Leã Nghóa Trong Neàn Ñaïo Ñöùc Khoång Maïnh
Gs. Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
Prepared for Internet by Vietnamese Missionaries in Asia
1. Ñaët Laïi Vaán Ñeà - Vai Troø Cuûa Leã Nghóa
Abstract
This paper attempts to search for an authentic understanding of the role of leã (li) in the ethics of Vietnamese Confucianism, once biased as the cause of social backwardness by Westernized anti-Confucians. In my view, leã expresses the ontological dimension of the Viet life-world, and is manifested in various forms of living. Since leã is ontologically constituted, it is bound to nghóa (yi), too close and intimate that the former would lose its existence without the support of the latter. In this sense, leã is not restricted in the formal rites (leã nghi); it is not defined by the rules of ceremonies and worship (nghi thöùc) either. It surpasses the limit of legal obligations and reveals the hidden moral conscience in our proper acts, behaviours and language.
This work is divided into two main parts: the first part traces back the original meaning of leã in the classics of Confucianism, while the second part attempts to rediscover under the surface of the Viet life-world the exact meaning of leã-nghóa (li-yi).
Key-words:
Leã, Nghóa, Leã-nghóa, Confucian morals, Viet-mores.
Leã Nghóa Trong Neàn Ñaïo Ñöùc Khoång Maïnh - The Role of Li-yi in the Confucian Morals
Ñaët Laïi Vaán Ñeà - Vai troø cuûa Leã Nghóa
Luaän vaên sau ñaây nhaém tìm hieåu vai troø cuûa cuûa leã nghóa trong neàn ñaïo ñöùc Khoång Maïnh. Chuùng toâi ñaëc bieät chuù yù tôùi vai troø cuûa leã nghóa vì nhieàu lyù do, trong ñoù coù moät lyù do raát quan troïng, ñoù laø vai troø cuûa leã nghóa ñaõ hoøa laãn vaøo trong huyeát quaûn cuûa ngöôøi Vieät. Quaù saâu ñaäm ñeán ñoä vaên hoùa, caùch thaåm ñònh giaù trò cuûa ngöôøi Vieät khoâng theå taùch rôøi khoûi quan nieäm leã vaø nghóa. Nhöng cuõng vì goác reã noù ñaâm saâu gaén chaët vaøo cuoäc soáng, neân caùi leã cuõng laø moät trôû ngaïi khieán xaõ hoäi Vieät khoâng deã tieán boä. Söï quaù troïng nghi leã ñeán ñoä noâ leä vaøo hình thöùc cuûa nghi maø queân ñi tinh thaàn cuûa leã, ñaõ laøm xaõ hoäi ñoâng phöông noùi chung, vaø xaõ hoäi Vieät noùi rieâng trì treä. Caùi tính neä nghi thöùc khoâng chæ khieán con ngöôøi vieãn ñoâng thieáu suy tö vaø thuï ñoäng, noù coøn boùp ngheït tình caûm con ngöôøi. Vaø ñaây laø caùi côù khieán nhoùm trí thöùc theo Taây phöông ñaõ kòch lieät ñaû phaù leã nghóa Nho giaùo. [1]
Luaän vaên cuûa chuùng toâi khoâng choái boû coâng lao cuûa nhöõng ngöôøi töøng phaù nuùi ñaép soâng, bieán baõi bieån thaønh ruoäng daâu trong laõnh vöïc vaên hoùa, nhöõng baäc ñaïi nho ñaõ töøng gaây döïng neàn vaên hoùa daân toäc. Chuùng toâi cuõng khoâng phuû ñònh nhöõng ñoùng goùp cuûa nhöõng ngöôøi pheâ bình Nho giaùo. Nhöõng vò sau ñaõ nhìn ra söï nguy haïi cuûa tinh thaàn leä leã, tình traïng chaäm chaïp vì quaù troïng hình thöùc vaø söï thieáu suy tö vì quaù noâ leä vaøo nhöõng leã nghi, nhöõng taäp tuïc. Ñi xa hôn, qua luaän vaên naøy, chuùng toâi theo moät caùi nhìn khaùch quan, tìm caùch ñaøo saâu, tìm hieåu theâm tinh thaàn cuûa leã nghóa. Tuy nhaém khoâi phuïc tinh thaàn leã nghóa, chuùng toâi cuõng yù thöùc ñöôïc caùi ma löïc cuûa leã, vaø do ñoù cuøng luùc muoán phaù boû huyeàn thoaïi quaù leä thuoäc vaøo nghi leã maø nhöõng nhaø huû nho töøng khö khö oâm vaøo. Qua coâng vieäc khoâi phuïc laïi caùi ñòa vò voán coù cuûa leã nghóa, luaän vaên naøy tieáp tuïc chöông trình ñaøo bôùi laïi caùi giaù trò cuûa