò pheâ phaùn (hôi sai) laø thuû cöïu, quan laïi. Thöïc ra, hoï Ngoâ raát troïng leã, nhöng khoâng thuû cöïu.
[6] Ña soá caùc nhaø ngöõ hoïc lí giaûi chöõ leà luaät theo nghóa laø leà (moät caùi goùc, hay caïnh cuûa aùo, quaàn; thí duï leà aùo. Caâu tuïc ngöõ: aùo raùch giöõ leà) vaø luaät. Theo thieån kieán cuaû ngöôøi vieát, "leà" nôi ñaây coù leõ töø "leã", ñoïc traïi ra, y heät nhö "pheùp" traïi ra töø "phaùp". Ngoaøi ra, ngay caû chöõ "leõ" nhö "leõ phaûi" coù theå cuõng do söï ñoïc traïi töø "leã" (nhö chuùng toâi seõ baøn sau). Do ñoù, "leà luaät" coù leõ laø "leã luaät". Khi nhöõng quan nieäm nho hoïc du nhaäp vaøo trong tö töôûng daân gian, ngöôøi bình daân Vieät thöôøng aùp duïng vaøo cuoäc soáng thöôøng nhaät, vaø duøng nhöõng thí duï cuï theå ñeå noùi leân taàm quan troïng cuûa chuùng: "aùo raùch giöõ leà" coù nghóa laø, cho duø coù ngheøo tôùi ñaâu, thì vaãn phaûi giöõ leã giöõ nghóa. Ñoù laø tinh thaàn cuûa caâu noùi trong Maïnh Töû (Thieân Ñaèng Vaên Coâng, haï): "Phuù quùy baát naêng daâm, baàn tieän baát naêng di, uy vuõ baát naêng khuaát, thöû chi vò ñaïi tröôïng phu" (Giaàu coù maø khoâng bò nhuïc duïc loâi cuoán, ngheøo naøn nhöng khoâng bò mua chuoäc, uy quyeàn khoâng theå aùp böùc ñöôïc, nhö vaäy môùi laø moät ngöôøi xöùng ñaùng).
[7] Luaän Ngöõ, (Nhan Uyeân) 12:11: "Teà Caûnh Coâng vaán chính ö khoång Töû, Khoång Töû ñoái vieát, "Quaân quaân thaàn thaàn phuï phuï töû töû..." (Caûnh Coâng nöôùc Teà hoûi Khoång Töû, Khoång Töû traû lôøi, noùi raèng: "Vua ra vua, toâi ra toâi, cha ra cha, con ra con")
[8] Ñaây laø nhöõng chuaån möïc caùc söû gia Vieät duøng ñeå pheâ phaùn giôùi laõnh ñaïo hay chính giôùi trí thöùc. Cho duø Nguyeãn AÙnh coù coâng lao thoáng nhaát sôn haø, vua vaãn bò cheâ bai laø "baát trung", "baát nghóa" (toäi coõng raén caén gaø nhaø). Daãu Hoà Quyù Ly coù raát nhieàu coâng trong vieäc caûi caùch, nhaø Hoà vaãn bò coi thöôøng vì caùi toäi "baát nghóa" naøy. Giôùi töôùng laõnh tham gia ñaûo chaùnh laät ñoå chính phuû hoï Ngoâ vaãn bò daân chuùng khinh bæ goò laø "töôùng maõnh" vì nhöõng toäi "baát trung", "baát tín", "baát nghóa" vaø "voâ leã" cuûa hoï, maëc duø hoï ra söùc baøo chöõa, hôïp lyù hoùa haønh ñoäng cuûa mình nhö tröôøng hôïp Traàn Vaên Ñoân, Toân Thaát Ñính vaø nhaát laø Ñoã Maäu vaø Döông Vaên Minh.
[9] Hay nhö ta thaáy trong caâu thô chaâm bieám: "Nhaø troáng ba gian, moät thaày moät coâ moät choù caùi. Hoïc troø daêm ñöùa, nöûa ngöôøi, nöûa ngôïm, nöûa ñöôøi öôi."
Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
04. 10. 2003