neàn ñaïo nghóa Vieät maø chuùng toâi ñaõ baét ñaàu vaøo nhöõng naêm gaàn ñaây. [2] Luaän vaên goàm hai phaàn chính: phaàn thöù nhaát tìm hieåu chöõ leã trong vaên baûn cuûa Nho hoïc, ñaëc bieät trong Luaän Ngöõ, Maïnh Töû, Leã Kyù, vaø phaàn naøo ñoù trong tö töôûng cuûa Tuaân Töû; phaàn thöù hai ñi xa hôn, nhaém khôi quaät vaø ñaøo saâu tö töôûng Vieät qua vieäc phaân tích vaø nhaän ñònh söï bieán chuyeån töø quan nieäm leã trong trieát hoïc Trung Hoa tôùi caùch soáng theo leã trong cuoäc soáng cuûa ngöôøi Vieät. Chuùng toâi ñaëc bieät tìm hieåu söï lieân quan maät thieát giöõa chöõ leã vaø chöõ nghóa, moät ñaëc ñieåm maø ta thaáy ít coù (hay hieám hoi) trong loái tö duy cuûa ngöôøi phöông Baéc. Maïnh Töû ñaõ töøng nhaán maïnh tôùi nhaân nghóa, vaø phaàn naøo ñoù leã nghóa, [3] nhöng chæ nôi Vieät Nho, chuùng ta môùi thaáy taàm quan troïng cuûa nghóa. [4] Neáu nhöõng nhaän xeùt cuûa caùc hoïc giaû nhö coá Giaùo sö Traàn Ñình Höôïu, caùc Giaùo sö Traàn Quoác Vöôïng vaø Phan Ñaïi Doaõn taïi Ñaïi Hoïc Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên Haø Noäi coù caên baûn, thì ñoái vôùi caùc nho gia Vieät, vaø ngay caû giôùi bình daân Vieät, leã nghóa môùi thöïc laø quan troïng. Neáu chæ coù leã, töùc chæ coù hình thöùc, thì ñoù chæ laø tính chaát beân ngoaøi, chöù chöa coù theå noùi leân ñöôïc caùi baûn chaát cuûa loái soáng cuûa ngöôøi Vieät. Töø nhöõng nghieân cöùu naøy, chuùng toâi muoán chöùng minh, leã maø thieáu nghóa seõ bò sa ñoïa vaøo caùi hoá troïng hình thöùc thieáu noäi dung, nhöng neáu thieáu leã, nghóa trôû leân troáng roãng. Noùi theo kieåu bình daân, leã laø caùi voû, trong khi ñoù, nghóa laø caùi ruoät; vaø noùi theo ngoân ngöõ Aristotle, thì leã laø moâ thöùc (forma) vaø nghóa laø chaát lieäu (materia).
Chuù Thích:
[1] Taïi Trung Hoa vôùi Phong Traøo Nguõ Töù. Taïi Vieät Nam vôùi phong traøo caûi caùch cuûa nhöõng nhaø Taây hoïc nhö Phaïm Quyønh, Nguyeãn Vaên Vónh, vaø tieáp theo cuûa nhoùm Töï Löïc Vaên Ñoaøn. Thöïc taâm maø xeùt, nhöõng cuoäc taán coâng vaøo nhöõng giaù trò Nho giaùo cuûa nhoùm Töï Löïc Vaên Ñoaøn nhaém vaøo caùi teä haïi quaù troïng hình thöùc, quaù leä thuoäc vaøo nghi leã töø loái aên maëc cho tôùi caùch xöng hoâ, vaø nhaát laø söï raøng buoäc cuûa cô cheá xaõ hoäi vaø gia ñình döïa treân nghi leã, khoâng phaûi hoaøn toaøn voâ lyù. Moái nguy hieåm nôi hoï laø thaùi ñoä vô ñuõa caû naém, vaø caùi beänh quaùng gaø vì caùi aùnh saùng quaù maïnh cuûa neàn vaên minh Taây phöông, neân ñaâm theo Taây phöông moät caùch raát ö voâ thöùc. Hoï chöa nhaän ra ñöôïc söï khaùc bieät giöõa tinh thaàn cuûa leã vôùi nhöõng hình thöùc cuûa leã. Hình thöùc coù theå bieán ñoåi, nhöng tinh thaàn "höng ö thi, laäp ö leã, thaønh ö nhaïc" cuûa Khoång Töû khoâng heà vì thôøi gian maø maát ñi tính chaát quan troïng cuûa noù.
[2] Xin tham khaûo Traàn Vaên Ñoaøn, "The Concept of Dao-Yi in Viet-Nho" trong The Third International Conference on Confucianism in Vietnam (Cambridge, Mass.: Harvard Yenching Institute, 2002); Traàn Vaên Ñoaøn, "Confucianism in Vietnam" trong Encyclopedia of Chinese Philosophy (London: Routledge, 2003); Traàn Vaên Ñoaøn, The Idea of a Viet-Philosophy, vol. 1. The Formation of Vietnamese Confucianism (Washington, D.C.: The Council for Research in Values and Philosophy, 2003), cuõng nhö Traàn Vaên Ñoaøn, Vieät Trieát Luaän Taäp, Thöôïng Taäp (Washington, D.C.: The Vietnam University Press, 2000), vaø Traàn Vaên Ñoaøn, Nhöõng Suy Tö veà Khaû Theå cuûa Moät Neàn Thaàn Hoïc Vieät Nam (ñöông xuaát baûn).
[3] Tuy Maïnh Töû ñaõ nhaän ra vai troø cuûa nghóa, trong quan nieäm nhaân nghóa, nhöng moät söï kieän baét ta phaûi suy nghó, ñoù laø ngöôøi Trung Hoa phaûi ñôïi tôùi caû maáy traêm naêm sau, môùi thaáy moät soá nho gia khai quaät quan nieäm cuûa thaày. Ta bieát söï gaén lieàn leã vaøo nghóa xaûy ra hôi muoän vaøo thôøi Toáng Minh. Theo Hoà Thích (Trung Quoác Trieát Hoïc Söû Ñaïi Cöông, Taäp 1. Ñaøi Baéc: Thöông Vuï xbx, 1947, ctr. 137-8), thì nho gia thôøi Toáng Minh hieåu leã trong maïch vaên cuûa nghóa, maø nghóa ôû ñaây mang tính chaát "ñieàu phaûi" vaø "hôïp lyù". James Legge, nhaø truyeàn giaùo ngöôøi Anh, dòch giaû Anh ngöõ cuûa boä Töù Thö Nguõ Kinh, trích daãn moät ñoaïn trong taäp saùch Troïng Ni Ngoân Coá (cuûa moät nhaø nho thôøi Toàng) veà leã nhö sau: "[Nhöõng quy luaät cuûa] leã laø caùch bieåu taû maät thieát cuûa nghóa. Baát cöù haønh vi leã (nghi) naøo phuø hôïp vôùi nghóa, ñeàu coù theå ñöôïc chaáp nhaän, ngay caû khi noù khoâng töøng thaáy nôi nhöõng baäc thaùnh hieàn." Xin thk James Legge, The Li Ki or Collection of Treatises on The Rules of Propriety or Ceremonial Usages, 1985, 2 vols. Taùi in trong Max Mueller ed., The Sacred Books of the East, Dehli: Motilal Banarsidass, 1966, p. 275). Ñoaïn naøy chuùng toâi trích laïi töø A. S. Cua, "Li: Rites or Propriety" trong The Encyclopedia of Chinese Philosophy, sñd., ctr. 370-385.
[4] Xin Tkh. Traàn Vaên Ñoaøn, "The Concept of Dao-Yi in Viet-Nho", op. cit. Cuõng xin tham khaûo Traàn Ñình Höôïu, Ñeán Hieän Ñaïi töø Truyeàn Thoáng (Haø Noäi: Vaên Hoùa, 1996). Laàn xuaát baûn thöù hai. Giaùo sö Phan Ñaïi Doaõn, moân sinh cuûa Giaùo sö Traàn Ñình Höôïu töøng nhaän ñònh: "Moâi tröôøng xaõ hoäi Vieät Nam coù khaùc neân lyù thuyeát vaø tö töôûng Nho giaùo töø Trung Quoác vaø Vieät Nam phaûi ñöôïc "ñieàu kieän hoùa." Caùc quan nieäm hieáu, trung, nhaân, leã (coát loõi cuûa Nho giaùo) khi vaøo Vieät Nam thöôøng gaén lieàn vôùi nghóa. Theo chuùng toâi, trong caùc quan heä hoï haøng, laøng xaõ, ñaát nöôùc cuûa ngöôøi Vieät ñeàu xaây döïng treân quan nieäm nghóa, tröôùc heát laø nghóa. Noùi caùch khaùc, nghóa laø ñieàu kieän hoùa cuûa hieáu, cuûa trung, cuûa nhaân, cuûa leã. Ngöôøi Vieät Nam thöôøng noùi hieáu nghóa, trung nghóa, nhaân nghóa vaø leã nghóa, vaø döôøng nhö hieáu, trung, nhaân, leã phaûi ñöôïc hieåu vaø öùng xöû nhö laø nghóa. Coù ngöôøi cho raèng ôû Nhaät Baûn "trung" chieám ñòa vò chuû ñaïo thì ôû Vieät Nam, theo chuùng toâi "nghóa" laø vò trí quan troïng hôn, noåi troäi hôn". Trích töø Phan Ñaïi Doaõn, "Moät Soá Ñaëc Ñieåm Nho Giaùo ôû Vieät Nam", trong Taäp san Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên (Ñaïi Hoïc Quoác Gia Tph HCM - Ñaïi Hoïc Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Nhaân Vaên), soá 3, 1997, ctr.55-61, trích töø tr. 58.
Traàn Vaên Ñoaøn
Ñaïi Hoïc Quoác Gia Ñaøi Loan
04. 10. 2003